clark_eutropi.md

title	subtitle	author	date	lang	edited	license	original_scan	notes
Eutropi Historia Romana	Selections from the History of the Republican Period	Victor S. Clark	1897	la	true	CC-BY-SA 4.0 http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/	https://archive.org/details/eutropihistoria00clargoog	Exercises preserved. Notes and Vocabulary omitted. Macrons updated to current Wiktionary (e.g. āc to ac).

Eutropī Historia Rōmāna

I. The Roman Kingdom, 753-509 B.C.

Rōmānum imperium, quō neque ab exōrdiō ūllum ferē minus neque incrēmentīs tōtō orbe amplius hūmāna potest memoria recordārī, ā Rōmulō exōrdium habet, quī Rhēae Silviae, vestālis virginis, fīlius et, quantum putātus est, Martis cum Remō frātre ūnō partū ēditus est. Is cum inter pāstōrēs latrōcinārētur, decem et octō annōs nātus urbem exiguam in Palātīnō monte cōnstituit.

Conditā cīvitāte, quam ex nōmine suō Rōmam vocāvit, haec ferē ēgit. Multitūdinem fīnitimōrum in cīvitātem recēpit, centum ex seniōribus lēgit, quōrum cōnsiliō omnia ageret, quōs senātōrēs nōmināvit propter senectūtem. Tum, cum uxōrēs ipse et populus suus nōn habērent, invītāvit ad spectāculum lūdōrum vīcīnās urbī Rōmae nātiōnēs atque eārum virginēs rapuit. Commōtīs bellīs propter raptārum iniūriam vīcīnās cīvitātēs plūrēs vīcit. Et cum ortā subitō tempestāte nōn compāruisset, annō rēgnī trīcēsimō septimō ad deōs trānsīsse crēditus est et cōnsecrātus. Deinde Rōmae per quīnōs diēs senātōrēs imperāvērunt et hīs rēgnantibus annus ūnus complētus est.

Posteā Numa Pompilius rēx creātus est, quī bellum quidem nūllum gessit, sed nōn minus cīvitātī qua Rōmulus prōfuit. Nam et lēgēs Rōmānīs mōrēsque cōnstituit, quī cōnsuētūdine proeliōrum iam latrōnēs ac sēmibarbarī putābantur, et annum dēscrīpsit in decem mēnsēs, prius sine aliquā supputātiōne cōnfūsum, et īnfīnīta Rōmae sacra ac templa cōnstituit. Morbō dēcessit quadrāgēsimō et tertiō imperī annō.

Exercitium thematis¹

1. Ā quō initium habet imperium Rōmānum?
2. Quō in monte condita est urbs nova?
3. Unde crēvit populus?
4. Quī prīncipēs cīvitātis factī sunt?
5. Quō modō etiam uxōribus auxit populum Rōmulus?
6. Rēge prīmō mortuō quī Rōmae rēgnāvērunt? Quam diū?
7. Quod nōmen īnsequentī rēgī erat?
8. Quā dē causā praedōnēs ac sēmibarbarī putābantur Rōmānī?
9. Quī cīvitātī prōfuit Numa?
10. Quō pactō sub Numā fīēbant cīvēs anteā bellicōsissimī tranquillī et mōribus obtemperantēs?

Huic successit Tullus Hostīlius. Hic bella reparāvit, Albānōs vīcit, quī ab urbe Rōmā duodecimō mīliāriō sunt, Vēientēs et Fīdēnātēs, quōrum aliī sextō mīliāriō absunt ab urbe Rōmā, aliī octāvō decimō, bellō superāvit, urbem ampliāvit adiectō Caeliō monte. Cum trīgintā et duōs annōs rēgnāsset, fulmine ictus cum domō suā ārsit.

Post hunc Ancus Marcius, Numae ex fīliā nepōs, suscēpit imperium. Contrā Latīnōs dīmicāvit, Aventīnum montem cīvitātī adiēcit et Iāniculum, apud ōstium Tiberis cīvitātem suprā mare sextō decimō mīliāriō ab urbe Rōmā condidit. Vīcēsimō et quārtō annō imperī morbō periit.

Deinde rēgnum Prīscus Tarquinius accēpit. Hic numerum senātōrum duplicāvit, circum Rōmae aedificāvit, lūdōs Rōmānōs īnstituit, quī ad nostram memoriam permanent. Vīcit īdem etiam Sabīnōs et nōn parum agrōrum sublātum īsdem urbis Rōmae territōriō iūnxit, prīmusque triumphāns urbem intrāvit. Mūrōs fēcit et cloācās, Capitōlium inchoāvit. Trīcēsimō octāvō imperī annō per Ancī fīliōs occīsus est, rēgis ēius cui ipse successerat.

Exercitium thematis

1. Quī rēx Numae successit?
2. Quem montem addidit urbī?
3. Quōs populōs vīcit?
4. Quō cāsū mortuus est?
5. Contrā quōs populōs dīmicāvit Ancus Martius?
6. Quibus montibus adiectīs urbem ampliāvit?
7. Ubi urbem novam condidit?
8. Quī rēx autem circum aedificāvit et lūdōs Rōmānōs īnstituit?
9. Quibus victīs urbem triumphāns intrāvit Tarquinius?
10. Eratne prīmus quī triumphāvit?
11. Per cuius fīliōs occīsus est? Quotō imperī annō?

Post hunc Servius Tullius suscēpit imperium, genitus ex nōbilī fēminā, captīvā tamen et ancillā. Hic quoque Sabīnōs subēgit, montēs trēs, Quirīnālem, Vīminālem, Esquilīnum, urbī adiūnxit, fossās circum mūrum dūxit. Prīmus omnium cēnsum ōrdināvit, quī adhūc per orbem terrārum incognitus erat. Sub eō Rōma omnibus in cēnsum dēlātīs habuit capita octōgintā et tria mīlia cīvium Rōmānōrum cum hīs quī in agrīs erant. Occīsus est scelere generī suī, Tarquinī Superbī, fīlī ēius rēgis cui ipse successerat, et fīliae, quam Tarquinius habēbat uxōrem.

L. Tarquinius Superbus, septimus atque ultimus rēgum, Volscōs, quae gēns ad Campāniam euntibus nōn longē ab urbe est, vīcit, Gabiōs cīvitātem et Suessam Pōmētiam subēgit, cum Tuscīs pācem fēcit, et templum Iovī in Capitōliō aedificāvit. Posteā Ardeam oppugnāns, in octāvō decimō mīliāriō ab urbe Romā positam cīvitātem, imperium perdidit. Nam cum fīlius ēius, et ipse Tarquinius iūnior, nōbilissimam fēminam Lucrētiam eandemque pudīcissimam, Collātīnī uxōrem, stuprāsset eaque dē iniūriā marītō et patrī et amīcīs questa fuisset, in omnium cōnspectū sē occīdit. Propter quam causam Brūtus, parēns et ipse Tarquinī, populum concitāvit et Tarquiniō adēmit imperium. Mox exercitus quoque eum, quī cīvitātem Ardeam cum ipsō rēge oppugnābat, relīquit; veniēnsque ad urbem rēx portīs clausīs exclūsus est, cumque imperāsset annōs quattuor et vīgintī cum uxōre et līberīs suīs fūgit. Ita Rōmae rēgnātum est per septem rēgēs annīs ducentīs quadrāgintā tribus, cum adhūc Rōma, ubi plūrimum, vix usque ad quīntum decimum mīliārium possidēret.

Exercitium thematis

1. Quī servā nātus rēx Rōmae rēgnāvit?
2. Quot montēs urbī adiūnxit?
3. Serviō etiam rēgnante quot mīlibus cīvium abundāvit urbs?
4. Cuius scelere occīsus est rēx?
5. Quis erat ultimus rēgum?
6. Quot annōs rēgnāvit?
7. Cuius sceleris causā imperium perdidit ?
8. Quis populum concitāvit?
9. Ubi erat exercitus? Utrī favēbat exercitus, rēgīne an Brūtō?
10. Quot annīs Rōmae rēgnātum est? Per quot rēgēs?

II. The Early Republic, 509-459 B.C.

Hinc cōnsulēs coepēre, prō ūnō rēge duo, hāc causā creātī ut sī ūnus malus esse voluisset, alter eum habēns potestātem similem coercēret. Et placuit nē imperium longius quam annuum habērent, nē per diūturnitātem potestātis īnsolentiōrēs redderentur, sed cīvīlēs semper essent quī sē post annum scīrent futūrōs esse prīvātōs.

Nōnō annō post rēgēs exāctōs cum gener Tarquinī ad iniūriam socerī vindicandam ingentem conlēgisset exercitum, nova Rōmae dignitās est creāta, quae dictātūra appellātur, maior quam cōnsulātus. Eōdem annō etiam magister equitum factus est, quī dictātōrī obsequerētur.

Sextō decimō annō post rēgēs exāctōs sēditiōnem populus Rōmae fēcit, tamquam ā senātū atque cōnsulibus premerētur. Tum et ipse sibi tribūnōs plēbis quasi propriōs iūdicēs et dēfēnsōrēs creāvit, per quōs contrā senātum et cōnsulēs tūtus esse posset.

Annō trecentēsimō et alterō ab urbe conditā imperium cōnsulāre cessāvit et prō duōbus cōnsulibus decem factī sunt, quī summam potestātem habērent, decemvirī nōminātī. Sed cum prīmō annō bene ēgissent, secundō ūnus ex hīs, Ap. Claudius, Virginī cuiusdam, quī honestīs iam stīpendiīs contrā Latīnōs in monte Algidō mīlitārat, fīliam virginem conrumpere voluit; quam pater occīdit, nē stuprum ā decemvirō sustinēret, et regressus ad mīlitēs mōvit tumultum. Sublāta est decemvirīs potestās ipsīque damnātī sunt. Rūrsus cōnsulēs factī.

Exercitium thematis

1. Quot cōnsulēs fuēre Rōmae? Quotō urbis conditae annō coepēre?
2. Cūr eōs imperium longius quam annuum habēre nōn placuit?
3. Quis exercitum ingentem conlēgit ut Tarquinī iniūriam vindicāret?
4. Quae dignitātēs novae eō tempore creātae sunt?
5. Quā rē sēditiōnem Rōmae fēcit populus?
6. Quōs magistrātūs propriōs tum sibi creāvit? Ad quod?
7. Quī summam potestātem Rōmae accēpērunt cum imperium cōnsulāre prīmum cessāsset?
8. Ubi mīlitāverat Virginius? Quis fīliam ēius adamāverat?
9. Quā rē fīliam suam occīdit pater?
10. Quid decemvirīs factum est?

III. The Wars with the Gauls, 390-222 B.C.

Prīscō Tarquiniō Rōmae rēgnante Gallī prīmum Alpēs trānsiērunt. Annō trecentēsimō sexāgēsimō quārtō ab urbe conditā hōrum populus, Gallī Senonēs, ad urbem vēnit, et victōs Rōmānōs undecimō mīliāriō ā Rōmā apud flūmen Ālliam secūtus etiam urbem occupāvit. Neque dēfendī quicquam nisi Capitōlium potuit; quod cum diū obsēdissent Gallī et iam Rōmānī famē labōrārent, acceptō aurō nē Capitōlium obsidērent recessērunt. Sed ā Camillō Gallīs superventum est gravissimēque victī sunt. Posteā tamen etiam secūtus eōs Camillus ita cecidit ut et aurum quod hīs datum fuerat et omnia quae cēperant mīlitāria signa revocāret. Ita triumphāns urbem ingressus est et appellātus secundus Rōmulus, quasi et ipse patriae conditor.

Post aliquot annīs T. Quīntius dictātor adversus Gallōs, quī ad Ītaliam vēnerant, missus est. Hī ab urbe quārtō mīliāriō trāns Aniēnem flūmen cōnsēderant. Ibi nōbilissimus dē senātōribus iuvenis L. Manlius prōvocantem Gallum ad singulāre certāmen prōgressus occīdit, et sublātō torque aureō collō suō impositō in perpetuum Torquātī et sibi et posterīs cognōmen accēpit. Gallī fugātī sunt, mox per C. Sulpicium dictātōrem etiam victī.

Exercitium thematis

1. Quis Rōmae rēgnābat cum Gallī prīmum Alpēs trānsīrent?
2. Quotō annō ab urbe conditā vīcit Gallōrum populus Rōmānōs? Quod apud flūmen?
3. Quam partem urbis capere nōn potuērunt Gallī?
4. Quā rē ab ēius obsidiōne dēstitērunt?
5. Ā quō victī sunt Gallī? Quotiēns?
6. Iterumne etiam ad urbem vēnērunt Gallī? Ubi cōnsīdērunt?
7. Quis ad singulāre certāmen prōvocāvit?
8. Quis contrā eum prōcessit? Uter vīcit?
9. Quod documentum victōriae ōrnāmentumque victō dēspoliātum et nōmen et cognōmen victōrī addidit?
10. Quō dictātōre fugātī sunt Ganī? Ā quō tandem viī sunt?

Aliquot deinde annīs post, cum legiōnēs profectae essent adversum Gallōs duce L. Fūriō, quidem ex Gallīs ūnum ex Rōmānīs quī esset optimus prōvocāvit. Tum sē M. Valerius tribūnus mīlitum obtulit, et cum prōcessisset armātus, corvus eī suprā dextrum bracchium sēdit. Mox commissā adversum Gallum pugnā īdem corvus ālīs et unguibus Gallī oculōs verberāvit, nē rēctum possit aspicere. Ita ā tribūnō Valeriō interfectus est. Corvus nōn sōlum victōriam eī sed etiam nōmen dedit. Nam posteā īdem Corvīnus est dictus. Ac propter hoc meritum annōrum trium et vīgintī cōnsul est factus.

Prīmō deinde Pūnicō bellō cōnfectō contrā Gallōs intrā Ītaliam pugnātum est fīnītumque bellum M. Claudiō Marcellō et Cn. Cornēliō Scipiōne cōnsulibus. Tum Marcellus cum parvā manū equitum dīmicāvit et rēgem Gallōrum manū suā occīdit. Posteā cum collēgā ingentēs cōpiās Gallōrum perēmit, Mediōlānum, caput gentis, expugnāvit, grandem praedam Rōmam pertulit. Ac triumphāns Marcellus spolia Gallī stīpitī imposita umerīs suīs vexit. Posteā Gallia Cisalpīna in prōvinciam redācta est.

Exercitium thematis

1. Quī Rōmānus prō optimō sē obtulit cum Gallus optimum Rōmānōrum prōvocāvisset?
2. Utrum Gallus an Rōmānus victor ex proeliō recessit?
3. Cuius auxiliō autem vīcit victor?
4. Num paribus condiciōnibus certāmen certātum esse cēnsēs ?
5. Quis Corvīnus est dictus? Quā rē?
6. Quot annōs nātus cōnsul est factus?
7. Quibus cōnsulibus bellum cum Gallīs intrā Ītaliam fīnītum est
8. Quis rēgem Gallōrum manū suā occīdit?
9. Quae urbs erat Gallicae gentis caput?
10. Quae spolia rettulit Rōmam Marcellus?

IV. War with Pyrrus, 281-272 B.C.

Dum haec cum Gallīs gerēbantur Tarentīnīs, quī iam in ultimā Ītaliā sunt, bellum indictum est, quia lēgātīs Rōmānōrum iniūriam fēcissent. Hī Pyrrum, Ēpīrī rēgem, contrā Rōmānōs in auxilium poposcērunt. Is mox ad Ītaliam vēnit, tumque prīmum Rōmānī cum trānsmarīnō hoste dīmicāvērunt. Missus est contrā eum cōnsul P. Valerius Laevīnus, quī cum explōrātōrēs Pyrrī cēpisset iussit eōs per castra dūcī, ostendī omnem exercitum, tumque dīmittī, ut renūntiārent Pyrrō quaecumque ā Rōmānīs agerentur. Commissā mox pugnā, cum iam Pyrrus fugeret elephantōrum auxiliō vīcit, quōs incognitōs Rōmānī expāvērunt. Sed nox proeliō fīnem dedit; Laevīnus tamen per noctem fūgit, Pyrrus Rōmānōs mīlle octingentōs cēpit et eōs summō honōre tractāvit, occīsōs sepelīvit. Quōs cum adversō volnere et trucī voltū etiam mortuōs iacēre vīdisset, tulisse ad caelum manūs dīcitur cum hāc vōce; sē tōtīus orbis dominum esse potuisse sī tālēs sibi mīlitēs contigissent.

Posteā Pyrrus coniūnctīs sibi Samnītibus, Lūcānīs, Bruttiīs Rōmam perrēxit, omnia ferrō ignīque vāstāvit, Campāniam populātus est atque ad Praeneste vēnit, mīliāriō ab urbe octāvō decimō. Mox terrōre exercitūs quī eum cum cōnsule sequēbātur in Campāniam sē recēpit.

Exercitium thematis

1. Quī populus ultimam Ītaliam incolēbat dum haec cum Gallīs gerēbantur?
2. Quā rē illīs est indictum ā Rōmānīs bellum?
3. Quī ex Graeciā dux contrā Rōmānōs ad Ītaliam vēnit?
4. Quī cōnsul contrā eum missus est?
5. Quōrum auxiliō vīcit Rōmānōs imperātor advena?
6. Quid dīxisse fertur Pyrrus cum Rōmānōs mortuōs iacēre vīdisset? Quā rē?
7. Quōs sibī populōs coniūnxit Pyrrus?
8. Quotum ad mīliārium vēnit?
9. Quam partem Ītaliae vāstāvit?
10. Quam ob causam ā Rōmā sē recēpit hostis ?

Lēgātī ad Pyrrum dē redimendīs captīvīs missī ab eō honōrificē susceptī sunt. Captīvōs sine pretiō Rōmam mīsit. Ūnum ex lēgātīs Rōmānōrum, Fābricium, sīc admīrātus cum eum pauperem esse cognōvisset, ut quārtā parte rēgnī prōmissā sollicitāre voluerit ut ad sē trānsīret, contemptusque est ā Fābriciō.

Quārē cum Pyrrus Rōmānōrum ingentī admīrātiōne tenērētur lēgātum mīsit quī pācem aequīs condiciōnibus peteret, praecipuum virum, Cīneam nōmine, ita ut Pyrrus partem Ītaliae quam iam armīs occupāverat obtinēret. Pāx displicuit remandātumque Pyrrō est ā senātū eum cum Rōmānīs, nisi ex Ītaliā recessisset, pācem habēre nōn posse. Tum Rōmānī iussērunt captīvōs omnēs quōs Pyrrus reddiderat īnfāmēs habērī, quod armātī capī potuissent, nec ante eōs ad veterem statum revertī quam sī bīnōrum hostium occīsōrum spolia rettulissent. Ita lēgātus Pyrrī reversus est. Ā quō cum quaereret Pyrrus quālem Rōmam comperisset, Cīneās dīxit rēgum sē patriam vīdisse; scīlicet tālēs illīc ferē omnēs esse quālis ūnus Pyrrus apud ”Ēpīrum et reliquam Graeciam putārētur.

Exercitium thematis

1. Quī ad Pyrrum missī sunt? Quam ad rem?
2. Quō modō ā Pyrrō acceptī sunt lēgātī?
3. Admīrātusne est Pyrrus Rōmānōs ? Quam ob rem?
4. Quem Rōmānōrum praeter cēterōs sibī amīcō habēre voluit rēx?
5. Quantā parte rēgnī prōmissā Fābricium sollicitāre voluit?
6. Num Fābricius sē facilem ad sollicitandum praebuit?
7. Quibus sub condiciōnibus pācem petīvit Pyrrus?
8. Quam per lēgātum eam obtinēre voluit?
9. Num pāx placuit Rōmānīs ? Impetrātane est? Quid Pyrrō remandātum est?
10. Quō modō adficiuntur captīvī Rōmānīs ā Pyrrō redditī?
11. Quid Pyrrō rogantī quālem Rōmam comperisset respondit Cīneās lēgātus?

Missī sunt contrā Pyrrum ducēs P. Sulpicius et Decius Mūs cōnsulēs. Certāmine commissō Pyrrus volnerātus est, elephantī interfectī, vīgintī mīlia caesa hostium, et ex Rōmānīs tantum quīnque mīlia; Pyrrus Tarentum fugātus.

Interiectō annō contrā Pyrrum Fābricius est missus, quī prius inter lēgātōs sollicitārī nōn poterat quārtā parte rēgnī prōmissā. Tum, cum vīcīna castra ipse et rēx habērent, medicus Pyrrī nocte ad eum vēnit, prōmittēns venēnō sē Pyrrum occīsūrum sī sibi aliquid pollicērētur. Quem Fābricius vīnctum redūcī iussit ad dominum Pyrrōque dīcī quae contrā caput ēius medicus spopondisset. Tum rēx admīrātus eum dīxisse fertur: “Ille est Fābricius, quī difficilius ab honestāte quam sōl ā cursū suō āvertī potest.” Tum rēx ad Siciliam profectus est. Fābricius victīs Lūcānīs et Samnītibus triumphāvit.

Cōnsulēs deinde M. Curius Dentātus et Cornēlius Lentulus adversum Pyrrum, quī ā Siciliā reversus erat, missī sunt. Curius contrā eum pugnāvit, exercitum ēius cecidit, ipsum Tarentum fugāvit, castra cēpit. Eō diē caesa hostium vīgintī tria mīlia. Curius in cōnsulātū triumphāvit. Prīmus Rōmam elephantōs quattuor dūxit. Pyrrus etiam ā Tarentō mox recessit et apud Argōs, Graeciae cīvitātem, occīsus est.

Exercitium thematis

1. Quī cōnsulēs contrā Pyrrum missī sunt?
2. Num hōc quoque proeliō Pyrrus superāvit ? Quō fūgit?
3. Annō post quis contrā Pyrrum profectus est?
4. Quis ad eum vēnit? Quid pollicitātum?
5. Num susceptus est ā Fābriciō? Quid igitur?
6. Quam sententiam dē Fābriciō ēdidit rēx?
7. Quō inde profectus est Pyrrus?
8. Pyrrō ā Siciliā reversō quī cōnsulēs occurrērunt?
9. Quae Rōmam dūxit Curius ?
10. Ubi occīsus est Pyrrus?

V. The First Punic War, 264-241 B.C.

Contrā Āfrōs bellum susceptum est prīmum Ap. Claudiō Q. Fulviō cōnsulibus. In Siciliā contrā eōs pugnātum est et Ap. Claudius dē Āfrīs et rēge Siciliae Hierōne triumphāvit.

Īnsequentī annō in Siciliā ā Rōmānīs rēs magnae gestae sunt, plūs quam quīnquāgintā cīvitātēs in fidem acceptae. Tertiō annō in Siciliā contrā Hierōnem bellum parātum est. Is cum omnī nōbilitāte Syrācūsānōrum pācem ā Rōmānīs impetrāvit deditque argentī ducenta talenta. Āfrī in Siciliā victī sunt et dē hīs secundō Rōmae triumphātum est.

Quīntō annō huius bellī prīmum Rōmānī C. Duīlliō et Cn. Cornēliō Asinā cōnsulibus in marī dīmicāvērunt parātīs nāvibus rōstrātīs quās Liburnās vocant. Duīllius commissō proeliō Carthāginiēnsium ducem vīcit, trīgintā et ūnam nāvēs cēpit, quattuordecim mersit, septem mīlia hostium cēpit, tria mīlia occīdit. Neque ūlla victōria Rōmānīs grātior fuit, quod invictī terrā iam etiam marī plūrimum possent.

L. Manliō Vulsōne M. Atiliō Rēgulō cōnsulibus bellum in Āfricam trānslātum est. Contrā Hamilcarem, Carthāginiēnsium ducem, in marī pugnātum est, victusque est. Nam perditīs sexāgintā quattuor nāvibus retrō sē recēpit. Rōmānī vīgintī duās āmīsērunt. Sed cum in Āfricam trānsīssent, prīmam Clypeam, Āfricae cīvitātem, in dēditiōnem accēpērunt. Cōnsulēs usque ad Carthāginem prōcessērunt, multīsque castellīs vāstātīs Manlius victor Rōmam rediit et vīgintī septem mīlia captīvōrum redūxit. Rēgulus in Āfricā remānsit. Is contrā Āfrōs aciem īnstrūxit. Contrā trēs Carthāginiēnsium ducēs victor fuit, decem et octō mīlia hostium cecidit, quīnque mīlia cum decem et octō elephantīs cēpit, septuāgintā quattuor cīvitātēs in fidem accēpit.

Tum victī Carthāginiēnsēs pācem ā Rōmānīs petīvērunt. Quam cum Rēgulus nōllet nisi dūrissimīs condiciōnibus dare, Āfrī auxilium ā Lacedaemoniīs petīvērunt. Et ā duce Xanthippō, quī ā Lacedaemoniīs missus fuerat, Rēgulus vīctus est ultimā perniciē. Nam duo mīlia tantum ex omnī Rōmānō exercitū refūgērunt, quīngentī cum imperātōre Rēgulō captī sunt trīgintā mīlia occīsa, Rēgulus ipse in catēnās coniectus.

Exercitium thematis

1. Ubi prīmum contrā Āfrōs ā Rōmānīs pugnātum est?
2. Quam cīvitātem Siciliae opulentissimam in fidem accēpērunt Rōmānī?
3. Quī prīmum Rōmānī in marī dīmicāvērunt? Fēlīciterne?
4. Cūr Rōmānīs grātissima fuit haec victōria?
5. Quibus cōnsulibus trānslātum est in Āfricam bellum?
6. Uter cōnsul Rōmam rediit?
7. Quot proeliīs contrā Carthāginiēnsēs victor fuit Rēgulus?
8. Ā quibus petīvērunt Āfrī ducem?
9. Quis eīs auxiliō missus est?
10. Quantā calamitāte vīctus est Rēgulus?

M. Aemiliō Paulō Ser. Fulviō Nōbiliōre cōnsulibus ambō cōnsulēs ad Āfricam profectī sunt cum trecentārum nāvium classe. Prīmum Āfrōs nāvālī certāmine superant. Aemilius cōnsul centum et quattuor nāvēs hostium dēmersit, trīgintā cum pugnātōribus cēpit, quīndecim mīlia hostium aut occīdit aut cēpit, mīlitem suum ingentī praedā dītāvit. Et subācta Āfrica tunc fuisset, nisi quod tanta famēs erat ut diūtius exercitus expectāre nōn posset. Cōnsulēs cum victrīcī classe redeuntēs circā Siciliam naufragium passī sunt. Et tanta tempestās fuit ut ex quadringentīs sexāgintā quattuor nāvibus tantum octōgintā servārī potuerint; neque ūllō tempore tanta maritima tempestās audīta est. Rōmānī tamen statim ducentās nāvēs reparāvērunt, neque in aliquō animus hīs īnfrāctus fuit.

Cn. Servīlius Caepiō C. Semprōnius Blaesus cōnsulēs cum ducentīs sexāgintā nāvibus ad Āfricam profectī sunt. Aliquot cīvitātēs cēpērunt. Praedam ingentem redūcentēs naufragium passī sunt. Itaque cum continuae calamitātēs Rōmānīs displicērent, dēcrēvit senātus ut ā maritimīs proeliīs recēderētur et tantum sexāgintā nāvēs ad praesidium Ītaliae salvae essent.

L. Caeciliō Metellō C. Fūriō Placidō cōnsulibus Metellus in Siciliā Āfrōrum ducem cum centum trīgintā elephantīs et magnīs cōpiīs venientem superāvit, vīgintī mīlia hostium cecidit, sex et vīgintī elephantōs cēpit, reliquōs errantēs per Numidās, quōs in auxilium habēbat, conlēgit et Rōmam dēdūxit ingentī pompā, cum tōtus elephantōrum numerus omnia itinera complēret.

Post haec mala Carthāginiēnsēs Rēgulum ducem quem cēperant petīvērunt, ut Rōmam proficīscerētur et pācem ā Rōmānīs obtinēret ac permūtātiōnem captīvōrum faceret. Ille Rōmam cum vēnisset, inductus in senātum nihil quasi Rōmānus ēgit dīxitque sē ex illā diē quā in potestātem Āfrōrum vēnisset Rōmānum esse dēsiisse. Itaque et uxōrem ā complexū remōvit et senātuī suāsit nē pāx cum Poenīs fieret; illōs enim frāctōs tot cāsibus spem nūllam habēre; sē tantī nōn esse ut tot mīlia captīvōrum propter ūnum sē et senem et paucōs quī ex Rōmānīs captī fuerant redderentur. Itaque obtinuit. Nam Āfrōs pācem petentēs nūllus admīsit. Ipse Carthāginem rediit, offerentibusque Rōmānīs ut eum Rōmae tenērent negāvit sē in eā urbe mānsūrum in quā, postquam Āfrīs servierat, dignitātem honestī cīvis habēre nōn posset. Regressus igitur ad Āfricam omnibus suppliciīs extīnctus est.

Exercitium thematis

1. Cōnsulēs iterum ad Āfricam profectī quās rēs fēlīciter gessērunt?
2. Quā rē tunc nōn est subācta Āfrica?
3. Hāc ab victōriā quō īnfortūniō dētractum est?
4. Num Rōmānīs ā bellō recēdere placuit?
5. Quae continuae calamitātēs Rōmānīs displicuērunt?
6. Quid dēcrēvit senātus?
7. Āfrīs in Siciliā victīs quae praeda ingentī pompā Rōmam dēducta est?
8. Quem lēgātum, quī pācem ā Rōmānīs peteret, mīsērunt Carthāginiēnsēs?
9. Quem ad modum ēgit lēgātus? Quid senātuī persuāsit?
10. Mūnere fūnctus quō regressus est?
11. Quō modō interfectus est Rēgulus?

Posteā Claudius cōnsul contrā auspicia pugnāvit et vīctus est. Nam ex ducentīs et vīgintī nāvibus cum trīgintā fūgit, nōnāgintā cum pugnātōribus captae sunt, dēmersae cēterae. Alius quoque cōnsul naufragiō classem āmīsit, exercitum tamen salvum habuit quia vīcīna lītora erant.

Annō bellī Pūnicī vīcēsimō et tertiō Catulō cōnsulī bellum contrā Āfrōs commissum est. Profectus est cum trecentīs nāvibus in Siciliam; Āfrī contrā ipsum quadringentās parāvērunt. Numquam in marī tantīs cōpiīs pugnātum est. Catulus nāvem aeger ascendit; volnerātus enim in pugnā superiōre fuerat. Contrā Lilybaeum, cīvitātem Siciliae, pugnātum est ingentī virtūte Rōmānōrum. Nam sexāgintā et trēs Carthāginiēnsium nāvēs captae sunt, dēmersae centum vīgintī et quīnque, trīgintā duo mīlia hostium capta, tredecim mīlia occīsa, īnfīnītum aurī, argentī, praedae in potestātem Rōmānōrum redāctum. Ex classe Rōmānā duodecim nāvēs dēmersae.

Statim pācem Carthāginiēnsēs petīvērunt tribūtaque est hīs pāx. Captīvī Rōmānōrum quī tenēbantur ā Carthāginiēnsibus redditī sunt. Etiam Carthāginiēnsēs petīvērunt ut redimī eōs captīvōs licēret, quōs ex Āfrīs Rōmānī tenēbant. Senātus iussit sine pretiō eōs darī, quī in pūblicā custōdiā essent; quī autem ā prīvātīs tenērentur ut pretiō dominīs redditō Carthāginem redīrent atque id pretium ex fiscō magis quam ā Carthāginiēnsibus solverētur.

Exercitium thematis

1. Quis contrā auspicia pugnāvit?
2. Posteā cui commissum est bellum?
3. Quot nāvibus ab utrōque duce pugnātum est?
4. Ubi pugnātum est? Quī victī? Quantā calamitāte?
5. Utrī pācem petīvērunt? Quandō?
6. Quibus sub condiciōnibus facta est pāx?
7. Quot annōs dūrāvit bellum Pūnicum prīmum?
8. Quam īnsulam hōc bellō obtinuit populus Rōmānus ?
9. Novō quō atque adhūc inūsitātō proelī genere adsuēfaciēbantur Rōmānī?

VI. The Second Punic War, 218-201 B.C.

M. Minuciō Rūfō P. Cornēliō cōnsulibus bellum Pūnicum secundum Rōmānīs inlātum est per Hannibalem, Carthāginiēnsium ducem, quī Saguntum, Hispāniae cīvitātem Rōmānīs amīcam, oppugnāre adgressus est, annum agēns vīcēsimum aetātis, cōpiīs congregātīs centum quīnquāgintā mīlium. Huic Rōmānī per lēgātōs dēnūntiāvērunt ut bellō abstinēret. Is lēgātōs admittere nōluit. Rōmānī etiam Carthāginem mīsērunt, ut mandārētur Hannibalī nē bellum contrā sociōs populī Rōmānī gereret. Dūra respōnsa ā Carthāginiēnsibus data sunt. Saguntīnī intereā famē victī sunt captīque ab Hannibale ultimīs poenīs adficiuntur. Bellum Carthāginiēnsibus indictum est.

Tum P. Cornēlius Scīpiō cum exercitū in Hispāniam profectus est, Ti. Semprōnius in Siciliam. Hannibal, relictō in Hispāniā frātre Hasdrubale, Pȳrēnaeum rānsiit. Alpēs adhūc eā parte inviās sibi patefēcit. Trāditur ad Ītaliam octōgintā mīlia peditum, decem mīlia equitum, septem et trīgintā elephantōs addūxisse. Intereā multī Ligurēs et Gallī Hannibalī sē coniūnxērunt. Semprōnius cognitō ad Ītaliam Hannibalis adventū ex Siciliā exercitum Arīminum trāiēcit.

Scīpiō Hannibalī prīmus occurrit. Commissō proeliō, fugātīs suīs ipse volnerātus in castra rediit. Semprōnius et ipse cōnflīgit apud Trebiam amnem. Is quoque vincitur. Hannibalī multī sē in Ītaliā dēdidērunt. Inde ad Tūsciam veniēns Hannibal Flāminiō cōnsulī occurrit. Ipsum Flāminium interēmit; Rōmānōrum vīgintī quīnque mīlia caesa sunt, cēterī diffūgērunt. Missus posteā adversus Hannibalem Q. Fabius Māximus. Is eum differendō pugnam ab impetū frēgit, mox inventā occāsiōne vīcit.

Quīngentēsimō et quadrāgēsimō annō ā conditā urbe L. Aemilius Paulus P. Terentius Varrō contrā Hannibalem mittuntur Fabiōque succēdunt, quī abiēns ambō cōnsulēs monuit ut Hannibalem, callidum et impatientem ducem, nōn aliter vincerent quam proeliō differendō. Vērum cum impatientiā Varrōnis cōnsulis contrādīcente alterō cōnsule apud vīcum quī Cannae appellātur, in Āpuliā, pugnātum esset, ambō cōnsulēs ab Hannibale vincuntur. In eā pugnā tria mīlia Āfrōrum pereunt; magna pars dē exercitū Hannibalis sauciātur. Nūllō tamen proeliō Pūnicō bellō Rōmānī gravius acceptī sunt. Periit enim in eō cōnsul Aemilius Paulus, cōnsulārēs aut praetōriī vīgintī, senātōrēs captī aut occīsī trīgintā, nōbilēs virī trecentī, mīlitum quadrāgintā mīlia, equitum tria mīlia et quīngentī. In quibus malīs nēmō tamen Rōmānōrum pācis mentiōnem habēre dignātus est. Servī, quod numquam ante, manūmissī et mīlitēs factī sunt.

Exercitium thematis

1. Per quem est bellum Pūnicum secundum Rōmānīs inlātum?
2. Ubi erat Saguntum ? Quibus urbs amīca?
3. Volēbantne Rōmānī pācem? Etiamne Carthāginiēnsēs? Quī lēgātōs dē pāce mīsērunt?
4. Quō profectī sunt cōnsulēs duo?
5. Quā viā petīvit Hannibal Ītaliam? Quem in Hispāniā relīquit ut post sē tūta habēret? Quantās cōpiās sēcum ad Ītaliam addūxit?
6. Quis Hannibalī prīmus occurrit?
7. Quot cōnsulēs continuīs proeliīs prōflīgāvit Hannibal?
8. Quis eum ab impetū frēgit? Quō modō?
9. Quī Fabiō succēdunt?
10. Quō in proeliō, ubi, contrā quōs ducēs vīcit Hannibal Rōmānōs īnsigniter? Quantam calamitātem illīs intulit ? Quō animō tamen eam tulērunt Rōmānī?

Post eam pugnam multae Ītaliae cīvitātēs quae Rōmānīs pāruerant sē ad Hannibalem trānstulērunt. Hannibal Rōmānīs obtulit ut captīvōs redimerent, respōnsumque est ā senātū eōs cīvēs nōn esse necessāriōs quī, cum armātī essent, capī potuissent. Ille omnēs posteā variīs suppliciīs interfēcit et trēs modiōs ānulōrum aureōrum Carthāginem mīsit, quōs ex manibus equitum Rōmānōrum, senātōrum et mīlitum dētrāxerat. Intereā in Hispāniā, ubi Hasdrubal remānserat cum magnō exercitū ut eam tōtam Āfrīs subigeret, ā duōbus Scīpiōnibus vincitur. Mittuntur eī ā Carthāginiēnsibus ad reparandās vīrēs cōpiae magnae.

Annō quārtō postquam ad Ītaliam Hannibal vēnit, M. Claudius Marcellus cōnsul apud Nōlam, cīvitātem Campāniae, bene pugnāvit. Hannibal multās cīvitātēs Rōmānōrum per Apuliam, Calabriam, Bruttiōs occupāvit. Quō tempore etiam rēx Macedoniae Philippus ad eum lēgātōs mīsit, prōmittēns auxilia contrā Rōmānōs sub hāc condiciōne, ut dēlētīs Rōmānīs ipse quoque contrā Graecōs ab Hannibale auxilia acciperet. Captīs igitur lēgātīs Philippī et rē cognitā Rōmānī in Macedoniam M. Valerium Laevīnum īre iussērunt, in Sardiniam T. Manlium Torquātum prōcōnsulem. Nam etiam ea sollicitāta ab Hannibale Rōmānōs dēseruerat. Ita ūnō tempore quattuor locīs pugnābātur; in Hispāniīs, Macedoniā, Sardiniā quidem etiam fēlīciter.

Decimō annō postquam Hannibal in Ītaliam vēnerat ūsque ad quārtum mīliārium urbis accessit, equitēs ēius usque ad portam. Mox cōnsulum cum exercitū venientium metū Hannibal ad Campāniam sē recēpit. In Hispāniā ā frātre ēius Hasdrubale ambō Scīpiōnēs quī per multōs annōs victōrēs fuerant interficiuntur, exercitus tamen integer mānsit; cāsū enim magis erant quam virtūte dēceptī Quō tempore etiam ā cōnsule Marcellō Siciliae magna pars capta est, quam tenēre Āfrī coeperant, et nōbilissima urbs Syrācūsāna; praeda ingēns Rōmam perlāta est. Laevīnus in Macedoniā cum Philippō et multīs Graeciae populīs et rēge Asiae Attalō amīcitiam fēcit; et ad Siciliam profectus Hannōnem quendam, Āfrōrum ducem, apud Agrigentum cīvitātem cum ipsō oppidō cēpit, et omnī Siciliā receptā ingentī glōriā Rōmam regressus est. Hannibal in Ītaliā Cn. Fulvium cōnsulem subitō adgressus cum octō mīlibus hominum interfēcit.

Intereā ad Hispāniās, ubi occīsīs duōbus Scīpiōnibus nūllus Rōmānus dux erat, P. Cornēlius Scīpiō mittitur, fīlius P. Scīpiōnis quī ibīdem bellum gesserat, annōs nātus quattuor et vīgintī, vir Rōmānōrum omnium et suā aetāte et posteriōre tempore prīmus. Is Carthāginem Hispāniae cēpit, in quā omne aurum, argentum et bellī apparātum Āfrī habēbant, nōbilissimōsque quoque obsidēs quōs ab Hispānīs accēperant. Obsidēs parentibus statim reddidit, quārē omnēs ferē Hispānī ūnō animō ad eum trānsiērunt. Post quae Hasdrubalem vīctum fugat et praedam maximam capit.

Exercitium thematis

1. Post Cannās proelium quae addita sunt Hannibalis opibus ?
2. Quid Rōmānīs obtulit Hannibal? Quid eī ā Rōmānīs respōnsum est?
3. Inter haec tot et tanta īnfortūnia ubi autem fēlīciter pugnāvērunt Rōmānī?
4. Quī rēx lēgātōs ad Hannibalem mīsit ? Quibus sub condiciōnibus auxilium pollicitum?
5. Quī ūsque ad portam Rōmae accessērunt?
6. Quī in Hispāniā interfectī sunt? Ā quō? Quō modō?
7. Quā urbe Siciliae captā praeda ingēns Rōmam perlāta est?
8. Quis ingentī glōriā dē Siciliā triumphāvit?
9. Quis patre interfectō ad Hispāniās missus est? Quam urbem cēpit? Quālem sē Hispānīs praebuit?
10. Quam urbem Ītaliae recēpit Fabius? Quō dētrīmentō Hannibalis ?

Intereā in Ītaliā cōnsul Q. Fabius Māximus Tarentum recēpit, in quā ingentēs cōpiae Hannibalis erant. Tum multae cīvitātēs Rōmānōrum quae ad Hannibalem trānsierant rūrsus sē Fabiō dēdidērunt.

Tertiō annō postquam Scīpiō ad Hispāniās profectus fuerat, rūrsus rēs inclitās gerit. Rēgem Hispāniārum magnō proeliō vīctum in amīcitiam accēpit et prīmus omnium ā victō obsidēs nōn poposcit.

Dēspērāns Hannibal Hispāniās contrā Scīpiōnem diūtius posse retinērī, frātrem suum Hasdrubalem ad Ītaliam cum omnibus cōpiīs ēvocāvit. Is veniēns eōdem itinere quō etiam Hannibal vēnerat ā cōnsulibus Ap. Claudiō Nerōne et M. Liviō Salinātōre apud Sēnam, Pīcēnī cīvitātem, in īnsidiās compositās incidit. Strēnuē tamen pugnāns occīsus est; ingentēs ēius cōpiae captae aut interfectae sunt, magnum pondus aurī atque argentī Rōmam relātum est. Post haec Hannibal diffīdere iam dē bellī coepit ēventū. Rōmānīs ingēns animus accessit; itaque et ipsī ēvocāvērunt ex Hispāniā Scīpiōnem. Is Rōmam cum ingentī glōriā vēnit.

Annō quārtō decimō posteā quam in Ītaliam Hannibal vēnerat, īdem Scīpiō cōnsul est factus et in Āfricam missus. Is in Āfricā contrā Hannōnem, ducem Āfrōrum, pugnat, exercitumque ēius interficit; secundō proeliō castra capit. Syphācem, Numidiae rēgem, quī sē Āfrīs coniūnxerat, capit et castra ēius invādit. Syphāx cum nōbilissimīs Numidīs et īnfīnītīs spoliīs Rōmam ā Scīpiōne mittitur. Quā rē audītā omnis ferē Ītalia Hannibalem dēserit. Ipse ā Carthāginiēnsibus redīre in Āfricam iubētur, quam Scīpiō vāstābat.

Pāx prius cum Rōmānīs facta Hannibalis adventū ab Āfrīs turbāta est. Intereā proelium ab utrōque duce īnstrūctum est quāle vix ūllā memoriā fuit, cum perītissimī virī cōpiās suās ad bellum ēdūcerent. Scīpiō victor recēdit paene ipsō Hannibale captō, quī prīnum cum multīs equitibus, deinde cum vīgintī, postrēmō cum quattuor ēvāsit. Inventa in castrīs Hannibalis argentī pondō vīgintī mīlia, aurī octōgintā, cētera supellēctilis cōpiōsa. Post id certāmen pāx cum Carthāginiēnsibus facta est. Scīpiō Rōmam rediit, ingentī glōriā triumphāvit atque Āfricānus ex eō appellārī coeptus est. Fīnem accēpit secundum Pūnicum bellum post annum nōnum decimum quam coeperat.

VII. The Third Punic War, 149-146 B.C.

Tertium deinde bellum contrā Carthāginem suscipitur sescentēsimō et alterō ab urbe conditā annō, L. Manliō Cēnsōrīnō et M. Manliō cōnsulibus, annō quīnquāgēsimō prīmō postquam secundum Pūnicum trānsāctum erat. Hī profectī Carthāginem oppugnāvērunt. Contrā eōs Hasdrubal, dux Carthāginiēnsium, dīmicābat. Fāmea, dux alius, equitātuī Carthāginiēnsium praeerat. Scīpiō tunc, Scīpiōnis Āfricānī nepōs, tribūnus ibi mīlitābat. Huius apud omnēs ingēns metus et reverentia erat. Nam et parātissimus ad dīmicandum et cōnsultissimus habēbātur. Itaque per eum multa ā cōnsulibus prospere gesta sunt, neque quicquam magis vel Hasdrubal vel Fāmea vītābant, quam contrā eam Rōmānōrum partem committere ubi Scīpiō dīmicāret.

Cum igitur clārum Scīpiōnis nōmen esset, iuvenis adhūc cōnsul est factus et contrā Carthāginem missus. Is eam cēpit āc dīruit. Spolia ibi inventa, quae variārum cīvitātum excidiīs Carthāgō conlēgerat, et ōrnāmenta urbium cīvitātibus Siciliae, Ītaliae, Āfricae reddidit quae sua recognōscēbant. Ita Carthāgō septingentēsimō annō quam condita erat dēlēta est. Scīpiō nōmen quod avus ēius accēperat meruit, scīlicet ut propter virtūtem etiam ipse Āfricānus iūnior vocārētur.

Exercitium thematis

1. Quis Hannibalī auxiliō vēnit?
2. Quī cōnsulēs eum vīcērunt et interfēcērunt? Quō in proeliō?
3. Quis ex Hispāniā reversus in Āfricam missus est?
4. Quot proeliīs contrā Āfrōs victor erat? Quem rēgem cēpit?
5. Quis in Āfricam redīre iussus est? Quot annōs in Ītaliā fuit Hannibal?
6. Quāle erat proelium quod tum commīsērunt ducēs maximī? Uter vīcit?
7. Pāce factā quid appellārī coeptus est Scipiō?
8. Post quot annōs fīnem accēpit bellum Pūnicum secundum?
9. Hōc in bellō quibus locīs pugnātum est? Quae sunt nōmina proeliōrum īnsīgnium quibus certāvērunt Rōmānī et Āfrī?
10. Tertiō deinde bellō contrā Āfrōs susceptō quis iuvenis Carthāginem cēpit ac dīruit?

VIII. The First Civil War, 88-85 B.C.

Annō urbis conditae sescentēsimō sexāgēsimō secundō prīmum Rōmae bellum cīvīle commōtum est. Causam bellō C. Marius sexiēns cōnsul et duōbus maximīs bellīs contrā Iugurtham, Numidārum rēgem, et Cimbrōs Teutonēsque victor dedit. Nam cum Sulla cōnsul contrā Mithridāten gestūrus bellum, quī Pontī rēx erat atque Asiam et Achāiam occupāverat, mitterētur, isque exercitum in Campāniā paulīsper tenēret, ut bellī sociālis, quod intrā Ītaliam sociī cum Rōmānīs gesserant, reliquiae tollerentur, Marius adfectāvit ut ipse ad bellum Mithridāticum mitterētur. Quā rē Sulla commōtus cum exercitū ad urbem vēnit. Illīc contrā Marium et Sulpicium dīmicāvit. Prīmus urbem Rōmam armātus ingressus est. Sulpicium interfēcit, Marium fugāvit, atque ita ōrdinātīs cōnsulibus in futūrum annum Cn. Octāviō et L. Cornēliō Cinnā ad Asiam profectus est.

Dum Sulla in Achāiā atque Asiā Mithridāten vincit, Marius, quī fugātus erat, et Cornēlius Cinna, ūnus ex cōnsulibus, bellum in Ītaliā reparāvērunt et ingressī urbem Rōmam nōbilissimōs ē senātū et cōnsulārēs virōs interfēcērunt, multōs prōscrīpsērunt, ipsīus Sullae domō ēversā fīliōs et uxōrem ad fugam compulērunt. Ūniversus reliquus senātus ex urbe fugiēns ad Sullam in Graeciam vēnit, ōrāns ut patriae subvenīret. Ille, pāce cum Mithridāte ōrdinātā, in Ītaliam trāiēcit, bellum cīvīle gestūrus adversus Norbānum et Scīpiōnem cōnsulēs. Et prīmō proeliō contrā Norbānum dīmicāvit nōn longē ā Capuā eumque vīcit. Inde etiam ad Scīpiōnem sē convertit et ante proelium tōtum ēius exercitum sine sanguine in dēditiōnem accēpit.

Sed cum Rōmae mūtātī cōnsulēs essent, Marius, Marī fīlius, ac Papīrius Carbō cōnsulātum accēpissent, Sulla contrā Marium iūniōrem dīmicāvit et quīndecim mīlibus ēius occīsīs quadringentōs dē suīs perdidit. Mox etiam urbem ingressus est. Marium, Marī fīlium, Praeneste persecūtus obsēdit et ad mortem compulit. Rūrsus pugnam gravissimam habuit contrā Lampōnium et Carīnātem, ducēs partis Mariānae, ad portam Collīnam. Septuāgintā mīlia hostium in eō proeliō contrā Sullam fuisse dīcuntur. Duodecim mīlia sē Sullae dēdidērunt, cēterī in aciē, in castrīs, in fugā īnsatiābilī īrā victōrum cōnsūmptī sunt. Reliquīs Mariānae partis ducibus in Siciliā, in Āfricā, in Hispāniīs interfectīs Sulla dē Mithridāte ingentī glōriā triumphāvit.

Exercitium thematis

1. Quibus bellīs fuit Marius victor et quotiēns cōnsul cum prīmum bellum cīvīle commovēret?
2. Quō locō quibuscumque gesserant Rōmānī bellum sociāle?
3. Quōs inter imperātōrēs exarsit īra? Quā dē causā?
4. Quis prīmus Rōmānus cīvēs prōscrīpsit?
5. Quō fūgit senātus? Quid ōrātum?
6. Quīcum ōrdināta est pāx? Quā rē?
7. Quae proelia contrā Mariānae partis ducēs habuit Sulla?
8. Quot mīlia sē Sullae dēdidērunt? Saevitne Sulla in victōs?
9. Num Marius occīsus est ā Sullā? Cūr nōn?
10. Dē quō triumphāvit Sulla? Num etiam dē Carīnātō? Sī nōn, cūr nōn?

IX. The Wars of Pompey, 72-62 B.C.

Cn. Pompēium adulēscentem Sulla atque annōs ūnum et vīgintī nātum cognitā ēius industriā exercitibus praefēcit, ut secundus ā sē habērētur. In Hispāniīs contrā Sertōrium, ultimum Mariānārum ducem, dīmicāvit et eī bellō fīnem imposuit. Posteā cum pīrātae omnia maria īnfēstārent, ita ut Rōmānīs tōtō orbe victōribus sōla nāvigātiō tūta nōn esset, id bellum Pompēiō dēcrētum est. Quod intrā paucōs mēnsēs ingentī et fēlīcitāte et celeritāte cōnfēcit.

Mox eī dēlātum etiam bellum contrā Mithridāten et Tigrānen, rēgem Armeniae, quī iterum bellum Rōmānīs intulerant. Quō susceptō Mithridāten in Armeniā minōre nocturnō proeliō vīcit, castra dīripuit, quadrāgintā mīlia ēius occīdit, vīgintī tantum dē exercitū suō perdidit et duōs centuriōnēs. Mithridātēs cum uxōre fūgit et duōbus comitibus. Neque multō post, cum in suōs saevīret, Pharnacis, fīlī suī, apud mīlitēs seditiōne ad mortem coāctus venēnum hausit. Hunc fīnem habuit Mithridātēs. Periit autem apud Bosporum, vir ingentis industriae cōnsilīque. Rēgnāvit annīs sexāgintā, vīxit septuāgintā duōbus, contrā Rōmānōs bellum habuit annīs quadrāgintā.

Tigrānī deinde Pompēius bellum intulit. Ille sē eī dēdidit et in castra Pompēī sextō decimō mīliāriō ab Artaxatā vēnit ac diadēma suum, cum prōcubuisset ad genua Pompēī, in manibus ipsīus conlocāvit. Quod eī Pompēius reposuit honōrificēque eum habitum rēgnī tamen parte multāvit et grandī pecūniā. Adēmpta est eī Syria, Phoenīce, Sophanēne; sex mīlia praetereā talentōrum argentī indicta, quae populō Rōmānō daret, quia bellum sine causā Rōmānīs commōvisset. Multīs Asiae populīs aliīs victīs cum vēnisset in Syriam, Seleuciam, vīcīnam Antiochīae cīvitātem, lībertāte dōnāvit, quod rēgem Tigrānen nōn recēpisset. Antiochēnsibus obsidēs reddidit. Aliquantum agrōrum Daphnēnsibus dedit, quō lūcus ibi spatiōsior fieret, dēlectātus locī amoenitāte et aquārum abundantiā. Inde ad Iūdaeam trānsgressus est, Hierōsolyma, caput gentis, tertiō mēnse cēpit duodecim mīlibus Iūdaeōrum occīsīs, cēterīs in fidem acceptīs. Hīs gestīs in Asiam sē recēpit et fīnem antīquissimō bellō dedit.

Intereā M. Tulliō Cicerōne et C. Antōniō cōnsulibus, annō ab urbe conditā sescentēsimō octōgēsimō nōnō, L. Sergius Catilīna, nōbilissimī generis vir, sed ingenī prāvissimī, ad dēlendam patriam coniūrāvit cum quibusdam clārīs quidem sed audācibus virīs. Ā Cicerōne urbe expulsus est. Sociī ēius dēprehēnsī in carcere strangulātī sunt. Ab Antōniō, alterō cōnsule, Catilīna ipse vīctus proeliō est interfectus.

Īnsequentī annō Pompēius dē bellō pīrāticō et Mithridāticō triumphāvit. Nūlla umquam pompa triumphī similis fuit. Ductī sunt ante currum ēius fīliī Mithridātis, fīlius Tigrānis et Aristobulus, rēx Iudaeōrum; praelāta est ingēns pecūnia et aurī atque argentī īnfīnītum. Hōc tempore nūllum per orbem terrārum grave bellum erat.

Exercitium thematis

1. Quot annōs nātus praefectus est exercitibus Pompēius? Contrā quem Mariānārum dīmicāvit?
2. Quibus rēbus contrā pīrātōs gestīs ducem sē praebuit Pompēius īnsignem?
3. Quās rēs ēgregiē gessit Pompēius cum Rōmānī eum contrā Mithridāten mīsissent?
4. Quālis vir erat Mithridātēs? Quem fīnem habuit ēius vīta?
5. Quae regiōnēs Tigrānī rēgī adēmptae Rōmānīs accessērunt?
6. Quam urbem tertiō mēnse cēpit Pompēius ? Cuius gentis caput erat?
7. Quis ad dēlendam patriam coniūrāvit ? Ā quō urbe expulsus est?
8. Quī fīnis erat et coniūrātiōnī et coniūrātīs ?
9. Quālis erat pompa triumphī cum triumphāret Pompēius dē bellō pīrāticō et Mithridāticō?
10. Mithridāticō bellō cōnfectō cuius maris ōrās ultimās iam continēbant Rōmānī imperī fīnēs?

X. Caesar and the Second Civil War, 58-44 b.c.

Annō urbis conditae sēscentēsimō nōnāgēsimō tertiō C. Iūlius Caesar, quī posteā imperāvit, cum L. Bibulō cōnsul est factus. Dēcrēta est eī Gallia et Illyricum cum legiōnibus decem. Is prīmus vīcit Helvētiōs, deinde vincendō per bella gravissima ūsque ad ōceanum Britannicum prōcessit. Domuit autem annīs novem ferē omnem Galliam quae inter Alpēs, flūmen Rhodanum, Rhēnum et ōceanum est et circuitō patet ad bis et trīciēs centēna mīlia passuum. Britannīs mox bellum intulit, quibus ante eum nē nōmen quidem Rōmānōrum cognitum erat, eōsque victōs obsidibus acceptīs stipendiāriōs fēcit. Galliae autem tribūtī nōmine annuum imperāvit stīpendium quadringentiēns, Germānōsque trāns Rhēnum adgressus immānissimīs proeliīs vīcit. Inter tot successūs ter male pugnāvit, apud Avernōs semel praesēns, et absēns in Germāniā bis. Nam lēgātī ēius duo, Titūrius et Aurunculēius, per īnsidiās caesī sunt.

Circa eadem tempora M. Licinius Crassus, cōnsul cum Pompēiō, contrā Parthōs missus est et cum circā Carrās contrā ōmen et auspicia dīmicāsset, ā Surēnā, Orōdis rēgis duce, vīctus ad postrēmum interfectusque est cum fīliō, clārissimō et praestantissimō iuvene. Reliquiae exercitūs per C. Cassium quaestōrem servātae sunt, quī singulārī animō perditās rēs tantā virtūte restituit ut Persās rediēns trāns Euphrāten crēbrīs proeliīs vinceret.

Hinc iam bellum cīvīle successit exsecrandum et lacrimābile, quō praeter calamitātēs quae in proeliīs accidērunt etiam populī Rōmānī fortūna mūtāta est. Caesar enim rediēns ex Galliā victor coepit poscere alterum cōnsulātum atque ita ut sine dubietāte aliquā eī dēferrētur. Contrādictum est ā Marcellō cōnsule, ā Bibulō, ā Pompēiō, ā Catōne, iussusque dīmissīs exercitibus ad urbem redīre. Propter quam iniūriam ab Arīminō, ubi mīlitēs congregātōs habēbat, adversum patriam cum exercitū vēnit. Cōnsulēs cum Pompēiō senātusque omnis atque ūniversa nōbilitās ex urbe fūgit et in Graeciam trānsiit. Apud Ēpīrum, Macedoniam, Achāiam Pompēiō duce senātus contrā Caesarem bellum parāvit.

Caesar vacuam urbem ingressus dictātōrem sē fēcit. Inde Hispāniās petiit. Ibi Pompēī exercitūs validissimōs et fortissimōs cum tribus ducibus superāvit. Inde regressus in Graeciam trānsiit, adversum Pompēium dīmicāvit. Prīmō proeliō vīctus est et fugātus, ēvāsit tamen, quia nocte interveniente Pompēius sequī nōluit, dīxitque Caesar nec Pompēium scīre vincere et illō tantum diē sē potuisse superārī. Deinde in Thessaliā apud Palaeopharsālum prōductīs utrimque ingentibus cōpiīs dīmicāvērunt. Pompēī aciēs habuit quadrāgintā mīlia peditum, equitēs in sinistrō cornū sescentōs, in dextrō quīngentōs, praetereā tōtīus Orientis auxilia, tōtam nōbilitātem, innumerōs senātōrēs, praetōriōs, cōnsulārēs et quī magnōrum iam bellōrum victōrēs fuissent. Caesar in aciē suā habuit peditum nōn integra trīgintā mīlia, equitēs mīlle.

Numquam adhūc Rōmānae cōpiae in ūnum neque māiōrēs neque meliōribus ducibus convēnerant, tōtum terrārum orbem facile subāctūrae sī contrā barbarōs dūcerentur. Pugnātum tum est ingentī contentiōne, victusque ad postrēmum Pompēius et castra ēius dīrepta sunt. Ipse fugātus Alexandriam petiit, ut ā rēge Aegyptī, cui tūtor ā senātū datus fuerat propter iuvenīlem ēius aetātem, acciperet auxilia. Quī fortūnam magis quam amīcitiam secūtus occīdit Pompēium, caput ēius et ānulum Caesarī mīsit. Quō cōnspectō Caesar etiam lacrimās fūdisse dīcitur, tantī virī intuēns caput et generī quondam suī.

Exercitium thematis

1. Quae prōvincia quotque cum legiōnibus Caesarī dēcrēta est?
2. Quōs prīmum Gallōrum vīcit? Quot annīs domuit Galliam omnem?
3. Cui adhūc Rōmānīs incognitae gentī bellum intulit Caesar? Quod flūmen trānsiit?
4. Quis autem contrā Parthōs minimē fēlīciter pugnāvit? Per quem reliquiae exercitūs servātae?
5. Quae causa bellī Caesarī erat quā armās īnfēstās patriae īnferret?
6. Quī Pompēiō favēbant? Quō fūgērunt?
7. Ubi Pompēī exercitūs validissimōs vīcit Caesar?
8. Quō proeliō Pompēiō ipsī occurrit? Quantae erant utrīus imperātōris cōpiae ? Uter victor fuit?
9. Ubi, ā quō occīsus est Pompēius?
10. Num Pompēium occīdī Caesarī grātum erat? Quid fēcisse dīcitur cum Pompēium interficī cognōvisset?

Mox Caesar Alexandriam vēnit. Ipse quoque Ptolemaeus parāre voluit īnsidiās, quā causā bellum rēgī inlātum est. Vīctus in Nilō periit rēx inventumque ēius corpus cum lōrīcā aureā. Caesar Alexandriā potītus rēgnum Cleopatrae dedit, Ptolemaeī sorōrī. Rediēns inde Caesar Pharnacen, Mithridātis Magnī fīlium, quī Pompēiō in auxilium apud Thessaliam fuit, rebellantem in Pontō et multās populī Rōmānī prōvinciās occupantem vīcit aciē, posteā ad mortem coēgit.

Inde Rōmam regressus tertiō sē cōnsulem fēcit et in Āfricam profectus est, ubi īnfīnīta nōbilitās cum Tubā, Mauritaniae rēge, bellum reparāverat. Contrā hōs commissō proeliō post multās dīmicātiōnēs victor fuit Caesar. Catō et Iuba sē occīdērunt.

Post annum Caesar Rōmam regressus quārtō sē cōnsulem fēcit et statim ad Hispāniās est profectus, ubi Pompēī fīliī ingēns bellum praeparāverant. Multa proelia fuērunt, ultimum apud Mundam cīvitātem, in quō adeō Caesar paene vīctus est ut fugientibus suīs voluit sē occīdere, nē post tantam reī mīlitāris glōriam in potestātem adulēscentium nātus annōs sex et quīnquāgintā venīret. Denique revocātīs suīs vīcit. Ex Pompeī fīliīs maior occīsus est, minor fūgit.

Inde Caesar bellīs cīvīlibus tōtō orbe compositīs Rōmam rediit. Agere īnsolentius coepit et contrā cōnsuētūdinem Rōmānae lībertātis. Cum ergō et honōrēs ex suā voluntāte praestāret quī ā populō anteā dēferēbantur, nec senātuī ad sē venientī adsurgeret, aliaque rēgia ac paene tyrannica faceret, coniūrātum est in eum ā sexāgintā vel amplius senātōribus equitibusque Rōmānīs. Praecipuī fuērunt inter coniūrātōrēs duo Brūtī ex eō genere Brūtī quī prīmus Rōmae cōnsul fuerat et rēgēs expulerat, et C. Cassius et Servīlius Casca. Ergō Caesar, cum senātūs diē inter cēterōs vēnisset ad cūriam, tribus et vīgintī volneribus cōnfossus est.

Exercitium thematis

1. Quōs rēgēs deinde vīcit Caesar et ad mortem coēgit?
2. Ubi fuērunt proelia duo quibus Caesar ultimōs nōbilitātis imperātōrēs vīcit? Quō in proeliō paene vīctus est?
3. Dē rēbus suīs dēspērāns quid facere voluit?
4. Rōmam regressus quae populō odiōsa fēcit Caesar?
5. Ā quibus coniūrātum est in eum?
6. Quī praecipuī inter coniūrātōs erant? Ubi occīsus est Caesar?
7. Num autem lībertātem prīstinam Rōmae revocābant coniūrātōrēs cum Caesarem interficerent? Nōnne rēs Rōmānae per eōs etiam dēteriōrēs fīēbant?
8. Utrum Pompēiumne an Caesarem maiōrem et praeclāriōrem virum fuisse putās?
9. Hōrum uter Sullānās uter Mariānās partēs secūtus est?
10. Uter populō praecipuē favēbat? Uter senātuī?

XI. The Beginning of the Empire, 44-31 B.C.

Interfectō Caesare cīvīlia bella reparāta sunt. Percussōribus enim Caesaris senātus favēbat. Antōnius cōnsul partium Caesaris cīvīlibus bellīs opprimere eōs cōnābātur. Ergō turbātā rē pūblicā multa Antōnius scelera committēns ā senātū hostis iūdicātus est. Missī ad eum persequendum duo cōnsulēs, Pānsa et Hīrtius, et Octāviānus adulēscēns decem et octō annōs nātus, Caesaris nepōs, quem ille testāmentō hērēdem relīquerat et nōmen suum ferre iusserat. Hīc est quī posteā Augustus est dictus et rērum potītus. Quī profectī contrā Antōnium trēs ducēs vīcērunt eum. Ēvēnit tamen ut victōrēs cōnsulēs ambō morīrentur. Quārē trēs exercitūs ūnī Caesarī Augustō pāruērunt.

Fugātus Antōnius āmissō exercitū cōnfūgit ad Lepidum, quī Caesarī magister equitum fuerat et tum mīlitum cōpiās grandēs habēbat, ā quō susceptus est. Mox Lepidō operam dante Caesar pācem cum Antōniō fēcit et quasi vindicātūrus patris suī mortem, ā quō per testāmentum fuerat adoptātus, Rōmam cum exercitū profectus extorsit ut sibi vīcēsimō annō cōnsulātus darētur. Senātum prōscrīpsit, cum Antōniō ac Lepidō rem pūblicam armīs tenēre coepit. Per hōs etiam Cicerō ōrātor occīsus est multīque aliī nōbilēs.

Intereā Brūtus et Cassius, interfectōrēs Caesaris, ingēns bellum mōvērunt. Erant enim per Macedoniam et Orientem multī exercitūs quōs occupāverant. Profectī sunt igitur contrā eōs Caesar Octāviānus et Antōnius; remānserat enim ad dēfendendam Ītaliam Lepidus. Apud Philippōs Macedoniae urbem, contrā eōs pugnāvērunt. Prīmō proeliō victī sunt Antōnius et Caesar, periit tamen dux nōbilitātis Cassius, secundō Brūtum et īnfīnītam nōbilitātem quae cum illīs bellum gesserat victam interfēcērunt. Ac sīc inter eōs dīvīsa est rēs pūblica ut Augustus Hispāniās, Galliās et Ītaliam tenēret, Antōnius Asiam, Pontum, Orientem.

Paulō post L. Ventidius Bassus inrumpentēs in Syriam Persās tribus proeliīs vīcit. Pacorum, rēgis Orōdis fīlium, interfēcit eō ipsō diē quō ōlim Orōdēs per ducem Surēnam Crassum occīderat. Hīc prīmus dē Parthīs iūstissimum triumphum Rōmae ēgit.

Interim Antōnius, quī Asiam et Orientem tenēbat, repudiātā sorōre Augustī Cleopatram, rēgīnam Aegyptī, dūxit uxōrem. Contrā Persās etiam ipse pugnāvit. Prīmīs eōs proeliīs vīcit, regrediēns tamen famē et pestilentiā labōrāvit et cum īnstārent Parthī fugientī ipse prō victō recessit.

Hīc quoque ingēns bellum cīvīle commōvit cōgente uxōre Cleopatrā, dum cupiditāte muliebrī optat etiam Rōmae rēgnāre. Vīctus est ab Augustō nāvālī pugnā clārā et inlūstrī apud Actium, quī Iocus in Ēpīrō est, ex quā fūgit in Aegyptum et dēspērātīs rēbus, cum omnēs ad Augustum trānsīrent, ipse sē interēmit. Cleopatra sibi aspidem admīsit et venēnō ēius extīncta est.

Ita bellīs tōtō orbe cōnfectīs Augustus Rōmam rediit. Ex eō rem pūblicam per quadrāgintā et quattuor annōs sōlus obtinēbat. Obiit autem septuāgēsimō sextō annō morte commūnī, in oppidō Campāniae Ātellā. Rōmae in campō Martiō sepultus est. Is prīmus imperium in vītam obtinuit.

Exercitium thematis

1. Caesare interfectō quī cīvīlia bella reparāvērunt? Quibus favēbat senātus?
2. Inter quōs prīmum exarsit bellum? Quō ēventū?
3. Inter quōs facta est pāx ? Quī rem pūblicam tenēre coepērunt? Quōs prōscrīpsērunt?
4. Quid dē proeliō nārrāre potes inter trēsvirōs et reī pūblicae dēfēnsōrēs commissō?
5. Quam partem imperī tenēbat Antōnius ? Quae eī uxor fuit?
6. Quibuscum ignāve ab eō pugnātum est?
7. Quod cōgente uxōre bellum commōvit Antōnius? Quō proeliō vīctus est et fugātus?
8. Quī fīnis et eī et uxōrī contigit?
9. Quot annōs rem pūblicam obtinēbat Augustus?
10. Ubi, quō morbō mortuus est?

Footnotes

1. Quisque respōnsum integram sententiam opus est. E.g. nōn “Ā Rōmulō,” sed “Ā Rōmulō Rōmānum imperium initium habet,” aut, “Rōmulus Rōmam condidit, ā quō etiam exōrdium habet Rōmānum imperium.” ↩