forbes_cicero.md

title	author	date	lang	edited	license	original_scan	notes
Eight Orations of Cicero	Charles H. Forbes	1906	la	false	CC-BY-SA 4.0 http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/	https://www.google.com/books/edition/Eight_Orations_of_Cicero/ANwpAAAAYAAJ

M. TULLI CICERONIS

ORATIO IN L. SERGIUM CATILINAM PRIMA IN SENATU HABITA

s 1. Houw far, Catiline, will you go? Has not the gen- eral alertness disturbed you? Your schemes are known. 8§ 2. You enter the senate, and we appear too timid to punish you.

A. PrOPōsrTIō.—I. Quō ūSsque tandem abīūtēre, 1 Catilīna, patientiā nostrā Quam diū etiam furor iste tuus nōs ēlūdet? Quem ad fīnem sēsē effrēnāta iactābit audācia? Nihilne tē nocturnum praesidium Palātī, nihil urbis vigiliae, nihil timor populī, nihil s concursus bonōrum omnium, nihil hīc mūnītissimus habendī senātūs locus, nihil hōrum ōra voltūsque mōvērunt? Patēre tua cōnsilia nōn sentīs? Cōn- strictam iam hōrum omnium scientiā tenērī coniūrā- tiōnem tuam nōn vidēs? Quid proximā, quid supe- ro riōre nocte ēgeris, ubi fueris, quōs convocāveris, quid cōnsilī cēperis, quem nostrūm īgnōrāre arbitrāris?

ō tempora! ō mōrēs! Senātus haec intellegit, 2 cōnsul videt; hīc tamen vīvit. Vīvit? Immō vērō etiam in senātum venit, fit pūblicī cōnsilī particeps, 15 notat et dēsīgnat oculīs ad caedem ūnum quemque nostrūm. Nōs autem, fortēs virī, satis facere reī pū- blicae vidēmur, sī istīus furōrem āc tēla vītēmus. Ad mortem tē, Catilīna, dūcī iussū cōnsulis iam prīdem

I

2 M. TULLI CICERONIS

oportēbat, in tē cōnferrī pestem quam tū in nōs om- nēs iam diū māchināris.

s 3. There are precedents for putting you to death, and the consuls are to blame for not doing it. 4. Other consuls

have put men to death, but we neglect to act under the sen- ate’s decree.

3 AAn vērō vir amplissimus, P. Scīpiō, pontifex māxi- mus, Ti. Gracchum mediocriter labefactantem statum

5 reī pūblicae prīvātus interfēcit; Catilīnam, orbem ter- rae caede atque incendiīs vāstāre cupientem, nōs cōn- sulēs perferēmus? Nam illa nimis antīqua praetereō, quod C. Servīlius Ahāla Spurium Maelium novīs rē- bus studentem manū suā occīdit. Fuit, fuit ista

10 quondam in hāc rē pūblicā virtūs ut virī fortēs ācriōri- bus suppliciīs cīvem perniciōsum quam acerbissimum hostem coērcērent. Habēmus senātūs cōnsultum in tē, Catilīna, vehemēns et grave. Nōn deest reī pū- blicae cōnsilium neque auctōritās hūius ōrdinis; nōs,

15 nōs, dīcō apertē, cōnsulēs dēsumus.

4 II. Dēcrēvit quondam senātus ut L. Opīmius cōnsul vidēret nē quid rēs pūblica dētrīmentī caperet. Nox nūlla intercessit: interfectus est propter quās- dam sēāditiōnum suspīciōnēs C. Gracchus, clārissimō

20 patre, avō, māiōribus; occīsus est cum līberīs M. Ful- vius cōnsulāris. Similī senātūs cōnsultō C. Mariō et L. Valeriō cōnsulibus est permissa rēs pūblica. Num ūnum diem posteā L. Sāturnīnum tribūnum pīlēbis et C. Servīlium praetōrem mors āc reī pūblicae poena

25 remorāta est? At vērō nōs vīcēsimum iam diem patimur hebēscere aciem hōrum auctōritātis. Habē- mus enim hūiusce modī senātūs cōnsultum, vērum inclūsum in tabulīs, tamquam in vāgīnā reconditum,

IN CATILINAMI 3

quō ex senātūs cōnsultō cōnfēstim tē interfectum esse, Catilīna, convēnit. Vivis, et viīvis nōn ad dēpō- nendam, sed ad cōnfīrmandam audāciam. Cupiō, pa- trēs cōnscrīptī, mē esse clēmentem; cupiō in tantīs reī pūblicae perīculīs mē nōn dissolūtum vidērī, sed iam mē ipse inertiae nēquitiaeque condemmnō.

8 5. Your followers flock to Etruria, while you stay here and plot. You shall die without a voice protesting. 56ō. Meanwhile you will be watched. Your plans are reported to me.

Castra sunt in ītaliā contrā populum Rōmānum in Etrūriae faucibus conlocāta; crēscit in diēs singu- lōs hostium numerus; eōrum autem castrōrum impe- rātōrem ducemque hostium intrā moenia atque adeō in senātū vidēmus, intestīnam aliquam cottīdiē perni- ciem reī pūblicae mōlientem. Sī tē iam, Catilīna,

comprehendī, sī interficī iusserō, crēdō, erit verendum

mihi nē nōn potius hōc omnēs bonī sērius ā mē, quam quisquam crūdēlius factum esse dīcat. Vērum ego hōc, quod iam prīdem factum esse oportuit, certā dē causā nōndum addūcor ut faciam. Tum dēnique in- terficiēre, cum iam nēmō tam improbus, tam perditus, tam tuī similis invenīrī poterit, quī id nōn iūre factum esse fateātur.

Quam diū quisquam erit quī tē dēfendere audeat, vīvēs; et vīvēs ita ut vīvis, multīs meīs et fīrmīs prae- sidiīs obsessus, nē commovēre tē contrā rem pūbli- cam possīs. Multōrum tē etiam oculī et aurēs nōn sentientem, sīcut adhūc fēcērunt, speculābuntur at- que cūstōdient.

III. Etenim quid est, Catilīna, quod iam amplius

exspectēs, sī neque nox tenebrīs obscūrāre coetūs

5

15

25 I0

4 M. TULLI CICERONIS

nefāriōs nec prīvāta domus parietibus continēre vōcēs coniūrātiōnis tuae potest? sī inlūstrantur, sī ērum- punt omnia? Mūtā iam istam mentem; mihi crēde, oblīvīscere caedis atque incendiōrum. Tenēris undi- que; lūce sunt clāriōra nōbīs tua cōnsilia omnia, quae iam mēcum licet recōgnōscās.

87. Did I not foretell the rising of Manlius to a day? Also your attempt at massacre? 83S. I frustrated your at- tack on Praeneste, and I know of your meeting at Laeca’s house.

Meministīne mē ante diem xi11. Kalendās Novem- brīs dīcere in senātū, fore in armīs certō diē, quī diēs futūrus esset ante diem vi. Kal. Novembrīs, C. Mān- lium, audāciae satellitem atque administrum tuae? Num mē fefellit, Catilīna, nōn modo rēs tanta, tam atrōx tamque incrēdibilis, vērum, id quod multō ma-

gis est admīrandum, diēs? Dfīxī ego īdem in senātū

I5

20

as

caedem tē optimātium contulisse in ante diem v. Ka- lendās Novembrīs, tam cum multī prīncipēs cīvitātis Rōmā nōn tam suī cōnservandī quam tuōrum cōn- siliōrum reprimendōrum causā profūgērunt. Num īnfitiārī potes tē illō ipsō diē, meīs praesidiīs, meā dīligentiā circumclūsum, commovēre tē contrā rem pūblicam nōn potuisse, cum tū discessū cēterōrum, nostrā tamen, quī remānsissēmus, caede tē conten- tum esse dīcēbās?

Quid? cum tē Praeneste Kalendīs ipsīs Novem- bribus occupātūrum nocturnō impetū esse cōnfīderēs, sēnsistīne illam colōniam meō iussū meīs praesidiīs, cūstōdiīs, vigiliīs esse mūnītam? Nihil agis, nihil mōlīris, nihil cōgitās, quod nōn ego nōn modo audiam, sed etiam videam plānēque sentiam.

IN CATILINAMI 5

IV. Recōgnōsce tandem mēcum noctem illam su- periōrem; iam intellegēs multō mē vigilāre ācrius ad salūtem quam tē ad perniciem reī pūblicae. Dīcō tē priōre nocte vēnisse inter falcāriōs—nōn agam ob- scūrē—in M. Laecae domum; convēnisse eōdem com- plūrīs ēiusdem āmentiae scelerisque sociōs. Num ne- gāre audēs? Quid tacēs? Convincam, sī negās; vi- deō enim esse hīc in senātū quōsdam quī tēcum ūnā fuērunt.

8 9. There are men in the senate who plot murder! You assigned tasks, and got two men to promise my death. ī 10. I baffled them. Depart with your followers.

ō dī immortālēs! Ubinam gentium sumus? in quā urbe vīvimus? quam rem pūblicam habēmus? Hīc, hīc sunt in nostrō numerō, patrēs cōnscrīptī, in hōc orbis terrae sānctissimō gravissimōque cōnsiliō, quī dē nostrō omnium interitū, quī dē hūius urbis atque adeō dē orbis terrārum exitiō cōgitent. Hōs ego videō cōnsul et dē rē pūblicā sententiam rogō, et, quōs ferrō trucīdārī oportēbat, eōs nōndum vōce volnerō. Fuistī igitur apud Laecam illā nocte, Cati- līna; distribuistī partīs ītaliae; statuistī quō quemque proficīscī placēret; dēlēgistī quōs Rōmae relinquerēs, quōs tēcum ēdūcerēs; dīscrīpsistī urbis partīs ad in- cendia; cōnfīrmāstī tē ipsum iam esse exitūrum; dīxistī paulum tibi esse etiam nunc morae quod ego vīverem. Repertī sunt duo equitēs Rōmānī quī tē istā cūrā līberārent et sēsē illā ipsā nocte paulō ante lūcem mē in meō lectulō interfectūrōs esse polli- cērentur.

Haec ego omnia, vixdum etiam coetū vestrō dī- missō, comperī; domum meam māiōribus praesidiīs

15

25

IO IO

II IS

20

3s

6 M. TULLI CICERONIS

mūnīvī atque fīrmāvī; exclūsī eōs quōs tū ad mē salū- tātum māne mīserās, cum illī ipsī vēnissent quōs ego iam multīs āc summīs virīs ad mē id temporis ven- tūrōs esse praedīxeram.

B. HORTāTIō —V. Quae cum ita sint, Catilīna, perge quō coepistī. Ēgredere aliquandō ex urbe; patent portae; proficīscere. Nimium diū tē imperā- tōrem tua illa Mānliāna castra dēsīderant. Ēdūc tē- cum etiam omnīs tuōs; sī minus, quam plūrimōs; pūrgā urbem. Māgnō mē metū līberābis, dum modo inter mē atque tē mīrus intersit. Nōbīscum versārī iam diūtius nōn potes; nōn feram, nōn patiar, nōn sinam.

§ 11. Gratitude is due to the gods for our escape. I pro- tected myself. 8 12. But now you arc attacking the state. I have not slain you, because I wish you to draw off all your vile company.

Māgna dīs immortālibus habenda est atque huic ipsī Iovī Statōrī, antīquissimō cūstōdī hūius urbis, grātia, quod hanc tam taetram, tam horribilem tam- que īnfēstam reī pūblicae pestem totiēns iam effūgi- mus. Nōn est saepius in ūnō homine summa salūs perīclitanda reī pūblicae.

Quam diū mihi cōnsulī dēsīgnātō, Catilīna, īnsi- diātus es, nōn pūblicō mē praesidiō, sed prīvātā dīli- gentiā dēfendī. Cum proximīs comitiīs cōnsulāribus mē cōnsulem in campō et competītōrēs tuōs interfi- cere voluistī, compressī cōnātūs tuōs nefāriōs amīcō- rum praesidiō et cōpiīs, nūllō tumultū pūblicē con- citātō; dēnique, quotiēnscumque mē petīstī, per mē tibi obstitī, quamquam vidēbam perniciem meam cum māgnā calamitāte reī pūblicae esse coniūnctam.

IN CATILINAMI 7

Nunc iam apertē rem pūblicam ūniversam petis; 1

templa deōrum immortālium, tēcta urbis, vītam om- nium cīvium, ītaliam dēnique tōtam ad exitium et vāstitātem vocās. Quā rē, quoniam id quod est prī- mum, et quod hūius imperī dīsciplīnaeque māiōrum proprium est, facere nōndum audeō, faciam id quod est ad sevēritātem lēnius et ad commūnem salūtem ūtilius. Nam sī tē interficī iusserō, residēbit in rē pūblicā reliqua coniūrātōrum manus: sīn tū, quod tē iam dūdum hortor, exieris, exhauriētur ex urbe tuō- rum comitum māgna et perniciōsa sentīna reī pū- blicae.

s 13. The consul advises you into exile. Here all hate you and know your base life. 14. I say nothing of the death of your wife, or of your financial ruin.

Quid est, Catilīna? Num dubitās id mē imperante facere, quod iam tuā sponte faciēbās? Exiīre ex urbe iubet cōnsul hostem. Interrogās mē num in exsili- um? Nōn iubeō; sed, sī mē cōnsulis, suādeō.

VI. Quid est enim, Catilīna, quod tē iam in hāc urbe dēlectāre possit? in quā nēmō est extrā istam coniūrātiōnem perditōrum hominum quī tē nōn Tme- tuat; nēmō quī nōn ōderit. Quae nota domesticae turpitūdinis nōn inūsta vītae tuae est? Quod prīvātā- rum rērum dēdecus nōn haeret in fāmā? Quae libīdō ab oculīs, quod facinus ā manibus umquam tuīs, quod flāgitium ā tōtō corpore āfuit? Cui tū adulēscentulō, quem corruptēlārum inlecebrīs inrētīssēs, nōn aut ad audāciam ferrum aut ad libīdinem facem praetulistī?

Quid vērō? nūper cum morte superiōris uxōris novīs nūptiīs domum vacuēfēcissēs, nōnne etiam aliō incrēdibilī scelere hōc scelus cumulāstī? Quod ego

5

IO

13

15

20

3s5

14 I5

I5

16

8 M. TULLI CICERONIS

praetermittō et facile patior silērī, nē in hāc cīvitāte tantī facinoris immānitās aut exstitisse aut nōn vin- dicāta esse videātur. Praetermittō ruīnās fortūnā- rum tuārum, quās omnīs impendēre tibi proximīs īdi- bus sentiēs. Ad illa veniō quae nōn ad prīvātam īgnōminiam vitiōrum tuōrum, nōn ad domesticam tuam difficultātem āc turpitūdinem, sed ad summam rem pūblicam atque ad omnium nostrūm vītam salū- temque pertinent.

8 15. All know of your attempts at murder. How often have I barely escaped your dagger! 8 i6. Who welcomed you as you came into the senate?

Potestne tibi haec lūx, Catilīna,, aut hūius caelī spīritus esse iūcundus, cum sciās esse hōrum nēminem quī nesciat tē prīdiē Kalendās Iānuāriās Lepidō et Tullō cōnsulibus stetisse in comitiō cum tēlō? ma- num cōnsulum et prīncipum cīvitātis interficiendōrum causā parāvisse? scelerī āc furōrī tuō nōn mentem aliquam aut timōrem tuum, sed fortūnam populī Rō- mānī obstitisse? Āc iam illa omittō—neque enim sunt aut obscūra aut nōn multa commissa posteā— quotiēns tū mē dēsīgnātum, quotiēns cōnsulem inter- ficere cōnātus es! Quot ego tuās petītiōnēs, ita con- iectās ut vītārī posse nōn vidērentur, parvā quādam dēclīnātiōne et, ut āiunt, corpore effūgī! Nihil agis, nihil adsequeris, nihil mōlīris, neque tamen cōnārī āc velle dēsistis.

Quotiēns tibi iam extorta est ista sīca dē mani- bus! Quotiēns vērō excidit cāsū aliquō et ēlāpsa est! Tamen eā carēre diūtius nōn potes quae qui- dem quibus abs tē initiāta sacrīs āc dēvōta sit nesciō,

IN CATILINAMI 9

quod eam necesse putās esse in cōnsulis corpore dē- fīgere.

VII. Nunc vērō quae tua est ista vīta? Sīc enim iam tēcum loquar, nōn ut odiō permōtus esse videar, quō dēbeō, sed ut misericordiā, quae tibi nūlla dēbē- tur. Vēnistī paulō ante in senātum. Quis tē ex hāc tantā frequentiā, totque tuīs amīcīs āc necessāriīs salūtāvit? Sī hōc post hominum memoriam contigit nēminī, vōcis exspectās contumēliam, cum sīs gravis- simō iūdiciō taciturnitātis oppressus? Quid, quod ad- ventū tuō ista subsellia vacuēfacta sunt, quod omnēs cōnsulārēs, quī tibi persaepe ad caedem cōnstitūtī fuērunt, simul atque adsēdistī, partem istam subselliō- rum nūdam atque inānem relīquērunt, quō tandem animō hōc, tibi ferendum putās?

8 17. If my slaves or fellow-citizens hated me so much, I should run away. Your country dreads you. Won’t you go? S 18. She declares that you instigate all crimes, and bids you depart.

Servī mēhercule meī sī mē istō pactō metuerent, ut tē metuunt omnēs cīvēs tuī, domum meam relin- quendam putārem; tū tibi urbem nōn arbitrāris? Et, sī mē meīs cīvibus iniūriā suspectum tam graviter atque offēnsum vidērem, carēre mē āspectū cīvium quam īnfēstīs omnium oculīs cōnspicī māllem. Tū, cum cōnscientiā scelerum tuōrum agnōscās odium omnium iūstum et iam diū tibi dēbitum, dubitās, quō- rum mentīs sēnsūsque volnerās, eōrum āspectum praesentiamque vītāre? Sī tē parentēs timērent at- que ōdissent tuī neque eōs ūllā ratiōne plācāre possēs, ut opīnor, ab eōrum oculīs aliquō concēderēs. Nunc tē patria, quae commūnis est parēns omnium no-

IS

17 18

I10

15

19

25

10 M. TULLI CICERONIS

strūm, ōdit āc metuit, et iam diū nihil tē iūdicat nisi dē parricīdiō suō cōgitāre; hūius tū neque auctōri- tātem verēbere, nec iūdicium sequēre, nec vim perti- mēscēs?

Quae tēcum, Catilīna, sīc agit et quōdam modō tacita loquitur: ‘Nūllum iam aliquot annīs facinus exstitit nisi per tē, nūllum flāgitium sine tē; tibi ūnī multōrum cīvium necēs, tibi vexātiō dīreptiōque so- ciōrum impīūnīta fuit āc lībera; tū nōn sōlum ad ne- glegendās lēgēs et quaestiōnēs, vērum etiam ad ēver- tendās perfringendāsque valuistī. Superiōra illa, quamquam ferenda nōn fuērunt, tamen, ut potuī, tulī; nunc vērō mē tōtam esse in metū propter ūnum tē, quicquid increpuerit, Catilīnam timērī, nūllum vidērī contrā mē cōnsilium inīrī posse quod ā tuō scelere abhorreat, nōn est ferendum. Quam ob rem discēde atque hunc mihi timōrem ēripe: sī est vērus, nē opprimar; sīn falsus, ut tandem aliquandō timēre dēsinam.’

s 19. You offered to go into custody, and, indeed, your desire should be granted! 8 20. You demand a vote of the senate. Do you need a spoken rebuke from the members?

VIII. Haec sī tēcum, ita ut dīxī, patria loquātur, nōnne impetrāre dēbeat, etiam sī vim adhibēre nōn possit? Quid, quod tū tē ipse in cūstōdiam dedistī? quod vītandae suspīciōnis causā ad M’. Lepidum tē habitāre velle dīxistī? Ā quō nōn receptus etiam ad mē venīre ausus es, atque ut domī meae tē adservā- rem rogāstī. Cum ā mē quoque id respōnsum tulis- sēs, mē nūllō modō posse īsdem parietibus tūtō esse tēcum, quī māgnō in perīculō essem, quod īsdem moenibus continērēmur, ad Q. Metellum praetōrem

IN CATILINAMI II

vēnistī. Ā quō repudiātus ad sodālem tuum, virum optimum, M. Metellum dēmigrāstī; quem tū vidēlicet et ad cūstōdiendum dīligentissimum et ad suspican- dum sagācissimum et ad vindicandum fortissimum fore putāstī. Sed quam longē vidētur ā carcere atque ā vinculīs abesse dēbēre, quī sē ipse iam dīgnum cū- stōdiā iūdicārit?

Quae cum ita sint, Catilīna, dubitās, sī ēmorī aequō animō nōn potes, abīre in aliquās terrās et vī- tam istam, multīs suppliciīs iūstīs dēbitīsque ēreptam, fugae sōlitūdinīque mandāre?

“Refer,’ inquis, ‘ad senātum;’ id enim pōstu- lās, et, sī hīc ōrdō sibi placēre dēcrēverit tē ībre in exsilium, obtemperātūrum tē esse dīcis. Nōn referam, id quod abhorret ā meīs mōribus; et tamen faciam ut intellegās quid hī dē tē sentiant. Ēgredere ex urbe, Catilīna; līberā rem pūblicam metū; in excsili- um, sī hanc vōcem exspectās, proficīscere. Quid est, Catilīna? ecquid attendis? ecquid animadvertis hō- rum silentium? Patiuntur, tacent. Quid exspectās auctōritātem loquentium, quōrum voluntātem taci- tōrum perspicis?

§ 21. Such words to a decent man would not have been t rmitted. The equites would gladly escort you to the gate. s 22. If you should go into exile, unpopularity would threaten me. f§ 23. If you wish this, go into exile; otherwise go to Manlius.

At sī hāc idem huic adulēscentī optimō, P. Sēstiō, sī fortissimō virō, M. Mārcellō, dīxissem, iam mihi cōnsulī hōc ipsō in templō iūre optimō senātus vim et manūs intulisset. Dē tē autem, Catilīna, cum qui-

ēscunt, probant; cum patiuntur, dēcernunt; cum ta- 6

5

IS

21

25 wun

22

I5

20

23

12 M. TULLI CICERONIS

cent, clāmant; neque hī sōlum, quōrum tibi auctōri- tās est vidēlicet cāra, vīta vīlissima, sed etiam illī equi- tēs Rōmānī, honestissimī atque optimī virī, cēterīque fortissimī cīvēs, quī circumstant senātum, quōrum tū et frequentiam vidēre et studia perspicere et vōcēs paulō ante exaudīre potuistī. Quōrum ego vix abs tē iam diū manūs āc tēla contineō, eōsdem facile ad- dūcam ut tē haec, quae vāstāre iam prīdem studēs, relinquentem ūsque ad portās prōsequantur.

IX. Quamquam quid loquor? Tē ut ūlla rēs fran- gat? Tū ut umquam tē corrigās? Tū ut ūllam fugam meditēre? Tū ut ūllum exsilium cōgitēs? Utinam tibi istam mentem dī immortālēs duint! Tametsī videō, sī meā vōce perterritus īre in exsilium animum in- dūxeris, quanta tempestās invidiae nōbīs, sī minus in praesēns tempus, recentī memoriā scelerum tuōrum, at in posteritātem impendeat. Sed est tantī, dum modo ista sit prīvāta calamitās et ā reī pūblicae perīculīs sēiungātur. Sed tū ut vitiīs tuīs commo- veāre, ut lēgum poenās pertimēscās, ut temporibus reī pūblicae cēdās, nōn est postulandum. Neque enim is es, Catilīna, ut tē aut pudor umquam ā tur- pitūdine aut metus ā perīculō aut ratiō ā furōre revocārit.

Cuam ob rem, ut saepe iam dīxī, proficīscere, āc, sī mihi inimīcō, ut praedicās, tuō cōnflāre vīs invidi- am, rēctā perge in exsilium. Vix feram sermōnēs hominum, sī id fēceris; vix mōlem istīus invidiae, sī in exsilium iussū cōnsulis ieris, sustinēbō. Sīn autem servīre meae laudī et glōriae māvīs, ēgredere cum importūnā scelerātōrum manū, cōnfer tē ad Mānlium, concitā perditōs cīvīs, sēcerne tē a bonīs, īnfer pa-

2ā L muni - ———— eai IN CATILINAMI 13

triae bellum, exsultā impiō latrōciniō, ut ā mē nōn ēiectus ad aliēnōs, sed invītātus ad tuōs īsse videāris.

8 24. You have sent to Manlius the eagle which you wor- shiped. 8 25. You uwill enter upon the vicious work for which you were made. ȳ 26. Your boasted training for bad ends will be tested.

Quamquam quid ego tē invītem, ā quō iam sciam esse praemissōs quī tibi ad Forum Aurēlium prae- stōlārentur armātī? cui iam sciam pactam et cōnsti- tūtam cum Mānliō diem? ā quō etiam aquilam illam argenteam, quam tibi āc tuīs omnibus cōnfīdō perni- ciōsam āc fūnestam futūram, cui domī tuae sacrārium scelerum tuōrum cōnstitūtum fuit, sciam esse prae- missam? Tū ut illā carēre diūtius possīs, quam vene- rārī ad caedem proficīscēns solēbās, ā cūius altāribus saepe istam impiam dexteram ad necem cīvium trān- stulistī?

X. ībis tandem aliquandō quō tē iam prīdem ista tua cupiditās effrēnāta āc furiōsa rapiēbat; neque enim tibi haec rēs adfert dolōrem, sed quandam incrē- dibilem voluptātem. Ad hanc tē āmentiam nātūra peperit, voluntās exercuit, fortūna servāvit. Num- quam tū nōn modo ōtium, sed nē bellum quidem nisi nefārium concupīstī. Nactus es ex perditīs atque ab omnī nōn modo fortūnā, vērum etiam spē dērelictīs cōnflātam improbōrum manum.

Hīc tū quā laetitiā perfruēre! quibus gaudiīs exsul- tābis! quantā in voluptāte bacchābere, cum in tantō numerō tuōrum neque audiēs virum bonum quem- quam neque vidēbis! Ad hūius vītae studium medi- tātī illī sunt quī feruntur labōrēs tuī, iacēre humī nōn sōlum ad obsidendum stuprum, vērum etiam ad faci-

10

25 15

25 I14 M. TULLI CICERONIS

nus obeundum; vigilāre nōn sōlum īnsidiantem somnō

marītōrum, vērum etiam bonīs ōtiōsōrum. Habēs ubi

ostentēs tuam illam praeclāram patientiam famis, frī-

goris, inopiae rērum omnium, quibus tē brevī tempore 5 cōnfectum esse sentiēs.

S 27. Attend to my excuses. My country says to me: “Wiill you suffer a traitor to go forth unharmed? j 28. There are precedents for slaying. Do you fear unpopularity? § 29. When Italy is distressed, do you expect to be popular?” Had I deemed it wise, I should have slain Catiline.

27 C. PERōRāTIō.—Tantum prōfēcī tum, cum tē ā cōnsulātū reppulī, ut exsul potius temptāre quam cōn- sul vexāre rem pūblicam possēs, atque ut id, quod esset ā tē scelerātē susceptum, latrōcinium potius quam bel-

10 lum nōminārētur.

XI. Nunc, ut ā mē, patrēs cōnscrīptī, quandam prope iūstam patriae querimōniam dētester āc dēpre- cer, percipite, quaesō, dīligenter quae dīcam, et ea penitus animīs vestrīs mentibusque mandāte. Etenim

15 sī mēcum patria, quae mihi vītā meā multō est cārior, sī cūncta Tītalia, sī omnis rēs pūblica loquātur: ‘M. Tullī, quid agis? Tūne eum quem esse hostem com- peristī, quem ducem bellī futūrum vidēs, quem ex- spectārī imperātōrem in castrīs hostium sentīs, auc-

20 tōrem sceleris, prīncipem coniūrātiōnis, ēvocātōrem servōrum et cīvium perditōrum, exīre patiēre, ut abs tē nōn ēmissus ex urbe, sed immissus in urbem esse videātur? Nōnne hunc in vincla dūcī, nōn ad mor- tem rapī, nōn summō suppliciō mactārī imperābis?

28 Quid tandem tē impedit? Mōsne māiōrum? At persaepe etiam prīvātī in hāc rē pūblicā perniciōsōs cīvīs morte multārunt. An lēgēs quae dē cīvium Rō-

IN CATILINAMII I5

mānōrum suppliciō rogātae sunt? At numquam in hāc urbe quī ā rē pūblicā dēfēcērunt cīvium iūra te- nuērunt. An invidiam posteritātis timēs? Praeclā- ram vērō populō Rōmānō refers grātiam, quī tē homi- nem per tē cōgnitum, nūllā commendātiōne māiōrum, tam mātūrē ad summum imperium per omnīs honō- rum gradūs extulit, sī propter invidiam aut alicūius perīculī metum salūtem cīvium tuōrum neglegis.

Sed sī quis est invidiae metus, nōn est vehemen- tius sevēritātis āc fortitūdinis invidia quam inertiae āc nēquitiae pertimēscenda. An cum bellō vāstābitur ītalia, vexābuntur urbēs, tēcta ārdēbunt, tum tē nōn exīstimās invidiae incendiō cōnflagrātūrum?’

XII. Hīs ego sānctissimīs reī pūblicae vōcibus, et eōrum hominum quī hōc idem sentiunt mentibus, pauca respondēbō. Ego, sī hōc optimum factū iūdi- cārem, patrēs cōnscrīptī, Catilīnam morte multārī, ūnīus ūsūram hōrae gladiātōrī istī ad vīvendum nōn dedissem. Etenim sī summī virī et clārissimī cīvēs Sāturnīnī et Gracchōrum et Flaccī et superiōrum complūrium sanguine nōn modo sē nōn contāminā- runt, sed etiam honestārunt, certē verendum mihi nōn erat nē quid hōc parricīdā cīvium interfectō invidiae mihi in posteritātem redundāret. Quod sī ea mihi māximē impendēret, tamen hōc animō fuī semper, ut invidiam virtūte partam glōriam, nōn invidiam pu- tārem.

s 30. Some senators are not convinced of the plot. If Catiline goes forth, evil will be rooted out of the state. 831. If he alone is removed, the evil will be checked but not cured.

Quamquam nōn nūllī sunt in hōc ōrdine, quī aut ea quae imminent nōn videant aut ea quae vident

29

25

30 10

15

3I

20

25

30

16 M. TULLI CICERONIS

dissimulent; quī spem Catilīnae mollibus sententiīs aluērunt coniūrātiōnemque nāscentem nōn crēdendō corrōborāvērunt; quōrum auctōritāte multī nōn sō- lum improbī, vērum etiam imperītī, sī in hunc animad- vertissem, crūdēliter et rēgiē factum esse dīcerent. Nunc intellegō, sī iste, quō intendit, in Mānliāna ca- stra pervēnerit, nēminem tam stultum fore quī nōn videat coniūrātiōnem esse factam, nēminem tam im- probum quī nōn fateātur.

Hōc autem ūnō interfectō intellegō hanc reī pū- blicae pestem paulisper reprimī, nōn in perpetuum comprimī posse. Quod sī sē ēiēcerit sēcumque suōs ēdūxerit et eōdem cēterōs undique conlēctōs naufra- gōs adgregārit, exstinguētur atque dēlēbitur nōn modo haec tam adulta reī pūblicae pestis, vērum etiam stirps āc sēmen malōrum omnium.

XIII. Etenim iam diū, patrēs cōnscrīptī, in hīs perīculīs coniūrātiōnis īnsidiīsque versāmur, sed ne- sciō quō pactō omnium scelerum āc veteris furōris et audāciae mātūritās in nostrī cōnsulātūs tempus ērū- pit. Quod sī ex tantō latrōciniō iste ūnus tollētur, vidēbimur fortasse ad breve quoddam tempus cūrā et metū esse relevātī; perīculum autem residēbit et erit inclūsum penitus in vēnīs atque in vīsceribus reī pūblicae. Ut saepe hominēs aegrī morbō gravī, cum aestū febrīque iactantur, sī aquam gelidam bibērunt, prīmō relevārī videntur, deinde multō gravius vehe- mentiusque adflīctantur. Sīc hīc morbus quī est in rē pūblicā, relevātus istīus poenā, vehementius reli- quīs vīvīs ingravēscet.

JuprTER (2EUS).

From a renowned bust in the Vatican.

———————— tiii ————an -l—- IN CATILINAMI I17

s 32. Let the wicked withdraw, and every man take his stand openly. The consuls will do their duty. ē33. With such prospects, Catiline, depart. O lupiter, thou wilt protect the city, and. punish evil-doers!

Quā rē sēcēdant improbī, sēcernant sē ā boniīs, ūnum in locum congregentur, mūrō dēnique, [id] quod saepe iam dīxī, sēcernantur ā nōbīs; dēsinant īnsidiārī domī suae cōnsulī, circumstāre tribūnal prae- tōris urbānī, obsidēre cum gladiīs cūriam, malleolōs et facēs ad īnflammandam urbem comparāre; sit dē- nique īnscrīptum in fronte ūnīus cūiusque quid dē rē pūblicā sentiat. Polliceor hōc vōbīs, patrēs cōnscrīp- tī, tantam in nōbīs cōnsulibus fore dīligentiam, tan- tam in vōbīs auctōritātem, tantam in equitibus Rō- mānīs virtūtem, tantam in omnibus bonīs cōnsēn- siōnem, ut Catilīnae profectiōne omnia patefacta, inlūstrāta, oppressa, vindicāta esse videātis.

Hīsce ōminibus, Catilīna, cum summī reī pūblicae salūte, cum tuā peste āc perniciē, cumque eōrum exi- tiō quī sē tēcum omnī scelere parricīdiōque iūnxē- runt, proficīscere ad impium bellum āc nefārium. Tū, Iuppiter, quī īsdem quibus haec urbs auspiciīs ā Ro- mulō es cōnstitūtus, quem Statōrem hūius urbis at- que imperī vērē nōmināmus, hunc et hūius sociōs ā tuīs [ārīs] cēterīsque templīs, ā tēctīs urbis āc moeni- bus, ā vītā fortūnīsque cīvium omnium arcēbis, et hominēs bonōrum inimīcōs, hostīs patriae, latrōnēs ītaliae, scelerum foedere inter sē āc nefāriā societāte

coniūnctōs, aeternīs suppliciīs vīvōs mortuōsque mac-

tābis.

15

20

25 M. TULLI CICERONIS

ORATIO IN L. CATILINAM SECUNDA AD POPULUM

§ 1. We have got rid of Catiline, and have won the first move. ī 2. How he must grieve over his failure!

I A. EXōrDIUM.—Tandem aliquandō, Quirītēs, L. Catilīnam, furentem audāciā, scelus anhēlantem, pe- stem patriae nefāriē mōlientem, vōbīs atque huīc urbī ferrō flammāque minitantem ex urbe vel ēiēcimus vel

s ēmīsimus vel.ipsum ēgredientem verbīs prōsecūtī su- mus. Abiit, excessit, ēvāsit, ērūpit. Nūlla iam per- niciēs ā mōnstrō illō atque prōdigiō moenibus ipsīs intrā moenia comparābitur. Atque hunc quidem ūnum hūius bellī domesticī ducem sine contrōversiā

10 vīcimus. Nōn enim iam inter latera nostra sīca illa versābitur; nōn in campō, nōn in forō, nōn in cūriā, nōn dēnique intrā domesticōs parietēs pertimēscēmus. Locō ille mōtus est, cum est ex urbe dēpulsus. Pa- lam iam cum hoste nūllō impediente bellum iūstum

15 gerēmus. Sine dubiō perdidimus hominem māgnifi- cēque vīcimus, cum illum ex occultīs īnsidiīs in aper- tum latrōcinium coniēcimus.

2 Quod vērō nōn cruentum mucrōnem, ut voluit, extulit, quod vīvīs nōbīs ēgressus est, quod eī ferrum

20 ē manibus extorsimus, quod incolumīs cīvīs, quod 18

IN CATILINAM II I19

stantem urbem relīquit, quantō tandem illum maerōre esse adffīctum et prōflīgātum putātis? Iacet ille nunc prōstrātus, Quirītēs, et sē perculsum atque abiectum esse sentit et retorquet oculōs profectō saepe ad hanc urbem, quam ē suīs faucibus ēreptam esse lūget; quae quidem mihi laetārī vidētur, quod tantam pestem ēvomuerit forāsque prōiēcerit.

8 3. It is not my fault that he lives, for many did not believe him guilty. 4. I brought you to see him as a foe. He is not to be feared now. I wish his fellows were with him.

B. CōNFīRMāTIōII. ĀC 5ī quis est tālis quālīs esse omnīs oportēbat, quī in hōc ipsō, in quō exsultat et triumphat ōrātiō mea, mē vehementer accūset, quod tam capitālem hostem nōn comprehenderim potius quam ēmīserim, nōn est ista mea culpa, sed tempo- rum. Interfectum esse L. Catilīnam et gravissimō suppliciō adfectum iam prīdem oportēbat, idque ā mē et mōs māiōrum et hūius imperī sevēritās et rēs pū- blica postulābat. Sed quam multōs fuisse putātis quī quae ego dēferrem nōn crēderent? [quam multōs quī propter stultitiam nōn putārent?] quam multōs quī etiam dēfenderent? [quam multōs quī propter impro- bitātem favērent?] Ac sī illō sublātō dēpellī ā vōbīs omne perīculum iūdicārem, iam prīdem ego L. Cati- līinam nōn modo invidiae meae, vērum etiam vītae perīculō sustulissem.

Sed cum vidērem, nē vōbīs quidem omnibus rē etiam tum probātā, sī illum, ut erat meritus, morte multāssem, fore ut ēius sociōs invidiā oppressus perse- quī nōn possem, rem hūc dēdūxī ut tum palam pīū- gnāre possētis, cum hostem apertē vidērētis. Quem quidem ego hostem, Quirītēs, quam vehementer forīs

IO

25 5

20 M. TULLI CICERONIS

esse timendum putem, licet hinc intellegātis, quod etiam illud molestē ferō, quod ex urbe parum comi- tātus exierit. Utinam ille omnīs sēcum suās cōpiās ēdūxisset! Tongilium mihi ēdūxit, quem amāre in praetextā coeperat, Pūblicium et Minucium, quōrum aes aliēnum contrāctum in popīnā nūllum reī pūblicae mōtum adferre poterat. Relīquit quōs virōs! quantō aere aliēnō! quam valentīs! quam nōbilīs!

§ 5. I despise his army of disreputable men. It is those who remain that we must fear. ȳ6. All their plans are known. There is no room for leniency. Let them go to him.

III. Itaque ego illum exercitum prae Gallicānīs

10 legiōnibus, et hōc dīlēctū quem in agrō Pīcēnō et

15

as

6

Gallicō Q. Metellus habuit, et hīs copiīs quae ā nōbīs cottīdiē comparantur, māgnō opere contemnō, con- lēctum ex senibus dēspērātīs, ex agrestī lūxuriā, ex rūsticīs dēcoctōribus, ex eīs quī vadimōnia dēserere quam illum exercitum māluērunt; quibus ego nōn modo sī aciem exercitūs nostrī, vērum etiam sī ēdic- tum praetōris ostenderō, concident. Hōs, quōs videō volitāre in forō, quōs stāre ad cūriam, quōs etiam in senātum venīre, quī nitent unguentīs, quī fulgent pur- purā, māllem sēcum suōs mīlitēs ēdūxisset; quī sī hīc permanent, mementōte nōn tam exercitum illum esse nōbīs quam hōs quī exercitum dēseruērunt pertimē- scendōs. Atque hōc etiam sunt timendī magis, quod, quid cōgitent, mē scīre sentiunt, neque tamen permo- ventur.

Videō cui sit āpūlia attribūta, quis habeat Etrū- riam, quis agrum Pīcēnum. quis Gallicum, quis sibi hās urbānās īnsidiās caedis atque incendiōrum dēpo-

IN CATILINAM II 21

poscerit. Omnia superiōris noctis cōnsilia ad mē per- lāta esse sentiunt; patefēcī in senātū hesternō diē; Catilīna ipse pertimuit, profūgit: hī quid exspectant? Ngē illī vehementer errant, sī illam meam prīstinam lēnitātem perpetuam spērant futūram.

IV. Quod exspectāvī, iam sum adsecūtus; ut vōs omnēs factam esse apertē coniūrātiōnem contrā rem pūblicam vidērētis. Nisi vērō sī quis est, quī Cati- līnae similīs cum Catilīnā sentīre nōn putet. Nōn est iam Ilēnitātī locus; sevēritātem rēs ipsa flāgitat. Ōnum etiam nunc concēdam: exeant, proficīscantur nē patiantur dēsīderiō suī Catilīnam miserum tābē- scere. Dēmōnstrābō iter, Aurēliā viā profectus est; sī accelerāre volent, ad vesperam cōnsequentur.

8 7. What disreputable fellow does not confess intimacy with Catiline? 51 S8. He had power to lead men to perdition. The most reckless were his associates. 9. They made a hero of him.

ō fortūnātam rem pūblicam, sī quidem hanc sen- tīnam urbis ēiēcerit! Ōnō mehercule Catilīnā ex- haustō, levāta mihi et recreāta rēs pūblica vidētur. Quid enim malī aut sceleris fingī aut cōgitārī potest quod nōn ille concēperit? Quis tōtā ītaliā venēficus, quis gladiātor, quis latrō, quis sīcārius, quis parricīda, quis testāmentōrum subiector, quis circumscrīptor, quis gāneō, quis nepōs, quis adulter, quae mulier īn- fāmis, quis corruptor iuventūtis, quis corruptus, quis perditus invenīrī potest, quī sē cum Catilīnā nōn fa- miliārissimē vīxisse fateātur? Quae caedēs per hōsce annōs sine illō facta est? quod nefārium stuprum nōn per illum?

20

25 22 M. TULLI CICERONIS

8 Iam vērō quae tanta umquam in ūllō homine iuventūtis inlecebra fuit quanta in illō Quī aliōs ipse amābat turpissimē, aliōrum amōrī flāgitiōsissimē serviēbat; aliīs frūctum libīdinum, aliīs mortem pa-

5 rentum nōn modo impellendō, vērum etiam adiu- vandō pollicēbātur. Nunc vērō quam subitō nōn sō- lum ex urbe, vērum etiam ex agrīs ingentem nume- rum perditōrum hominum conlēgerat! Nēmō nōn modo Rōmae, sed [nē] ūllō in angulō tōtīus ītaliae

10 oppressus aere aliēnō fuit, quem nōn ad hōc incrēdi- bile sceleris foedus ascīverit.

9 V. Atque ut ēius dīversa studia in dissimilī ra- tiōne perspicere possītis, nēmō est in lūdō gladiātōriō paulō ad facinus audācior, quī sē nōn intimum Cati-

15 līnae esse fateātur; nēmō in scaenā levior et nēquior, quī sē nōn ēiusdem prope sodālem fuisse commemo- ret. Atque īdem tamen, stuprōrum et scelerum exer- citātiōne adsuēfactus frīgore et famē et sitī et vigiliīs perferundīs, fortis ab istīs praedicābātur, cum indu-

2 striae subsidia atque īnstrūmenta virtūtis in libīdine audāciāque cōnsūmeret.

s 10. His fellows have lost property and credit. Who cdn endure the threats of profligates? t11. The life of the state will be lengthened by their removal. I shall deal with this internal trouble.

10 Hunc vērō sī secūtī erunt suī comitēs, sī ex urbe exierint dēspērātōrum hominum flāgitiōsī gregēs, ō nōs beātōs! Ō rem pīūblicam fortūnātam! OŌ prae-

25 clāram laudem cōnsulātūs meī! Nōn enim iam sunt mediocrēs hominum libīdinēs, nōn hūmānae āc tole- randae audāciae; nihil cōgitant nisi caedem, nisi in- cendia, nisi rapīnās. Patrimōnia sua profūdērunt,

5 -

2E2. f —7c 25ȳ2y 5ōsēxsxpxpsō”ōngē

mēxYQā] . xS - SēcēĒ Ēēēēēēēēē:

GLADIATORS AND TRrAINER.

Baumeister: From a mosaic pavement in Trier.

Digitized by Google THĒ nEW YCīX pUBLIC LlBRhnd4

2570n. Lē nox xuōeēN CoCnDATIOnS.

IN CATILINAM II 23

fortūnās suās obligāvērunt; rēs eōs iam prīdem dēse- ruit, fidēs nūper dēficere coepit; eadem tamen illa, quae erat in abundantiā, libīdō permanet. Quod sī in vīnō et āleā cōmissātiōnēs sōlum et scorta quae- rerent, essent illī quidem dēspērandī, sed tamen essent ferendī; hōc vērō quis ferre possit, inertīs hominēs fortissimīs virīs īnsidiārī, stultissimōs prūdentissimīs, ēbriōsōs sōbriīs, dormientīs vigilantibus? Quī mihi accubantēs in convīviīs, complexī mulierēs impudīcās, vīnō languidī, cōnfertī cībō, sertīs redimītī, unguentīs oblitī, dēbilitātī stuprīs, ērūctant sermōnibus suīs caedem bonōrum atque urbis incendia. Quibus ego cōnfīdō impendēre fātum aliquod et poenam iam diū improbitātī, nēquitiae, scelerī, libīdinī dēbitam aut īnstāre iam plānē aut certē adpropin- quāre. Quōs sī meus cōnsulātus, quoniam sānāre nōn potest, sustulerit, nōn breve nesciō quod tempus, sed multa saecula prōpāgārit reī pūblicae. Nūlla est enim nātiō quam pertimēscāmus, nūllus rēx quī bel- lum populō Rōmānō facere possit. Ōmnia sunt ex- terna ūnīus virtūte terrā marīque pācāta. Domesti- cum bellum manet, intus īnsidiae sunt, intus inclūsum perīculum est, intus est hostis. Cum lūxufiā nōbīs, cum āmentiā, cum scelere certandum est. v Huic ego mē bellō ducem profiteor, Quirītēs; suscipiō inimī- citiās hominum perditōrum. Quae sānārī poterunt, quācumque ratiōne sānābō; quae resecanda erunt, nōn patiar ad perniciem cīvitātis manēre. Proinde aut exeant aut quiēscant aut, sī et in urbe et in eādem mente permanent, ea, quae merentur, exspectent.

30 I12

IO

13

25

24 M. TULLI CICERONIS

8 12. Of course the timid fellow went into exile because he couldn’t endure my words! Wihat senator greeted him yesterday? 8 13. I asked him questions showing my knoul- edge of his secrets.

VI. At etiam sunt quī dīcant, Quirītēs, ā mē ēiec- tum in exsilium esse Catilīnam. Quod ego sī verbō adsequī possem, istōs ipsōs ēicerem quī haec loquun- tur. Homō enim vidēlicet timidus aut etiam permo- destus vōcem cōnsulis ferre nōn potuit; simul atque īre in exsilium iussus est, pāruit, īvit. Hesternō diē, Quirītēs, cum domī meae paene interfectus essem,

senātum in aedem Iovis Statōris convocāvī, rem om-

nem ad patrēs cōnscrīptōs dētulī. Quō cum Catilīna vēnisset, quis eum senātor adpellāvit? Quis salūtāvit? Quis dēnique ita aspexit ut perditum cīvem āc nōn potius ut importūnissimum hostem? Quīn etiam prīncipēs ēius ōrdinis partem illam subselliōrum ad quam ille accesserat nūdam atque inānem relīquērunt.

Hīc ego vehemēns ille cōnsul, quī verbō cīvīs in exsilium ēiciō, quaesīvī ā Catilīnā in nocturnō con- ventū ad M. Laecam fuisset necne. Cum ille, homō audācissimus, cōnscientiā convictus, prīmō reticuisset, patefēcī cētera: quid eā nocte ēgisset, ubi fuisset, quid in proximam cōnstituisset, quem ad modum es- set eī ratiō tōtīus bellī dēscrīpta, ēdocuī. Cum haesi- tāret, cum tenērētur, quaesīvī quid dubitāret profi- cīscī eō, quō iam prīdem parāret, cum arma, cum se- cūrīs, cum fascīs, cum tubās, cum sīgna mīlitāria, cum aquilam illam argenteam, cui ille etiam sacrārium [scelerum] domī suae fēcerat, scīrem esse praemis- sam.

IN CATILINAM II 26

8 14. To be sure, he will go to Massiliat If he should give up his plans, men would call me a tyrant. 8 15. Well, let them, provided he goes into exile, but he will rather soon be in arms.

In exsilium ēiciēbam quem iam ingressum esse in bellum vidēbam? Etenim, crēdō, Mānlius iste cen- turiō, quī in agrō Faesulānō castra posuit, bellum populō Rōmānō suō nōmine indīxit, et illa castra nunc nōn Catilīnam ducem exspectant et ille ēiectus in exsilium sē Massiliam, ut āiunt, nōn in haec castra cōnferet.

VII. Ō condiciōnem miseram nōn modo admi- nistrandae, vērum etiam cōnservandae reī pūblicae! Nunc sī L. Catilīna cōnsiliīs, labōribus, perīculīs meīs circumclūsus āc dēbilitātus subitō pertimuerit, senten- tiam mūtāverit, dēseruerit suōs, cōnsilium bellī facien- dī abiēcerit, et ex hōc cursū sceleris āc bellī iter ad fugam atque in exsilium converterit, nōn ille ā mē spoliātus armīs audāciae, nōn obstupefactus āc per-

territus meā dīligentiā, nōn dē spē cōnātūque dēpul-

sus, sed indemnātus, innocēns, in exsilium ēiectus ā cōnsule vī et minīs esse dīcētur; et erunt quī illum, sī hōc fēcerit, nōn improbum, sed miserum, mē nōn dīligentissimum cōnsulem, sed crūdēlissimum tyran- num exīstimārī velint!

Est mihi tantī, Quirītēs, hūius invidiae falsae at- que inīquae tempestātem subīre, dum modo ā vōbīs hūius horribilis bellī āc nefāriī perīculum dēpellātur. Dīcātur sānē ēiectus esse ā mē, dum modo eat in ex- silium. Sed, mihi crēdite, nōn est itūrus. Numquam ego ab dīs immortālibus optābō, Quirītēs, invidiae meae levandae causā, ut L. Catilīnam dūcere exer-

14

15

20

15

25 26 M. TULLI CICERONIS

citum hostium atque in armīs volitāre audiātis, sed trīduō tamen audiētis; multōque magis illud timeō, nē mihi sit invidiōsum aliquandō, quod illum ēmīserim potius quam quod ēiēcerim. Sed cum sint hominēs

5 quī illum, cum profectus sit, ēiectum esse dīcant, eīdem, sī interfectus esset, quid dīcerent?

8 16. The croakers are afraid that he may leave them in the lurch; but he is not a coward. 17. What of the foes at home? I hope to cure them.

16 Quamquam istī, quī Catilīnam Massiliam īre dicti- tant, nōn tam hōc queruntur quam verentur. Nēmō est istōrum tam misericors, quī illum nōn ad Mānlium

10 quam ad Massiliēnsīs īre mālit. Ille autem, sī meher- cule hōc quod agit numquam anteā cōgitāsset, tamen latrōcinantem sē interficī māllet quam exsulem vī- vere. Nunc vērō, cum eī nihil adhūc praeter ipsīus voluntātem cōgitātiōnemque acciderit, nisi quod vī-

15 vīs nōbīs Rōmā profectus est, optēmus potius ut eat

.in exsilium quam querāmur.

I7 VIII. Sed cūr tam diū dē ūnō hoste loquimur, et dē eō hoste quī iam fatētur sē esse hostem, et quem, quia, quod semper voluī, mūrus interest, nōn timeō:

20 dē hīs quī dissimulant, quī Rōmae remanent, quī nō- bīscum sunt, nihil dīcimus? Quōs quidem ego, sī ūllō modō fierī possit, nōn tam ulcīscī studeō quam sā- nāre sibi ipsōs, plācāre reī pūblicae, neque id quā rē fierī nōn possit, sī mē audīre volent, intellegō. Ex-

2s pōnam enim vōbīs, Quirītēs, ex quibus generibus hominum istae cōpiae comparentur; deinde singulīs medicīnam cōnsilī atque ōrātiōnis meae, sī quam po- terō, adferam.

5 ——m—m— ..35 IN CATILINAMII 27

§ 18. The first class is composed of property-holders who hope for a repudiation of debts, which they can settle if they will.

Ōnum genus est eōrum, quī māgnō in aere aliēnō māiōrēs etiam possessiōnēs habent, quārum amōre adductī dissolvī nūllō modō possunt. Hōrum homi- num speciēs est honestissima, sunt enim locuplētēs; voluntās vērō et causa impudentissima. Tū agrīs, tū aedificiīs, tū argentō, tū familiā, tū rēbus omnibus ōrnātus et cōpiōsus sīs, et dubitēs dē possessiōne dē- trahere, adquīrere ad fidem? Quid enim exspectās? Bellum? Quid ergō? in vāstātiōne omnium tuās pos- sessiōnēs sacrōsānctās futūrās putās? An tabulās novās? Errant quī istās ā Catilīnā exspectant; meō beneficiō tabulae novae prōferentur, vērum auctiōna- riae; neque enim istī, quī possessiōnēs habent, aliā ratiōne ūllā salvī esse possunt. Quod sī mātūrius facere voluissent, neque, id quod stultissimum est, certāre cum ūsūrīs frūctibus praediōrum, et locuplē- tiōribus hīs et meliōribus cīvibus ūterēmur. Sed hōsce hominēs minimē putō pertimēscendōs, quod aut dēdūcī dē sententiā possunt, aut, sī permanēbunt, magis mihi videntur vōta factūrī contrā rem pūblicam quam arma lātūrī.

s 19. The second class consists of debtors who look for the spoils of office. The odds against them are too strong.

IX. Alterum genus est eōrum, quī, quamquam premuntur aere aliēnō, dominātiōnem tamen exspec- tant, rērum potīrī volunt, honōrēs, quōs quiētā rē pū- blicā dēspērant, perturbātā sē cōnsequī posse arbi- trantur. Quibus hōc praecipiendum vidētur, ūnum

scīlicet et idem quod reliquīs omnibus, ut dēspērent 7

19

25 IO

20

55

25

28 M. TULLI CICERONIS

sē id, quod cōnantur, cōnsequī posse: prīmum om- nium mē ipsum vigilāre, adesse, prōvidēre reī pūbli- cae; deinde māgnōs animōs esse in bonīs virīs, mā- gnam concordiam, Imāximam multitūdinem] māgnās praetereā mīlitum copiās; deōs dēnique immortālīs huic invictō populō, clārissimō imperiō, pulcherrimae urbī contrā tantam vim sceleris praesentīs auxilium esse lātūrōs. Quod sī iam sint id quod summō furōre cupiunt adeptī, num illī in cinere urbis et in sanguine cīvium, quae mente cōnscelerātā āc nefāriā concupīvē- runt, cōnsulēs sē aut dictātōrēs aut etiam rēgēs spērant futūrōs? Nōn vident id sē cupere, quod sī adeptī sint, fugitīvō alicui aut gladiātōrī concēdī sit necesse?

§ 20. The third class consists of Sulla’s veterans who long for more confiscations. But the country has had enough of the reign of terror.

Tertium genus est aetāte iam adfectum, sed ta- men exercitātiōne rōbustum; quō ex genere iste est Mānlius, cui nunc Catilīna succēdit. Hī sunt homi- nēs ex eīs colōniīs quās Sulla cōnstituit; quās ego ūniversās cīvium esse optimōrum et fortissimōrum virōrum sentiō; sed tamen eī sunt colōnī, quī sē in īnspērātīs āc repentīnīs pecūniīs sūmptuōsius īnso- lentiusque iactārunt. Hī dum aedificant tamquam beātī, dum praediīs lēctīs, familiīs māgnīs, convīviīs adparātīs dēlectantur, in tantum aes aliēnum incidē- runt ut, sī salvī esse velint, Sulla sit eīs ab īnferīs exci- tandus; quī etiam nōn nūllōs agrestīs, hominēs te- nuīs atque egentīs, in eandem illam spem rapīnārum veterum impulērunt. Quōs ego utrōsque in eōdem genere praedātōrum dīreptōrumque pōnō. Sed eōs hōc moneō: dēsinant furere āc prōscrīptiōnēs et dic-

r-

IN CATILINAM II 29

tātūrās cōgitāre. Tantus enim illōrum temporum do- lor inūstus est cīvitātī ut iam ista nōn modo hominēs, sed nē pecudēs quidem mihi passūrae esse videantur.

§ 21. The fourth class is a motley lot of bankrupt good- for-nothings.

X. Quārtum genus est sānē varium et mīxtum et turbulentum, quī iam prīdem premuntur, quī num- quam ēmergunt, quī partim inertiā, partim male ge- rendō negōtiō, partim etiam sūmptibus, in vetere aere aliēnō vacillant; quī vadimōniīs, iūdiciīs, prōscrīptiōne bonōrum dēfatīgātī, permultī et ex urbe et ex agrīs sē in illa castra cōnferre dīcuntur. Hōsce ego nōn tam mīlitēs ācrīs quam īnfitiātōrēs lentōs esse arbi- tror. Quī hominēs quam prīmum, sī stāre nōn pos- sunt, corruant, sed ita ut nōn modo cīvītās, sed nē vīcīnī quidem proximī sentiant. Nam illud nōn in- tellegō, quam ob rem, sī vīvere honestē nōn possunt, perīre turpiter velint, aut cūr minōre dolōre peritū- rōs sē cum multīs, quam sī sōlī pereant, arbitrentur.

8s 22. The ffth class is composed of murderous despera- does; and the last class of debauched dandies. 23. These are adepts at crime as well as at debauchery and must be dis- posed of.

Quīntum genus est parricīdārum, sīcāriōrum, dē- nique omnium facinorōsōrum. Quōs ego ā Catilīnā nōn revocō; nam neque ab eō dīvellī possunt, et per- eant sānē in latrōciniō, quoniam sunt ita multī ut eōs carcer capere nōn possit.

Postrēmum autem genus est nōn sōlum numerō, vēritsm etiam genere ipsō atque vītā, quod proprium Catilinae est, dē ēius dīlēctū, immō vērō dē complexū

-a 5 ]

2r1

IO

22

20

as 5

23

I0

IS

24

25

30 M. TULLI CICERONIS

ēius āc sinū; quōs pexō capillō, nitidōs, aut imberbīs aut bene barbātōs vidētis, manicātīs et tālāribus tuni- cīs, vēlīs amictōs nōn togīs, quōrum omnis industria vītae et vigilandī labor in antelūcānīs cēnīs exprō- mitur.

In hīs gregibus omnēs āleātōrēs, omnēs adulterī, omnēs impīūrī impudīcīque versantur. Hī puerī tam lepidī āc dēlicātī nōn sōlum amāre et amārī, neque saltāre et cantāre, sed etiam sīcās vibrāre et spargere venēna didicērunt. Quī nisi exeunt, nisi pereunt, etiam sī Catilīna perierit, scītōte hōc in rē pūblicā sēminārium Catilīnārum futūrum. vVērum tamen quid sibi istī miserī volunt? Num suās sēcum mulier- culās sunt in castra ductūrī? Quem ad modum autem illīs carēre poterunt, hīs praesertim iam noctibus? Quō autem pactō illī āpennīnum atque illās pruīnās āc nivīs perferent? nisi idcircō sē facilius hiemem to- lerātūrōs putant, quod nūdī in convīviīs saltāre didi- cērunt.

s 24. Contrast his motley forces with our army. 8 25. We have resources; he nothing at all. Moral forces are at work for us.

XI. Ō bellum māgnō opere pertimēscendum, cum hanc sit habitūrus Catilīna scortōrum cohortem prae- tōriam! īnstruite nunc, Quirītēs, contrā hās tam praeclārās Catilīnae cōpiās vestra praesidia vestrōs- que exercitūs. Et prīmum gladiātōrī illī cōnfectō et sauciō cōnsulēs imperātōrēsque vestrōs oppōnite; deinde contrā illam naufragōrum ēiectam āc dēbili- tātam manum flōrem tōtīus ītaliae āc rōbur ēdūcite. Iam vērō urbēs colōniārum āc mūnicipiōrum respon- dēbunt Catilīnae tumulīs silvestribus. Neque ego

IN CATILINAM II 31

cēterās cōpiās, ōrnāmenta, praesidia vestra cum illīus latrōnis inopiā atque egestāte cōnferre dēbeō- Sed sī, omissīs hīs rēbus, quibus nōs suppeditāmur, 25 eget ille: senātū, equitibus Rōmānīs, urbe, aerāriō, vectīgālibus, cūnctā ītaliā, prōvinciīs omnibus, ex- s terīs nātiōnibus; sī hīs rēbus omissīs causās ipsās, quae inter sē cōnflīgunt, contendere velīmus, ex eō ipsō quam valdē illī iaceant intellegere possumus. Ex hāc enim parte pudor pūgnat, illinc petulantia; hinc pudīcitia, illinc stuprum; hinc fidēs, illinc fraudā- io tiō; hinc pietās, illinc scelus; hinc cōnstantia, illinc furor; hinc honestās, illinc turpitūdō; hinc continentia, illinc libīdō: dēnique aequitās, temperantia, fortitūdō, prūdentia, virtūtēs omnēs certant cum inīquitāte, lūxuriā, ignāviā, temeritāte, cum vitiīs omnibus; po- 1s strēmō cōpia cum egestāte, bona ratiō cum perditā. 5.

mēns sāna cum āmentiā, bona dēnique spēs cum omy nium rērum dēspērātiōne cōnflīgit. In ēius modi cerī tāmine āc proeliō nōnne, sī hominum studia dēficianf;X dī ipsī immortālēs cōgant ab hīs praeclārissimīs vjiīia

tūtibus tot et tanta vitia superāri? .-.

8 26. I will guard the city, and Metellus will check Cati- line. 8 27. The time for leniency is past. Woe to those who stir against the state!

C. PERōRāTīO.—XII. Quae cum ita sint, Quirī- 26 tēs, vōs, quem ad modum iam anteā dīxī, vestra tēc- ta vigiliīs cūstōdiīsque dēfendite; mihi, ut urbī sine vestrō mōtū āc sine ūllō tumultū satis esset praesidī, 25 cōnsultum atque prōvīsum est. Colōnī omnēs mīūni- cipēsque vestrī, certiōrēs ā mē factī dē hāc nocturnā excursiōne Catilīnae, facile urbīs suās fīnīsque dē- fendent; gladiātōrēs, quam sibi ille manum certissi-

27

I0

ī5

20

25

28

32 M. TULLI CICERONIS

mam fore putāvit, quamquam animō meliōre sunt quam pars patriciōrum, potestāte tamen nostrā con- tinēbuntur. Q. Metellus, quem ego hōc prōspiciēns in agrum Gallicum Pīcēnumque praemīsī, aut oppri- met hominem aut ēius omnīs mōtūs cōnātūsque pro- hibēbit. Reliquīs autem dē rēbus cōnstituendīs, mā- tūrandīs, agendīs iam ad senātum referēmus, quem vocārī vidētis.

Nunc illōs quī in urbe remānsērunt, atque adeō quī contrā urbis salūtem omniumque vestrūm in urbe ā Catilīnā relīctī sunt, quamquam sunt hostēs, tamen, quia [nātī] sunt cīvēs, monitōs etiam atque etiam volō. Mea lēnitās adhūc, sī cui solūtior vīsa est, hōc exspectāvit, ut id quod latēbat ērumperet. Quod re- liquum est, iam nōn possum oblīvīscī meam hanc esse patriam, mē hōrum esse cōnsulem, mihi aut cum hīs vīvendum aut prō hīs esse moriendum. Nūlllus est portīs cūstōs, nūllus īnsidiātor viae; sī quī exīre vo- lunt, cōnīvēre possum. Quī vērō sē in urbe commō- verit, cūius ego nōn modo factum, sed inceptum ūllum cōnātumve contrā patriam dēprehenderō, sentiet in hāc urbe esse cōnsulēs vigilantīs, esse ēgregiōs magi- strātūs, esse fortem senātum, esse arma, esse carce- rem, quem vindicem nefāriōrum āc mantfēstōrum scelerum māiōrēs nostrī esse voluērunt.

s 28. All will be managed without tumult or severity. s 29. Relying upon the help of the gods, I pledge you my word. Do you pray for protection.

XIII. Atque haec omnia sīc agentur, Quirītēs, ut māximae rēs minimō mōtū, perīcula summa nūllō tumultū, bellum intestīnum āc domesticum post ho- minum memoriam crūdēlissimum et māximum, mē

?- IN CATILINAM II 33

ūnō togātō duce et imperātōre, sēdētur. Quod ego sīc administrābō, Quirītēs, ut, sī ūllō modō fierī po- terit, nē improbus quidem quisquam in hāc urbe poe- nam suī sceleris sufferat. Sed sī vīs manifēstae audā- ciae, sī impendēns patriae perīculum mē necessāriō dē hāc animī lēnitāte dēdūxerit, illud profectō perfi- ciam, quod in tantō et tam īnsidiōsō bellō vix optan- dum vidētur, ut neque bonus quisquam intereat pau- cōrumque poenā vōs omnēs salvī esse possītis.

Quae quidem ego neque meā prūdentiā neque hū- mānīs cōnsiliīs frētus polliceor vōbīs, Quirītēs, sed multīs et nōn dubiīs deōrum immortālium sīgnificā- tiōnibus, quibus ego ducibus in hanc spem senten- tiamque sum ingressus; quī iam nōn procul, ut quon- dam solēbant, ab externō hoste atque longinquō, sed hīc praesentēs suō nūmine atque auxiliō sua templa atque urbis tēcta dēfendunt. Quōs vōs, Quirītēs, pre- cārī, venerārī, implōrāre dēbētis, ut, quam urbem pul- cherrimam flōrentissimamque esse voluērunt, hanc, omnibus hostium cōpiīs terrā marīque superātīs, ā perditissimōrum cīvium nefāriō scelere dēfendant.

29

IS

20 IO

IS

M. TULLI CICERONIS

ORATIO IN L. CATILINAM TERTIA AD POPULUM

§ 1. You see everything preserved by the favor of the gods. ā 2. Like the founder of the city, its savior should be honored. i

A. ExōrDIUM.—Rem pūblicam, Quirītēs, vītam- que omnium vestrūm, bona, fortūnās, coniugēs lībe- rōsque vestrōs, atque hōc domicilium clārissimī im- perī, fortūnātissimam pulcherrimamque urbem, ho- diernō diē deōrum immortālium summō ergā vōs amōre, labōribus, cōnsiliīs, perīculīs meīs ē flammā atque ferrō āc paene ex faucibus fātī ēreptam et vōbīs cōnservātam āc restitūtam vidētis.

Et sī nōn minus nōbīs iūcundī atque inlūstrēs sunt eī diēs quibus cōnservāmur quam illī quibus nāscimur, quod salūtis certa laetitia est, nāscendī incerta con- diciō, et quod sine sēnsū nāscimur, cum voluptāte servāmur; profectō, quoniam illum, quī hanc urbem condidit, ad deōs immortālīs benevolentiā fāmāque sustulimus, esse apud vōs posterōsque vestrōs in ho- nōre dēbēbit is, quī eandem hanc urbem conditam amplificātamque servāvit. Nam tōtī urbī, templīs, dēlūbrīs, tēctīs āc moenibus subiectōs prope iam īgnīs

34

IN CATILINAM III 35

circumdatōsque restīnximus; īdemque gladiōs in rem pūblicam dēstrictōs rettudimus mūcrōnēsque eōrum ā iugulīs vestrīs dēiēcimus.

8 3. Since Catiline left, I have kept watch over your safety. ē 4. I ascertained what the conspirators did. Learn- ing that the Allobroges had been approached, I saw my chance.

Quae quoniam in senātū inlūstrāta, patefacta, comperta sunt per mē, vōbīs iam expōnam breviter, Quirītēs, ut et quanta et quam manifēsta et quā ra- tiōne invēstīgāta et comprehēnsa sint, vōs, quī et īgnōrātis et exspectātis, scīre possītis.

B. NārRRāTIō—Prīncipiō, ut Catilīna paucīs ante diēbus ērūpit ex urbe, cum sceleris suī sociōs, hūiusce nefāriī bellī ācerrimōs ducēs, Rōmae relīquisset, sem- per vigilāvī et prōvīdī, Quirītēs, quem ad modum in tantīs et tam absconditīs īnsidiīs salvī esse possē- mus. II. Nam tum, cum ex urbe Catilīnam ēiciēbam —-nōn enim iam vereor hūius verbī invidiam, cum illa magis sit timenda, quod vīvus exierit—, sed tum, cum illum exterminārī volēbam, aut reliquam coniūrātō- rum manum simul exitūram aut eōs, quī restitissent, īnfīrmōs sine illō āc dēbilīs fore putābam.

Atque ego, ut vīdī quōs māximō furōre et scelere esse īnflammātōs sciēbam eōs nōbīscum esse et Rō- mae remānsisse, in eō omnīs diēs noctīsque cōnsūm- psī, ut, quid agerent, quid mōlīrentur, sentīrem āc vi- dērem; ut, quoniam auribus vestrīs propter incrēdi- bilem māgnitūdinem sceleris minōrem fidem faceret ōrātiō mea, rem ita comprehenderem, ut tum dēmum animīs salūtī vestrae prōvidērētis, cum oculīs male- ficium ipsum vidērētis. Itaque, ut comperī lēgātōs

4

as 36 M. TULLI CICERONIS

Allobrogum bellī Trānsalpīnī et tumultūs Gallicī ex- citandī causā ā P. Lentulō esse sollicitātōs, eōsque in Galliam ad suōs cīvīs eōdemque itinere cum litterīs mandātīsque ad Catilīnam esse missōs, comitemque s5 eīs adiūnctum esse T. Volturcium, atque huic esse ad Catilīnam datās litterās, facultātem mihi oblātam pu- tāvī, ut, quod erat difficillimum, quodque ego semper optābam ab dīs immortālibus, ut tōta rēs nōn sōlum ā mē, sed etiam ā senātū et ā vōbīs manifēstō dēpre- 10 henderētur.

§5. I sent two praetors with troops to the Mulvian bridge. 6. The Allobroges were attacked while crossing. Documents were taken. I summoned several unsuspecting conspirators.

5 Itaque hesternō diē L. Flaccum et C. Pomptī- num praetōrēs, fortissimōs atque amantissimōs reī pūblicae virōs, ad mē vocāvī, rem exposuī, quid fierī placēret ostendī. Illī autem, quī omnia dē rē pūblicā

158 praeclāra atque ēgregia sentīrent, sine recūsātiōne āc sine ūllā morā negōtium suscēpērunt et, cum advespe- rāsceret, occultē ad pontem Mulvium pervēnērunt, atque ibi in proximīs vīllīs ita bipartītō fuērunt ut Tiberis inter eōs et pōns interesset. Eōdem autem

20 et ipsī sine cūiusquam suspīciōne multōs fortīs virōs ēdūxerant, et ego ex praefectūrā Reātīnā complūrīs dēlēctōs adulēscentīs, quōrum operā ūtor adsiduē in reī pūblicae praesidiō, cum gladiīs mīseram.

6 Interim, tertiā ferē vigiliā exāctā, cum iam pon-

2s tem Mulvium māgnō comitātū lēgātī Allobrogum in- gredī inciperent ūnāque Volturcius, fit in eōs impetus; ēdūcuntur et ab illīs gladiī et ā nostrīs. Rēs praetō- ribus erat nōta sōlīs, īgnōrābātur ā cēterīs.

turtsso”g 4q āutuni ue wos4

ārionN āLNOd) ānalug NviIAInn ānL

n “:

w 5) 5

r 5H4

uq.

r5 2 ī] u5

Yāu Bē 5x4

C2rL

Ēīāīit t i r . 5f

S sttv s.

1=[5txugE8..

S m S.

f1 - ——— t a . ———.a

A TABRLET SEALED AND UNSEALED.

From Overbeck’s Pompei.

Digitized by Google

IN CATILINAM III 39

ostendimus Cethēgō; sīgnum cōgnōvit. Nōs līnum incīdimus, lēgimus. Erat scrīptum ipsīus manū Allo- brogum senātuī et populō, sēsē quae eōrum lēgātīs cōnfīrmāsset factūrum esse; ōrāre ut item illī facerent quae sibi eōrum lēgātī recēpissent. Tum Cethēgus, quī paulō ante aliquid tamen dē gladiīs āc sīcīs quae apud ipsum erant dēprehēnsa respondisset, dīxisset- que sē semper bonōrum ferrāmentōrum studiōsum fuisse, recitātīs litterīs dēbilitātus atque abiectus cōn- scientiā repente conticuit. Intrōductus est Statilius; cōgnōvit et sīgnum et manum suam. Recitātae sunt tabellae in eandem ferē sententiam; cōnfessus est. Tum ostendī tabellās Lentulō et quaesīvī cōgnōsce- retne sīgnum. Adnuit. fEst vērō,’ inquam, ‘nō- tum quidem sīgnum, imāgō avī tuī, clārissimī virī, quī amāvit ūnicē patriam et cīvīs suōs; quae quidem tē ā tantō scelere etiam mūta revocāre dēbuit.’

s 11. Lentulus asked a question, and suddenly confessed his guilt. § 12. His letter to Catiline. Gabinius silenced. 8 13. The behavior of all showed their guilt. The senate took prompt action.

. Leguntur eādem ratiōne ad senātum Allobrogum populumque iitterae; sī quid dē hīs rēbus dīcere vellet, fēcī potestātem. Atque ille prīmō quidem negāvit; post autem aliquantō, tōtō iam indiciō expositō atque ēditō, surrēxit; quaesīvit ā Gallīs quid sibi esset cum eīs, quam ob rem domum suam vēnissent, itemque ā Volturciō. Quī cum illī breviter cōnstanterque re- spondissent per quem ad eum quotiēnsque vēnissent, quaesīssentque ab eō nihilne sēcum esset dē fātīs Si- byllīnīs locūtus, tum ille subitō, scelere dēmēns, quan- ta cōnscientiae vīs esset ostendit. Nam cum id posset

II

5 I2

40 M. TULLI CICERONIS

īnfitiārī, repente praeter opīniōnem omnium cōnfes- sus est. Ita eum nōn modo ingenium illud et dīcendī exercitātiō, quā semper valuit, sed etiam, propter vim sceleris manifēstī atque dēprehēnsī, impudentia, quā superābat omnīs, improbitāsque dēfēcit.

Volturcius vērō subitō litterās prōferrī atque ape-

rīrī iubet, quās sibi ā Lentulō ad Catilīnam datās esse dīcēbat. Atque ibi vehementissimē perturbātus Len- tulus tamen et sīgnum et manum suam cōgnōvit.

10 Erant autem sine nōmine, sed ita: ‘Quis sim, sciēs ex

eō quem ad tē misi. Cīūrā ut vir sīs, et cōgitā quem in locum sīs prōgressus. Vidē ecquid tibi iam sit necesse, et cīūrūā ut omnium tibi auxilia adiungūs, etiam infimō- rum. Gabīnius deinde intrōductus, cum prīmō im-

15 pudenter respondēre coepisset, ad extrēmum nihil ex

J nnī

13

Ē4

a5

eīs quae Gallī īnsimulābant negāvit.

Āc mihi quidem, Quirītēs, cum illa certissima vīsa sunt argūmenta atque indicia sceleris, tabellae, sīgna, manūs, dēnique ūnīus cūiusque cōnfessiō; tum multō certiōra illa, color, oculī, voltūs, taciturnitās. Sīc enim obstupuerant, sīc terram intuēbantur, sīc fūrtim nōn numquam inter sēsē aspiciēbant, ut nōn iam ab aliīs indicārī, sed indicāre sē ipsī vidērentur.

VI. Indiciīs expositīs atque ēditīs,. Quirītēs, senā- tum cōnsuluī dē summā rē pūblicā quid fierī placēret. Dictae sunt ā prīncipibus ācerrimae āc fortissimae sententiae, quās senātus sine ūllā varietāte est secū- tus. Et quoniam nōndum est perscrīptum senātūs cōnsultum, ex memoriā vōbīs, Quirītēs, quid senātus cēnsuerit expōnam.

• um. - - - 5 unite- —sunīnīīīīgsnSuuss...-

u

1

1”

IN CATILINAM III 41

S 14. The magistrates were thanked, and the prisoners assigned to custody. ē 15. A thanksgiving to the gods was decreed. Lentulus resigned his office.

Prīmum mihi grātiae verbīs amplissimīs aguntur, quod virtūte, cōnsiliō, prōvidentiā meā rēs pūblica māximīs perīculīs sit līberāta. Deinde L. Flaccus et C. Pomptīnus praetōrēs, quod eōrum operā fortī fidē- līque ūsus essem, meritō āc iūre laudantur, atque etiam virō fortī, conlēgae meō, laus impertītur, quod eōs, quī hūius coniūrātiōnis participēs fuissent, ā suīs et ā reī pūblicae cōnsiliīs remōvisset. Atque ita cēn- suērunt: ut P. Lentulus, cum sē praetūrā abdicāsset, in cūstōdiam trāderētur; itemque utī C. Cethēgus, L. Statilius, P. Gabīnius, quī omnēs praesentēs erant, in cūstōdiam trāderentur; atque idem hōc dēcrētum est in L. Cassium, quī sibi prōcūrātiōnem incenden-

idae urbis dēpoposcerat; in M. Cēpārium, cui ad solli-

citandōs pāstōrēs Ānpūliam attribūtam esse erat indi- cātum; in P. Fūrium, quī est ex eīs colōnīs quōs Fae- sulās L. Sulla dēdūxit; in Q. Annium Chīlōnem, quī ūnā cum hōc Fūriō semper erat in hāc Allobrogum sollicitātiōne versātus; in P. Umbrēnum, lībertīnum hominem, ā quō prīmum Gallōs ad Gabīnium perduc- tōs esse cōnstābat. Atque eā lēnitāte senātus est ūsus, Quirītēs, ut, ex tantā coniūrātiōne tantāque hāc multitūdine domesticōrum hostium novem hominum perditissimōrum poenā rē pūblicā cōnservātā, reliquō- rum mentīs sānārī posse arbitrārētur.

Atque etiam supplicātiō dīs immortālibus prō sin- gulārī eōrum meritō meō nōmine dēcrēta est, quod miQj3i prīmum post hanc urbem conditam 4ogātō con-

f . - - - - - r4 -- - - u -tigiī, et hīs verbīs dēcrēta est: ‘quōd urbem incendiīs,

I4

L-

5]

25 IS vn

IO

16

I5

20

42 M. TULLI CICERONIS

caede civis, ītaliam bellō literāssem Quae supplicā- tiō, sī cum cēterīs supplicātiōnibus cōnferātur, hōc interest, quod cēterae bene gestā, haec ūna cōnser- vātā rē pūblicā cōnstitūta est. Atque illud, quod faciendum prīmum fuit, factum atque trānsāctum est. Nam P. Lentulus, quamquam patefactīs indiciīs, cōn- fessiōnibus suīs, iūdiciō senātūs nōn modo praetōris iūs, vērum etiam cīvis āmīserat, tamen magistrātū sē abdicāvit, ut, quae religiō C. Mariō, clārissimō virō, nōn fuerat, quō minus C. Glauciam, dē quō nihil nō- minātim erat dēcrētum, praetōrem occīderet, eā nōs religiōne in prīvātō P. Lentulō pūniendō līberārēmur.

s 16. The plot is at an end, for Catiline was the only capable leader. § 17. His departure was your salvation. He would have given us a prompt and bitter struggle.

VII. Nunc quoniam, Quirītēs, cōnscelerātissimī perīculōsissimīque bellī nefāriōs ducēs captōs iam et comprehēnsōs tenētis, exīstimāre dēbētis omnīs Catilīnae cōpiās, omnīs spēs atque opēs hīs dēpulsīs urbis perīculīs concidisse. Quem quidem ego cum ex urbe pellēbam, hōc prōvidēbam animō, Quirītēs, re- mōtō Catilīnā nōn mihi esse P. Lentulī somnum nec L. Cassī adipēs nec C. Cethēgī furiōsam temeritātem pertimēscendam. Ille erat ūnus timendus ex istīs omnibus, sed tam diū dum urbis moenibus continē-

ssgūsuss

25

bātur.

ōnia nōrat, omnium aditūs tenēbat; adpellāre, temptāre, sollicitāre poterat, audēbat; erat eī cōnsili- um ad facinus aptum, cōnsiliō autem neque manus neque lingua deerat. Iam ad certās rēs cōnficiendās certōs hominēs dēlēctōs āc dēscrīptōs Labēbat. Ne- que vērō, cum aliquid mandārat, cōnfectum putābat;

IN CATILINAM III 43

nihil erat quod nōn ipse obīret, occurreret, vigilāret, labōrāret. Frīgus, sitim, famem ferre poterat.

Hunc ego hominem tam ācrem, tam audācem, tam parātum, tam callidum, tam in scelere vigilan- tem, tam in perditīs rēbus dīligentem, nisi ex domesti- cīs īnsidiīs in castrēnse latrōcinium compulissem, dī- cam id quod sentiō, Quirītēs, nōn facile hanc tantam mōlem malī ā cervīcibus vestrīs dēpulisssm. Nōn ille nōbīs Sāturnālia cōnstituisset, neque tantō ante exitī āc fātī diem reī pūblicae dēnūntiāvisset, neque commīsisset ut sīgnum, ut litterae suae, testēs mani- fēstī sceleris, dēprehenderentur. Quae nunc illō ab- sente sīc gesta sunt ut nūllum in prīvātā domō fūr-

17

tum umquam sit tam palam inventum quam haec

tanta in rē pūblicā coniūrātiō manifēstō inventa atque dēprehēnsa est. Quod sī Catilīna in urbe ad hanc diem remānsisset, quamquam, quoad fuit, omnibus ēius cōnsiliīs occurrī atque obstitī, tamen,-ut levissimē dī- cam, dīmicandum nōbīs cum illō fuisset, neque nōs umquam, cum ille in urbe hostis esset, tantīs perī- culīs rem pūblicam tantā pāce, tantō ōtiō, tantō silen- tiō līberāssēmus.

s 18. The gods appear to have managed everything, and to have sent warnings. 19. When the lightning struck the Capitol, the soothsayers predicted ruin.

VIII. Quamquam haec omnia, Quirītēs, ita sunt ā mē administrāta, ut deōrum immortālium nūtū at- que cōnsiliō et gesta et prōvīsa esse videantur. Id- que cum coniectūrā cōnsequī possumus, quod vix vi- dētur hūmānī cōnsilī tantārum rērum gubernātiō esse potuisse, tum vērō ita praesentēs hīs temporibus

opem et auxilium nōbīs tulērunt, ut eōs paene oculīs s

I5

18 44 M. TULLI CICERONIS

vidēre possēmus. Nam ut illa omittam, vīsās noc- turnō tempore ab occidente facēs ārdōremque caelī, ut fulminum iactūs, ut terrae mōtūs relinquam, ut omittam cētera, quae tam multa nōbīs cōnsulibus fac- 5 ta sunt, ut haec, quae nunc fīunt, canere dī immor- t tālēs vidērentur, hōc certē, quod sum dictūrus, neque praetermittendum neque relinquendum est. 10 Nam profectō memoriā tenētis, Cottā et Torquā- tō cōnsulibus, complūrīs in Capitōliō rēs dē caelō esse 10 percussās, cum et simulācra deōrum dēpulsa sunt, et statuae veterum hominum dēiectae et lēgum aera li- quefacta et tāctus etiam ille, quī hanc urbem condidit, Rōmulus, quem inaurātum in Capitōliō, parvum at- que lactentem, ūberibus lupīnīs inhiantem, fuisse me- 15 ministis. Quō quidem tempore cum haruspicēs ex tōtā Etrūriā convēnissent, caedēs atque incendia et lēgum interitum et bellum cīvīle āc domesticum et tōtīus urbis atque imperī occāsum adpropinquāre dīxērunt, nisi dī immortālēs, omnī ratiōne plācātī, suō 20 nūmine prope fāta ipsa flexissent.

s 20. Games for propitiation were held, and a new statue of Iupiter was ordered. 8 21. All must admit divine over- sight, for the statue was being set up when the conspirators were led across the Forum.

20 Itaque illōrum respōnsīs tum et lūdī per decem diēs factī sunt neque rēs ūlla quae ad plācandōs deōs pertinēret praetermissa est. īdemque iussērunt simu- lācrum Iovis facere māius et in excelsō conlocāre et

25 contrā atque anteā fuerat ad orientem convertere; āc sē spērāre dīxērunt, sī illud sīgnum, quod vidētis, sōlis ortum et forum cūriamque cōnspiceret, fore ut ea cōnsilia quae clam essent inita contrā salūtem urbis

IN CATILINAM I111 45

atque imperī, inlūstrārentur, ut ā senātū populōque Rōmānō perspicī possent. Atque illud sīgnum conlo- candum cōnsulēs illī locāvērunt, sed tanta fuit operis tarditās, ut neque superiōribus cōnsulibus neque nōbīs

Svo

ante hodiernum diem conlocārētur. ē ā

IX. Hīc quis potest esse, Quirītēs, tam āversus

vērō, tam praeceps, tam mente captus, quī neget haec 1,

omnia quae vidēmus praecipuēque hanc urbem deō- rum immortālium nūtū āc potestāte administrārī?

Etenim cum esset ita respōnsum, caedēs, incendia, in- 10

teritum feī pūblicae comparārī, et ea per cīvīs, quae tum propter māgnitūdinem scelerum nōn nillīs in- crēdibilia vidēbantur, ea nōn modo cōgitāta ā nefāriīs cīvibus vērum etiam suscepta esse sēnsistis. Illud

vērō nōnne ita praesēns est ut nūtū Iovis Optimī

Māximī factum esse videātur, ut, cum hodiernō diē māne per forum meō iussū et coniūrātī et eōrum indicēs in aedem Concordiae dūcerentur, eō ipsō tem- pore sīgnum statuerētur? Quō conlocātō atque ad

vōs senātumque conversō, omnia quae erant contrā 20

salūtem omnium cōgitāta, inlūstrāta et patefacta vī- distis.

upiter thwarted the plotters. The gods made them mad; ūind aided barbarians to stand against patricians. 23.

Wherefore give thanks to the gods for salvation without bloodshed.

Quō etiam māiōre sunt istī odiō suppliciōque dī- 22

gnī, quī nōn sōlum vestrīs domiciliīs atque tēctīs, sed

etiam deōrum templīs atque dēlūbrīs sunt fūnestōs 25

āc nefāriōs īgnīs īnferre cōnātī. Quibus ego sī mē restitisse dīcam, nimium mihi sūmam et nōn sim fe- rendus. Ille, ille Iuppiter restitit; ille Capitōlium, ille

4 a t;: 54. 46 M. TULLiI CICERONIS

haec templa, ille cūnctam urbem, ille vōs omnīs salvōs esse voluit. Dīs ego immortālibus ducibus hanc men- tem, Quirītēs, voluntātemque suscēpī, atque ad haec tanta indicia pervēnī. Iam vērō ab Lentulō cēte- rīsque domesticīs hostibus tam dēmenter tantae rēs crēditae et īgnōtīs et barbarīs commissaeque litterae numquam essent profectō, nisi ab dīs immortālibus huic tantae audāciae cōnsilium esset ēreptum. Quid vērō? Ut hominēs Gallī, ex cīvitāte male pācātā, 10 quae gēns ūna restat quae bellum populō Rōmānō facere et posse et nōn nōlle videātur, spem imperī āc rērum māximārum ultrō sibi ā patriciīs hominibus oblātam neglegerent, vestramque salūtem suīs opibus antepōnerent, id nōn dīvīnitus esse factum putātis? praesertim quī nōs nōn pūgnandō, sed tacendō supe- rāre potuerint?

23 C. PERōRāTIō—N. Quam ob rem. Quirītēs, quoniam ad omnia pulvīnāria supplicātiō dēcrēta est, celebrātōte illōs diēs cum coniugibus āc līberīs vestrīs.

20 Nam muultī saepe honōrēs dīs immortālibus iūstī ha- bitī sunt āc dēbitī, sed profectō iūstiōrēs numquam. Ēreptī enim estis ex crūdēlissimō āc miserrimā interi- tū; sine caede, sine sanguine, sine exercitū, sine dīmi- cātiōne, togātī mē ūnō togātō duce et imperātōre

25 vīcistis.

un

b-4 e

8 24. Other disturbances have been settled only by much bloodshed. 1 25. Yet not one of them woas so destructive in its aim as this, which I have ended so quietly.

24 Etenim recordāminī, Quirītēs, omnīs cīvīlīs dis- sēnsiōnēs, nōn sōlum eās quās audīstis, sed eās quās vōsmet ipsī meministis atque vīdistis. L. Sulia P. Sulpicium oppressit; C. Marium, cūstōdem hūius ur-

IN CATILINAM III 47

bis, multōsque fortīs virōs partim ēiēcit ex cīvitāte, partim interēmit. Cn. Octāvius cōnsul armīs expulit ex urbe conlēgam; omnis hīc locus acervīs corporum et cīvium sanguine redundāvit. Superāvit posteā Cinna cum Mariō; tum vērō clārissimīs virīs inter- fectīs, lūmina cīvitātis exstincta sunt. Ultus est hū- ius victōriae crūdēlitātem posteā Sulla; nē dīcī quidem opus est quantā dēminūtiōne cīvium et quantā cala- mitāte reī pūblicae. Dissēnsit M. Lepidus ā clāris- simō et fortissimō virō Q. Catulō; attulit nōn tam ipsīus interitus reī pūblicae lūctum quam cēterōrum.

Atque illae tamen omnēs dissēnsiōnēs erant ēius modī quae nōn ad dēlendam, sed ad commūtandam rem pūblicam pertinērent. Nōn illī nūllam esse rem pūblicam, sed in eā, quae esset, sē esse prīncipēs, ne- que hanc urbem cōnflagrāre, sed sē in hāc flōrēre voluērunt. Atque illae tamen omnēs dissēnsiōnēs, quārum nūlla exitium reī pūblicae quaesīvit, ēius modī fuērunt ut nōn reconciliātiōne concordiae, sed interneciōne cīvium dīiūdicātae sint. In hōc autem ūnō post hominum memoriam māximō crūdēlissimō- que bellō, quāle bellum nūlla umquam barbaria cum suā gente gessit, quō in bellō lēx haec fuit ā Lentulō, Catilīnā, Cethēgō, Cassiō cōnstitūta, ut omnēs, quī salvā urbe salvī esse possent, in hostium numerō dū- cerentur, ita mē gessī, Quirītēs, ut salvī omnēs cōn- servārēminī; et, cum hostēs vestrī tantum cīvium su- perfutūrum putāssent quantum īnfīnītae caedī resti- tisset, tantum autem urbis quantum flamma obīire nōn potuisset, et urbem et cīvīs integrōs incolumīsque servāvī.

IO

25

25

30 26

IO

43 M. TULLI CICERONIS

s 26. For this I ask only lasting glory and remembrance. 8 27. Since I must live with the conquered foe, you must protect me.

XI. Quibus prō tantīs rēbus, Quirītēs, nūllum ego ā vōbīs praemium virtūtis, nūllum īnsīgne honōris, nūllum monumentum laudis postulō praeterquam hūius diēī memoriam sempiternam. In animīs ego vestrīs omnīs triumphōs meōs, omnia ōrnāmenta ho- nōris, monumenta glōriae, laudis īnsīgnia condī et conlocārī volō. Nihil mē mūtum potest dēlectāre, nihil tacitum, nihil dēnique ēius modī quod etiam minus dīgnī adsequī possint. Memoriā vestrā, Qui- rītēs, nostrae rēs alentur, sermōnibus crēscent, litte- rārum monumentīs inveterāscent et corrōborābuntur; eandemque diem intellegō, quam spērō aeternam fore, prōpāgātam esse et ad salūtem urbis et ad me- moriam cōnsulātūs meī; ūnōque tempore in hāc rē

15 pūblicā duōs cīvīs exstitisse, quōrum alter fīnīs vestrī

27

25

imperī nōn terrae sed caelī regiōnibus termināret, alter ēiusdem imperī domicilium sēdīsque servāret. XII. Sed quoniam eārum rērum, quās ego gessī, nōn eadem est fortūna atque condiciō quae illōrum quī externa bella gessērunt, quod mihi cum eīs vī- vendum est quōs vīcī āc subēgī, illī hostīs aut inter- fectōs aut oppressōs relīquērunt; vestrum est, Quirī- tēs, sī cēterīs facta sua rēctē prōsunt, mihi mea nē quandō obsint prōvidēre. Mentēs enim hominum audācissimōrum scelerātae āc nefāriae nē vōbīs no- cēre possent ego prōvīdī; nē mihi noceant vestrum est prōvidēre. Quamquam, Quirītēs, mihi quidem ipsī nihil ab istīs iam nocērī potest. Māgnum enim est in bonīs praesidium, quod mihi in perpetuum com-

IN CATILINAM III 49

parātum est; māgna in rē pūblicā dīgnitās, quae mē semper tacita dēfendet; māgna vīs cōnscientiae, quam quī neglegunt, cum mē violāre volent, sē ipsī indi- cābunt.

8 28. Protect me, or others uwill not care to serve you. § 29. I shall prove my devotion to the state. Go, worship Iupiter and guard your homes.

Est enim in nōbīs is animus, Quirītēs, ut nōn modo nūllīus audāciae cēdāmus, sed etiam omnīs im- probōs ultrō semper lacessāmus. Quod sī omnis im- petus domesticōrum hostium, dēpulsus ā vōbīs, sē in mē ūnum converterit, vōbīs erit videndum, Quirītēs, quā condiciōne posthāc eōs esse velītis, quī sē prō salūte vestrā obtulerint invidiae perīculīsque omnibus. Mihi quidem ipsī, quid est quod iam ad vītae frūctum possit adquīrī, cum praesertim neque in honōre ve- strō, neque in glōriā virtūtis, quicquam videam altius quō mihi libeat ascendere?

Illud perficiam profectō, Quirītēs, ut ea quae gessī in cōnsulātū prīvātus tuear atque ōrnem; ut, sī qua est invidia in cōnservandā rē pūblicā suscepta, laedat invidōs, mihi valeat ad glōriam. Dēnique ita mē in rē pūblicā trāctābō, ut meminerim semper quae ges- serim, cūremque ut ea virtūte, nōn cāsū gesta esse videantur. Vōs, Quirītēs, quoniam iam est nox, ve- nerātī Iovem illum, cūstōdem hūius urbis āc vestrum, in vestra tēcta discēdite, et ea, quamquam iam est perīculum dēpulsum, tamen aequē āc priōre nocte cūstōdiīs vigiliīsque dēfendite. īd nē vōbīs diūtius faciendum sit atque ut in perpetuā pāce esse possītis prōvidēbō.

15

20

25 IO

15

M. TULLI CICERONIS

ORATIO IN L. CATILINAM QUARTA IN SENATU HABITA

8 1. Think of your own welfare, which I am glad to se- cure at any cost. 2. Nowhere have I had security, but I shall be content if you are saved. ȳ3. Death uwill find me ready, in spite of my love for friends and home.

A. ExōrbiuM.—Videō, patrēs cōnscrīpti, in mē omnium vestrūm ōra atque oculōs esse conversōs. Videō vōs nōn sōlum dē vestrō āc reī pūblicae, vērum etiam, sī id dēpulsum sit, dē meō perīculō esse sollici- tōs. Est mihi iūcunda in malīs et grāta in dolōre vestra ergā mē voluntās, sed eam, per deōs immor- tālīs, dēpōnite, atque oblītī salūtis meae dē vōbīs āc dē vestrīs līberīs cōgitāte. Mihi sī haec condiciō cōn- sulātūs data est, ut omnīs acerbitātēs. omnīs dolōrēs cruciātūsque perferrem, feram nōn sōlum fortiter, vērum etiam libenter, dum modo meīs labōribus vōbīs populōque Rōmānō dīgnitās salūsque pariātur.

Ego sum ille cōnsul, patrēs cōnscrīptī, cui nōn forum, in quō omnis aequitās continētur, nōn cam- pus cōnsulāribus auspiciīs cōnsecrātus, nōn cīūria, summum auxilium omnium gentium, nōn domus, commūne perfugium, nōn lectus ad quiētem datus, nōn dēnique haec sēdēs honōris [sella curūlis] um-

50

IN CATILINAM IV 51

quam vacua mortis perīculō atque īnsidiīs fuit. Ego multa tacuī, multa pertulī, multa concessī, multa meō quōdam dolōre in vestrō timōre sānāvī. Nunc sī hunc exitum cōnsulātūs meī dī immortālēs esse voluē- runt, ut vōs populumque Rōmānum ex caede miser- rimā, coniugēs līberōsque vestrōs virginēsque Vestā- līs ex acerbissimā vexātiōne, templa atque dēlūbra, hanc pulcherrimam patriam omnium nostrūm ex foe- dissimā flammā, tōtam Italiam ex bellō et vāstitāte ēriperem, quaecumque mihi ūnī prōpōnētur fortūna, subeātur. Etenim sī P. Lentulus suum nōmen in- ductus ā vātibus fātāle ad perniciem reī pūblicae fore putāvit, cūr ego nōn laeter meum cōnsulātum ad sa- lūtem populī Rōmānī prope fātālem exstitisse?

II. Quā rē, patrēs cōnscrīptī, cōnsulite vōbīs, prō- spicite patriae, cōnservāte vōs, coniugēs, līberōs for- tūnāsque vestrās, populī Rōmānī nōmen salūtemque dēfendite; mihi parcere āc dē mē cōgitāre dēsinite. Nam prīmum dēbeō spērāre omnīs decs. quī huic urbī praesident, prō eō mihi āc mereor relātūrōs esse grātiam; deinde, sī quid obtigerit, aequō animō parā- tōque moriar. Nam neque turpis mors fortī virō po- test accidere neque immātūra cōnsulārī nec misera sapientī. Nec tamen ego sum ille ferreus, quī frātris cārissimī atque amantissimī praesentis maerōre nōn movear, hōrumque omnium lacrimīs ā quibus mē cir- cumsessum vidētis. Neque meam mentem nōn do- mum saepe revocat exanimāta uxor et abiecta metū fīlia et parvolus fīlius, quem mihi vidētur amplectī rēs pūblica tamquam obsidem cōnsulātūs meī, neque ille, quī, exspectāns hūius exitum diēī, stat in cōn- spectū meō, gener. Moveor hīs rēbus omnibus, sed

3

20

25

30 52 M. TULLI CICERONIS

in eam partem, utī salvī sint vōbīscum omnēs, etiam sī mē vīs aliqua oppresserit, potius quam et illī et nōs ūnā reī pūblicae peste pereāmus.

8 4. Not a Gracchus nor a Saturninus, but much more dangerous criminals are before you. ēs. You have already declared their guilt. ȳ6. The decision rests with you. The evil is wide-spread, and prompt action is imperative.

4 B. NārRāTIō—Quā rē, patrēs cōnscrīptī, incum- 5 bite ad salūtem reī pūblicae, circumspicite omnīs pro- cellās quae impendent nisi prōvidētis. Nōn Ti. Grac- chus, quod iterum tribūnus plēbis fierī voluit, nōn C. Gracchus, quod agrāriōs concitāre cōnātus est, nōn L. Sāturnīnus, quod C. Memmium occīdit, in discrī- 10 men aliquod atque in vestrae sevēritātis iūdicium ad- dūcitur; tenentur eī quī ad urbis incendium, ad ve- stram omnium caedem, ad Catilīnam accipiendum Rōmae restitērunt; tenentur litterae, sīgna, manūs, dēnique ūnīus cūiusque cōnfessiō; sollicitantur Allo- 15 brogēs, servitia excitantur, Catilīna arcessitur; id est initum cōnsilium, ut interfectīs omnibus nēmō nē ad dēplōrandum quidem populī Rōmānī nōmen atque ad lāmentandam tantī imperī calamitātem relinquātur. 5 III. Haec omnia indicēs dētulērunt, reī cōnfessī 20 sunt, vōs multīs iam iūdiciīs iūdicāvistis, prīmum quod mihi grātiās ēgistis singulāribus verbīs, et meā virtūte atque dīligentiā perditōrum hominum coniūrātiōnem patefactam esse dēcrēvistis: deinde quod P. Lentu- lum sē abdicāre praetūrā coēgistis; taum quod eum et 25 cēterōs, dē quibus iūdicāstis, in cūstōdiam dandōs cēnsuistis: māximēque quod meō nōmine supplicātiō- nem dēcrēvistis, quī honōs togātō habitus ante mē

IN CATILINAM IV 53

est nēminī; postrēmō hesternō diē praemia lēgātīs Allobrogum Titōque Volturciō dedistis amplissima. Quae sunt omnia ēius modī ut eī, quī in cūstōdiam nōminātim datī sunt, sine ūllā dubitātiōne ā vōbīs damnātī esse videantur.

Sed ego īnstituī referre ad vōs, patrēs cōnscrīptī, tamquam integrum, et dē factō quid iūdicētis et dē poenā quid cēnseātis. Illa praedīcam quae sunt cōn- sulis. Ego māgnum in rē pūblicā versārī furōrem et nova quaedam mīscērī et concitārī mala iam prīdem vidēbam; sed hanc tantam, tam exitiōsam habērī con- iūrātiōnem ā cīvibus numquam putāvī. Nunc quic- quid est, quōcumque vestrae mentēs inclīnant atque sententiae, statuendum vōbīs ante noctem est. Quan- tum facinus ad vōs dēlātum sit vidētis. Huic sī pau- cōs putātis adfīnīs esse, vehementer errātis. Lātius opīniōne dissēminātum est hōc malum; mānāvit nōn sōlum per ītaliam, vērum etiam trānscendit Alpīs et obscūrē serpēns multās iam prōvinciās occupāvit. Id opprimī sustentandō aut prōlātandō nūllō pactō po- test; quācumque ratiōne placet, celeriter vōbīs vindi- candum est.

87. Silanus proposes the death-penalty; Cacsar urges im- prisonment, and talks philosophically about death. 8S8. He sets a heavy penalty upon any attempt to release the pris- oners. His plan is cruel.

|] ut

IŌ

IV. Video duās adhūc esse sententiās: ūnam D.7

Sīlānī, quī cēnset eōs, quī haec dēlēre cōnātī sunt,

morte esse multandōs; alteram C. Caesaris, quī mor- 25

tis poenam removet, cēterōrum suppliciōrum omnīs acerbitātēs amplectitur. Uterque et prō suā dīgni-

IŌO

IS

8

20

25

30

54 M. TULLI CICERONIS

tāte et prō rērum māgnitūdine in summā sevēritāte versātur. Alter eōs quī nōs omnīs, quī populum Rō- mānum vītā prīvāre cōnātī sunt, quī dēlēre imperi- um, quī populī Rōmānī nōmen exstinguere, pūnctum temporis fruī vītā et hōc commūnī spīritū nōn putat oportēre; atque hōc genus poenae saepe in improbōs cīvīs in hāc rē pūblicā esse ūsūrpātum recordātur. Al- ter intellegit mortem ab dīs immortālibus nōn esse supplicī causā cōnstitūtam, sed aut necessitātem nā- tūrae aut labōrum āc miseriārum quiētem esse. Ita- que eam sapientēs numquam invītī, fortēs saepe etiam libenter oppetīvērunt. Vincula vērō et ea sempiterna certē ad singulārem poenam nefāriī sceleris inventa sunt. Mūnicipiīs dispertīrī iubet. Habēre vidētur ista rēs inīquitātem, sī imperāre velīs; difficultātem, sī rogāre. Dēcernātur tamen, sī placet.

Ego enim suscipiam, et, ut spērō, reperiam quī id, quod salūtis omnium causā statueritis, nōn putent esse suae dīgnitātis recūsāre. Adiungit gravem poe- nam mūnicipiīs, sī quis eōrum vincula rūperit; horri- bilīs cūstōdiās circumdat et dīgnās scelere hominum perditōrum; sancit nē quis eōrum poenam, quōs con- demnat, aut per senātum aut per populum levāre pos- sit; ēripit etiam spem, quae sōla hominēs in miseriīs cōnsōlārī solet; bona praetereā pūblicārī iubet; vītam sōlam relinquit nefāriīs hominibus, quam sī ēripuisset, multōs ūnā dolōrēs animī atque corporis et omnīs scelerum poenās adēmisset. Itaque, ut aliqua in vītā formīdō improbīs esset posita, apud īnferōs ēius modī quaedam illī antīquī supplicia impiīs cōnstitūta esse voluērunt, quod vidēlicet intellegēbant, hīs remōtīs, nōn esse mortem ipsam pertimēscendam.

IN CATILINAM IV 55

S9. If you adopt it, I shall have a champion with the people. His proposal is an earnest of good-uwill to the state. s 10. The absent have really shown their views. The Sem- pronian law does not concern enemies. Caesar is severe.

V. Nurc, patrēs cōnscrīptī, ego meā videō quid 9 intersit. Sī eritis secūtī sententiam C. Caesaris, quon- iam hanc is in rē pūblicā viam quae populāris habē- tur secūtus est, fortasse minus erunt, hōc auctōre et cōgnitōre hūiusce sententiae, mihi populārēs impetūs s pertimēscendī; sīn illam alteram, nesciō an amplius mihi negōtī contrahātur. Sed tamen meōrum perīcu- lōrum ratiōnēs ūtilitās reī pūblicae vincat. Habēmus enim ā Caesare, sīcut ipsīus dīgnitās et māiōrum ēius amplitūdō postulābat, sententiam tamquam obsidem ro perpetuae in rem pūblicam voluntātis. Intellēctum est quid interesset inter levitātem cōntiōnātōrum et animum vērē populārem, salūtī populī cōnsulentem.

Videō dē istīs, quī sē populārīs habērī volunt, 10 abesse nōn nēminem, nē dē capite vidēlicet cīvium ss Rōmānōrum sententiam ferat. Is et nūdius tertius in cūstōdiam cīvīs Rōmānōs dedit et supplicātiōnem mi- hi dēcrēvit et indicēs hesternō diē māximīs praemiīs adfēcit. Iam hōc nēminī dubium est, quī reō cūstō- diam, quaesītōrī grātulātiōnem, indicī praemium dē- 2 crēvit. quid dē tōtā rē et causā iūdicārit.

At vērō C. Caesar intellegit lēgem Semprōniam esse dē cīvibus Rōmānīs cōnstitūtam; quī autem reī pūblicae sit hostis, eum cīvem nūllō modō esse posse; dēnique ipsum lātōrem Semprōniae lēgis iniussū sas populī poenās reī pūblicae dēpendisse. īdem ipsum Lentulum, largītōrem et prōdigum, nōn putat, cum dē perniciē populī Rōmānī, exitiō hūius urbis tam

II 10

ī5

20

25

12

56 M. TULLI CICERONIS

acerbē, tam crūdēliter cōgitārit, etiam adpellārī posse populārem. Itaque homō miītissimus atque lēnissi- mus nōn dubitat P. Lentulum aeternīs tenebrīs vincu- līsque mandāre, et sancit in posterum nē quis hūius suppliciō levando sē iactāre et in perniciē populī Rō- mānī posthāc populāris esse possit. Adiungit etiam pūblicātiōnem bonōrum, ut omnīs animī cruciātūs et corporis etiam egestās āc mendīcitās cōnsequātur.

8 11. I can not see cruelty in executing traitors. I fore- see the horrors of massacre. ȳ 12. Thinking of horrors, I am stern. Is it cruel to slay a murderous slave? We shall be merciful if we slay these traitors.

C. CōNFīRMāTIō.—VI. Quam ob rem, sīve hōc statueritis, dederitis mihi comitem ad cōntiōnem po- pulō cārum atque iūcundum; sīve Sīlānī sententiam sequī mālueritis, facile mē atque vōs ā crūdgēlitātis vituperātiōne populō Rōmānō pīārgāūbō, atque obtinē- bō eam multō lēniōrem fuisse. Quamquam, patrēs cōnscrīptī, quae potest esse in tantī sceleris inmānitāte pūniendā crūdēlitās? Ego enim dē meō sēnsū iūdicō. Nam ita mihi salvā rē pūblicā vōbīscum perfruī liceat,

ut ego, quod in hāc causā vehementior sum, nōn atrō-

citāte animī moveor,—quis enim est mē mītior?—sed singulārī quādam hūmānitāte et misericordiā vVideor enim mihi vidēre hanc urbem, lūcem orbis terrārum atque arcem omnium gentium, subitō ūnō incendiō concidentem; cernō animō sepultā in patriā miserōs atque īnsepultōs acervōs cīvium: versātur mihi ante oculōs aspectus Cethēgī et furor in vestrā caede bac- chantis.

Cum vērō mihi prōposuī rēgnantem Lentulum, sīcut ipse sē ex fātīs spērāsse cōnfessus est, purpurā-

IN CATILINAM V 57

tum esse huic Gabīnium, cum exercitū vēnisse Cati- līnam, tum lāmentātiōnem mātrum familiās, tum fu- gam virginum atque puerōrum āc vexātiōnem virgi- num Vestālium perhorrēscō; et, quia mihi vehementer haec videntur misera atque miseranda, idcircō in eōs quī ea perficere voluērunt mē sevērum vehementem- que praebeō. Etenim quaerō, sī quis pater familiās, līberīs suīs ā servō interfectīs, uxōre occīsā, incēnsā domō, supplicium dē servō nōn quam acerbissimum sūmpserit, utrum is clēmēns āc misericors an inhūmā- nissimus et crūdēlissimus esse videātur? Mihi vērō im- portūnus āc ferreus, quī nōn dolōre et cruciātū nocen- tis suum dolōrem cruciātumque lēnierit. Sīc nōs in hīs hominibus—quī nōs, quī coniugēs, quī līberōs no- strōs trucīdāre voluērunt, quī singulās ūnīus cūiusque

nostrūm domōs et hōc ūniversum reī pūblicae domici--

lium dēlēre cōnātī sunt, quī id ēgērunt, ut gentem Allobrogum in vēstīgiīs hūius urbis atque in cinere dēflagrātī imperī conlocārent, —sī vehementissimi fue- rimus, misericordēs habēbimur; sīn remissiōrēs esse voluerimus, summae nōbīs crūdēlitātis in patriae cī- viumque perniciē fāma subeunda est.

s 13. L. Caesar’s advice was not cruel. Lentulus’s grand- father took arms against a foe; he against his country. 8 14. Everything is in readiness to execute your wishes. All decent men sympathise with you.

Nisi vērō cuipiam L. Caesar, vir fortissimus et amantissimus reī pūblicae, crūdēlior nūdius tertius vīsus est, cum sorōris suae, fēminae lēctissimae, virum praesentem et audientem vītā prīvandum esse dīxit, cum avum suum iussū cōnsulis interfectum fīliumque ēius impūberem, lēgātum ā patre missum, in carcere

I0

13

25 58 M. TULLI CICERONIS

necātum esse dīxit. Quōrum quod simile factum? Quod initum dēlendae reī pūblicae cōnsilium? Largī- tiōnis voluntās tum in rē pūblicā versāta est, et par- tium quaedam contentiō. Atque illō tempore hūius s avus Lentulī, vir clārissimus, armātus Gracchum est persecūtus. Ille etiam grave tum volnus accēpit, nē quid dē summā rē pūblicā dēminuerētur; hīc ad ēver- tenda reī pūblicae fundāmenta Gallōs arcessit, servitia concitat, Catilīnam vocat, attribuit nōs trucīdandōs 10 Cethēgō, et cēterōs cīvīs interficiendōs Gabīniō, ur- bem inflammandam Cassiō, tōtam ītaliam vāstandam dīripiendamque Catilīnae. Vereāminī, cēuseō, nē in hōc scelere tam immānī ac nefandō nimis aliquid se- vērē statuisse videāminī; multō magis est verendum 15 nē remissiōne poenae crūdēlēs in patriam quam nē sevēritāte animadversiōnis nimis vehementēs in acer- bissimōs hostīs fuisse videāmur. 14 VII. Sed ea quae exaudiō, patrēs cōnscrīptī, dis- simulāre nōn possum. Iaciuntur enim vōcēs, quae 20 perveniunt ad aurīs meās, eōrum quī verērī videntur ut habeam satis praesidī ad ea quae vōs statueritis hodiernō diē trānsigunda. Omnia et prōvīsa et parā- ta et cōnstitūta sunt, patrēs cōnscrīptī, cum meā sum- mā cūrā atque dīligentiā tum etiam multō māiōre po- 25 pulī Rōmānī ad summum imperium retinendum et ad commūnīs fortūnās cōnservandās voluntāte. Ōmnēs adsunt omnium ōrdinum hominēs, omnium generum, omnium dēnique aetātum: plēnum est forum, plēna templa circum forum, plēni omnēs aditūs hūius tem- 30 plī āc locī. Causa est enim post urbem conditam haec inventa sōla in quā omnēs sentīrent ūnum atque idem, praeter eōs quī, cum sibi vidērent esse

c IN CATILINAM IV 59

pereundum, cum omnibus potius quam sōlī perīre voluērunt.

s 15. The equites are one with you, and if this union lasts, the state will be secure. The clerks are aroused. § 16. Free- men and freedmen are patriotic. Every decently comfort- able slave is with us.

Hōsce ego hominēs excipiō et sēcernō libenter, neque in improbōrum cīvium, sed in acerbissimōrum hostium numerō habendōs putō. Cēterī vērō, dī im- mortālēs! quā frequentiā, quō studiō, quā virtūte ad commūnem salūtem dīgnitātemque cōnsentiunt! Quid ego hīc equitēs Rōmānōs commemorem? quī vōbīs ita summam ōrdinis cōnsilīque concēdunt ut vōbīscum dē amōre reī pūblicae certent; quōs ex multōrum annō- rum dissēnsiōne hūius ōrdinis ad societātem concor- diamque revocātōs hodiernus diēs vōbīscum atque haec causa coniungit. Quam sī coniūnctiōnem, in cōn- sulātū cōnfīrmātam meō, perpetuam in rē pūblicā te- nuerimus, cōnfīrmō vōbīs nūllum posthāc malum ci- vīle āc domesticum ad ūllam reī pūblicae partem esse ventūrum. Parī studiō dēfendundae reī pūblicae con- vēnisse videō tribūnōs aerāriōs, fortissimōs virōs; scrībās item ūniversōs, quōs cum cāsū hīc diēs ad aerārium frequentāsset, videō ab exspectātiōne sor- tis ad salūtem commūnem esse conversōs.

Omnis ingenuōrum adest multitūdō, etiam tenuis- simōrum. Quis est enim cui nōn haec templa, aspectus urbis, possessiō lībertātis, lūx dēnique haec ipsa et hōc commūne patriae solum cum sit cārum tum vērō dulce atque iūcundum?

VIII. Operae pretium est, patrēs cōnscrīptī, līber-

tīnōrum hominum studia cōgnōscere, quī, suā virtūte 9

15

IO

IS

16

25 I0

17

15

25

60 M. TULLI CICERONIS

fortūnam hūius cīvitātis cōnsecūtī, vērē hanc suam esse patriam iūdicant; quam quīdam hīc nātī et sum- mō nātī locō nōn patriam suam sed urbem hostium esse iūdicāvērunt. Sed quid ego hōsce hominēs ōrdi- nēsque commemorō, quōs prīvātae fortūnae, quōs commūnis rēs pūblica, quōs dēnique lībertās, ea quae dulcissima est, ad salūtem patriae dēfendendam exci- tāvit? Servus est nēmō, quī modo tolerābilī condi- ciōne sit servitūtis, quī nōn audāciam cīvium perhor- rēscat, quī nōn haec stāre cupiat, quī nōn [tantum] quantum audet et quantum potest cōnferat ad com- mūnem salūtem voluntātis.

8 17. Lentulus’s henchman has failed to stir up the shop- keepers. ȳ 18. You are supported by all, and your country relies upon you. 8 19. Protect the state from future danger. I speak from duty;.

Quā rē sī quem vestrūm forte commovet hōc, quod audītum est, lēnōnem quendam Lentulī concursāre circum tabernās, pretiō spērāre sollicitārī posse ani- mōs egentium atque imperītōrum; est id quidem coep- tum atque temptātum, sed nūllī sunt inventī tam aut fortūnā miserī aut voluntāte perditī, quī nōn illum ipsum sellae atque operis et quaestūs cottīdiānī locum, quī nōn cubīle āc lectulum suum, quī dēnique nōn cursum hunc ōtiōsum vītae suae salvum esse velint. Multō vērō māxima pars eōrum quī in tabernīs sunt, immō vērō— id enim potius est dīcendum—;genus hōc ūniversum amantissimum est ōtī. Etenim omne īn- strūmentum, omnis opera atque quaestus frequentiā cīvium sustentātur, alitur ōtiō; quōrum sī quaestus occlūsīs tabernīs minuī solet, quid tandem incēnsīs fu- tūrum fuit?

A ROMAN STREET SCENE.

(Shops on the left.)

Pompeii vor der Zerstōrung.

Weichardt:

Digitized by Google THE NEWY 5 PUBLICLIERAXX

ASTOR. LENOX 1 N F2UNDaClONS M—————e rt .

IN CATILINAM IV 61

Quae cum ita sint, patrēs cōnscrīptī, vōbīs populī Rōmānī praesidia nōn dēsunt; vōs nē populō Rōmānō deesse videāminī prōvidēte.

IX. Habētis cōnsulem ex plūrimīs perīculīs et īn- sidiīs atque ex mediā morte, nōn ad vītam suam, sed ad salūtem vestram reservātum. Omnēs ōrdinēs ad cōnservandam rem pūblicam mente, voluntāte, stu- diō, virtūte, vōce cōnsentiunt. ŌObsessa facibus et tēlīs impiae coniūrātiōnis vōbīs supplex manūs tendit patria commūnis; vōbīs sē, vōbīs vītam omnium cīvium, vō- bīs arcem et Capitōlium, vōbīs ārās Penātium, vōbīs illum īgnem Vestae sempiternum, vōbīs omnium deō- rum templa atque dēlūbra, vōbīs mūrōs atque urbis tēcta commendat. Praetereā dē vestrā vītā, dē coniu- gum vestrārum atque līberōrum animā, dē fortūnīs omnium, dē sēdibus, dē focīs vestrīs hodiernō diē vō- bīs iūdicandum est.

Habētis ducem memorem vestrī, oblītum suī, quae nōn semper facultās datur; habētis omnīs ōrdinēs, omnīs hominēs, ūniversum populum Rōmānum, id quod in cīvīlī causā hodiernō diē prīmum vidēmus, ūnum atque idem sentientem. Cōgitāte quantīs labō- ribus fundātum imperium, quantā virtūte stabilītam lībertātem, quantā deōrum benīgnitāte auctās exag- gerātāsque fortūnās, ūna nox paene dēlērit. Id nē umquam posthāc nōn modo ſnōn] cōnficī, sed nē cō- gitārī quidem possit ā cīvibus, hodiernō diē prōviden- dum est. Atque haec nōn ut vōs, quī mihi studiō paene praecurritis, excitārem, locūtus sum, sed ut mea vōx, quae dēbet esse in rē pūblicā prīnceps, officiō fūncta cōnsulārī vidērētur.

18

10

19

25

30 20

I0

I5 21

20

25

62 M. TULLI CICERONIS

8 20. The conspirators are all my foes, but I do not re- pent, for my reward is great. 8 21. All honor to our great men; and I shall have some place among them. ȳ 22. I must live with my foes. Nothing will break the union of the equites with you.

D. PERōRāTIō—X. Nunc, ante quam ad senten- tiam, redeō, dē mē pauca dīcam. Ego, quanta manus est coniūrātōrum, quam vidētis esse permāgnam, tan- tam mē inimīcōrum multitūdinem suscēpisse videō; sed eam esse iūdicō turpem et īnfīrmam et contemp- tam et abiectam. Quod sī aliquandō alicūius furōre et scelere concitāta manus ista plūs valuerit quam vestra āc reī pūblicae dīgnitās, mē tamen meōrum factōrum atque cōnsiliōrum numquam, patrēs cōn- scrīptī, paenitēbit. Etenim mors, quam illī mihi fortasse minitantur, omnibus est parāta; vītae tantam laudem, quantā vōs mē vestrīs dēcrētīs honestāstis, nēmō est adsecūtus. Cēterīs enim semper bene gestā, mihi ūnī cōnservātā rē pūblicā grātulātiōnem dēcrē- vistis.

Sit Scīpiō clārus ille, cūius cōnsiliō atque virtūte Hannibal in Āfricam redīre atque [ex] ītaliā dēcēdere coāctus est; ōrnētur alter eximiā laude Āfricānus, quī duās urbīs huic imperiō īnfēstissimās, Karthāginem Numantiamque, dēlēvit, habeātur vir ēgregius Paulus ille, cūius currum rēx potentissimus quondam et nō- bilissimus Persēs honestāvit; sit aeternā glōriā Mari- us, quī bis ītaliam obsidiēne et metū servitūtis līberā- vit; antepōnātur omnibus Pompēius, cūius rēs gestae atque virtūtēs īsdem quibus sōlis cursus regiōnibus āc terminīs continentur: erit profectō inter hōrum laudēs aliquid locī nostrae glōriae, nisi forte māius est patefacere nōbīs prōvinciās quō, exīre possīmus, quam

Scirio AFRICANUS MaJox.

n the museum at Naples.

From a brone bust i ee īī

HĒ NEW YŌu-.

SBLICLIBRAnx aSTOR. Lē NCX

IN CATILINAM IV 63

cūrāre ut etiam illī quī absunt habeant quō victōrēs revertantur.

Quamquam est ūnō locō condiciō melior externae victōriae quam domesticae, quod hostēs aliēnigenae aut oppressī serviunt aut receptī in amīcitiam bene- ficiō sē obligātōs putant; quī autem ex numerō cīvi- um, dēmentiā aliquā dēprāvātī, hostēs patriae semel esse coepērunt, eōs cum ā perniciē reī pūblicae reppu- leris, nec vī coērcēre nec beneficiō plācāre possīs. Quā rē mihi cum perditīs cīvibus aeternum bellum suscep- tum esse videō. Id ego vestrō bonōrumque omnium auxiliō memoriāque tantōrum perīculōrum, quae nōn modo in hōc populō quī servātus est, sed in omnium gentium sermōnibus āc mentibus semper haerēbit, ā mē atque ā meīs facile prōpulsārī posse cōnfīdō. Ne- que ūlla profectō tanta vīs reperiētur, quae coniūnc- tiōnem vestram equitumque Rōmānōrum et tantam cōnspīrātiōnem bonōrum omnium cōnfringere et labe- factāre possit.

8 23. In return for my losses and services, I ask only the memory of my consulship. I commend my son to you. 24. Decide with courage the case before you. Your consul will execute your uill.

XI. Quae cum ita sint, prō imperiō, prō exercitū, prō prōvinciā quam neglēxī, prō triumphō cēterīsque laudis īnsīgnibus, quae sunt ā mē propter urbis ve- straeque salūtis cūstōdiam repudiāta, prō clientēlīs ho- spitiīsque prōvinciālibus, quae tamen urbānīs opibus nōn minōre labōre tueor quanm comparō, prō hīs igitur omnibus rēbus, prō meīs in vōs singulāribus studiīs, prōque hāc quam perspicitis ad cōnservandam rem pūblicam dīligentiā, nihil ā vōbīs nisi hūius temporis

15

23

25 64 M. TULLI CICERONIS

tōtīusque meī cōnsulātūs memoriam postulō; quae dum erit in vestrīs fīxa mentibus, tūtissimō mē mūrō saeptum esse arbitrābor. Quod sī meam spem vīs improbōrum fefellerit atque superāverit, commendō s vōbīs parvum meum fīlium, cui profectō satis erit prae- sidī nōn sōlum ad salūtem vērum etiam ad dīgnitātem, sī ēius, quī haec omnia suō sōlīus perīculō cōnservārit, illum fīlium esse memineritis. 24 Quāpropter dē summā salūte vestrā populīque 10 Rōmānī, dē vestrīs coniugibus āc līberīs, dē ārīs āc focīs, dē fānīs atque templīs, dē tōtīus urbis tēctīs āc sēdibus, dē imperiō āc lībertāte, dē salūte ītaliae, dē ūniversā rē pūblicā dēcernite dīligenter, ut īnstituistis, āc fortiter. Habētis eum cōnsulem quī et pārēre ve- 15 strīs dēcrētīs nōn dubitet, et ea quae statueritis, quoad vīvet, dēfendere et per sē ipsum praestāre possit.

CnN. POMPEIUS MAGNUS.

From a bust in Paris, and two coins.

M. TULLI CICERONIS

DE IMPERIO CN. POMPEI AD QUIRITES ORATIO

§ 1. I have shrunk from speaking from the Rostra until I felt prepared. 2. My activity in the courts has earned me the praetorshipb. My gifts are at your service. 13. I rejoice in my theme.

A. ExōrRDIUM.—Quamquam mihi semper frequēns cōnspectus vester multō iūcundissimus, hīc autem lo- cus ad agendum amplissimus, ad dīcendum ōrnātissi- mus est vīsus, Quirītēs, tamen hōc aditū laudis quī semper optimō cuique māximē patuit, nōn mea mē voluntās adhūc, sed vītae meae ratiōnēs ab ineunte aetāte susceptae prohibuērunt. Nam cum anteā per aetātem nōndum hūius auctōritātem locī attingere audērem statueremque nihil hūc nisi perfectum inge- niō, ēlabōrātum industriā adferrī oportēre, omne me- um tempus amīcōrum temporibus trānsmittendum putāvī.

Ita neque hīc locus vacuus umquam fuit ab eīs quī vestram causam dēfenderent, et meus labor, in prīvā- tōrum perīculīs castē integrēque versātus, ex vestrō iūdiciō frūctum est amplissimum cōnsecūtus. Nam cum propter dīlātiōnem comitiōrum ter praetor prī- mus centuriīs cūnctīs renūntiātus sum, facile intellēxī,

6s

I0 15

4

66 M. TULLI CICERONIS

scrīberētis. Nunc cum et auctōritātis in mē tantum sit, quantum vōs honōribus mandandīs esse voluistis, et ad agendum facultātis tantum, quantum hominī vigilantī ex forēnsī ūsū prope cottīdiāna dīcendī exer- citātiō potuit adferre; certē et sī quid auctōritātis in mē est, apud eōs ūtar quī eam mihi dedērunt, et sī quid in dīcendō cōnsequī possum, eīs ostendam potis- simum quī eī quoque reī frūctum suō iūdiciō tribuen- dum esse dūxērunt.

Atque illud in prīmīs mihi laetandum iūre esse videō, quod in hāc īnsolitā mihi ex hōc locō ratiōne dīcendī causa tālis oblāta est in quā ōrātiō deesse nē- minī possit. Dīcendum est enim dē Cn. Pompēī sin- gulārī eximiāque virtūte; hūius autem ōrātiōnis ditīi- cilius est exitum quam prīncipium invenīre. Ita mihi nōn tam cōpia quam modus in dīcendō quaerendus est.

§ 4. A serious war is going on against us. The equites are alarmed. ē s. Many districts are in the power of the enemy. The allies desire Pompey.

B. NārRāTI1ō.—lII. Atque ut inde ōrātiō mea pro- ficīscātur unde haec omnis causa dūcitur, bellum grave et perīculōsum vestrīs vectīgālibus āc sociīs ā duōbus

20 potentissimīs rēgibus īnfertur, Mithradāte et Tigrāne,

quōrum alter relīctus, alter lacessītus, occāsiōnem sibi ad occupandam Asiam oblātam esse arbitrātur. Equi- tibus Rōmānīs, honestissimīs virīs, adferuntur ex Asiā cottīdiē litterae, quōrum māgnae rēs aguntur in ve-

25 strīs vectīgālibus exercendīs occupātae; quī ad mē, prō

necessitūdine quae mihi est cum illō ōrdine. causam reī pūblicae perīculaque rērum suārum dētulērunt:

5 Bīthȳniae, quae nunc vestra prōvincia est, vīcōs

exūstōs esse complūrīs; rēgnum Ariobar2ānis, quod

DE IMPERIO CN. POMPEI ORATIO 67

fīnitimum est vestrīs vectīgālibus, tōtum esse in hō- stium potestāte; L. Lūcullum māgnīs rēbus gestīs ab eō bellō discēdere; huic quī successerit nōn satis esse parātum ad tantum bellum administrandum; ūnum ab omnibus sociīs et cīvibus ad id bellum imperātōrem dēposcī atque expetī, eundem hunc ūnum ab hostibus metuī, praetereā nēminem.

8 6. I shall speak upon three points. ē7. A stain must be wiped away from the Roman name, and a murderer pun- ished. 38. The victories of our generals have had no last- ing results.

Causa quae sit vidētis: nunc quid agendum sit cōnsīderāte. Prīmum mihi vidētur dē genere bellī. deinde dē māgnitūdine, tum dē imperātōre dēligendō esse dīcendum.

Genus est enim bellī ēius modī, quod māximē vestrōs animōs excitāre atque īnflammāre ad perse- quendī studium dēbeat: in quō agitur populī Rōmāni glōria, quae vōbīs ā māiōribus cum māgna in omnibus rēbus taum summa in rē mīlitārī trādita est; agitur sa- lūs sociōrum atque amīcōrum, prō quā multa māiōrēs vestrī māgna et gravia bella gessērunt; aguntur cer- tissima populī Rōmānī vectīgālia et māxima, quibus āmissīs et pācis ōrnāmenta et subsidia bellī requīrētis: aguntur bona multōrum cīvium, quibus est ā vōbīs et ipsōrum et reī pūblicae causā cōnsulendum.

6

L2d

[ē]

C. CōNFīRMāTIō. A. Character of the War— III.ī

Et quoniam semper adpetentēs glōriae praeter cēterās gentīs atque avidī laudis fuistis, dēlenda est vōbīs illa macula Mithradāticō bellō superiōre concepta. quae penitus iam īnsēdit āc nimis inveterāvit in populī

25 5

IS

9

63 M. TULLI CICERONIS :

Rōmānī nōmine; quod is, quī ūnō diē, tōtā in Asiā, tot in cīvitātibus, ūnō nūntiō atque ūnā sīgnificātiōne litterārum cīvīs Rōmānōs omnīs necandōs trucīdan- dōsque dēnotāvit, nōn modo adhūc poenam nūllam suō dīgnam scelere suscēpit, sed ab illō tempore an- num iam tertium et vīcēsimum rēgnat, et ita rēgnat ut sē nōn Pontī neque Cappadociae latebrīs occultāre velit, sed ēmergere ex patriō rēgnō atque in vestrīs vectīgālibus, hōc est, in Asiae lūce versāri.

Etenim adhūc ita nostrī cum illō rēge contendē- runt imperātōrēs ut ab illō īnsīgnia victōriae, nōn vic- tōriam reportārent. Triumphāvit L. Sulla, triumphā- vit L. Mūrēna dē Mithradāte, duo fortissimī virī et summī imperātōrēs, sed ita triumphārunt ut ille pul- sus superātusque rēgnāret. Vērum tamen illīs im- perātōribus laus est tribuenda quod ēgērunt, venia danda quod relīquērunt; proptereā quod ab eō bellō Sullam in ītaliam rēs pūblica, Mūrēnam Sulla revo- cāvit.

8 9. Mithradates raised new forces and allied himself with the Sertorians. ȳ 10. Pompey disposed of Sertorius; and Lucullus at first did well against Mithradates. ē 11. Your ancestors made war on less provocation.

IV. Mithradātēs autem omne reliquum tempus nōn ad oblīviōnem veteris bellī, sed ad comparātiōnem novī contulit. Quī posteā, cum māximās aedificāsset ōrnāssetque classīs exercitūsque permāgnōs quibus- cumque ex gentibus potuisset comparāsset, et sē Bo-

25 sporānīs fīnitimīs suīs bellum īnferre simulāret; ūsque

in Hispāniam lēgātōs āc litterās mīsit ad eōs ducēs quibuscum tum bellum gerēbāmus, ut, cum duōbus in

DE IMPERIO CN. POMPEI ORATIO 69

locīs disiūnctissimīs māximēque dīversīs ūnō cōnsiliō ā bīnīs hostium cōpiīs bellum terrā marīque gererētur, vōs ancipitī contentiōne dīstrictī dē imperiō dīmicā- rētis.

Sed tamen alterius partis perīculum, Sertōriānae atque Hispāniēnsis, quae multō plūs fīrmāmentī āc rōboris habēbat, Cn. Pompēī dīvīnō cōnsiliō āc sin- gulārī virtūte dēpulsum est; in alterā parte ita rēs ā L. Lūcullō summō virō est administrāta, ut initia illa ēius sed virtūtī, haec autem extrēma, quae nūper acci- dērunt, nōn culpae sed fortūnae tribuenda esse videan- tur. Sed dē Lūcullō dīcam aliō locō et ita dīcam, Qui- rītēs, ut neque vēra laus eī dētrācta ōrātiōne meā neque falsa adfīcta esse videātur. Dē vestrī imperī dīgnitāte atque glōriā, quoniam is est exōrsus ōrā- tiōnis meae, vidēte quem vōbīs animum suscipiendum putētis.

V. Māiōrēs nostrī saepe mercātōribus aut nāvicu- lāriīs nostrīs iniūriōsius trāctātīs bella gessērunt. Vōs tot mīlibus cīvium Rōmānōrum ūnō nūntiō atque ūnō tempore necātīs quō tandem animō esse dēbētis? Lē- gātī quod erant adpellātī superbius, Corinthum patrēs vestrī tōtīus Graeciae lūmen exstīnctum esse voluē- runt. Vōs eum rēgem inultum esse patiēminī, quī lēgātum populī Rōmānī cōnsulārem vinculīs āc ver- beribus atque omnī suppliciō excruciātum necāvit? Ilī lībertātem imminūtam cīvium Rōmānōrum nōn tulērunt. Vōs ēreptam vītam neglegētis? Iūs lēgā-

IO

IO

IX

20

25

tiōnis verbō violātum illī persecūtī sunt. Vōs lēgā- s0

tum omnī suppliciō interfectum relinquētis?

12

5

70 M. TULLI CICERONIS

§ 12. The safety of your allies is imperiled. ē 13. They desire Pompey, and he is near. 14. Your most valuable revenues are at stake.

Vidēte nē, ut illīs pulcherrimum fuit tantam vōbīs imperī glōriam trādere, sīc vōbīs turpissimum sit id, quod accēpistis, tuērī et cōnservāre nōn posse.

Quid? quod salūs sociōrum summum in perīculum āc discrīmen vocātur, quō tandem animō ferre dēbētis? Rēgnō est expulsus Ariobarānēs rēx, socius populī Rōmānī atque amīcūs; imminent duo rēgēs tōtī Asiae nōn sōlum vōbīs inimīcissimī, sed etiam vestrīs sociīs atque amīcīs; cīvitātēs autem omnēs cūnctā Asiā atque

10 Graeciā vestrum auxilium exspectāre propter perīculī

I3

20

25

māgnitūdinem cōguntur; imperātōrem ā vōbīs certum dēposcere, cum praesertim vōs alium mīseritis, neque audent neque sē id facere sine summō perīculō posse arbitrantur.

Vident et sentiunt hōc idem quod vōs: ūnum vi- rum esse in quō summa sint omnia, et eum propter esse, quō etiam carent aegrius; cūius adventū ipsō at- que nōmine, tametsī ille ad maritimum bellum vēne- rit, tamen impetūs hostium repressōs esse intellegunt āc retardātōs. Hī vōs, quoniam līberē loquī nōn licet, tacitē rogant ut sē quoque, sīcut cēterārum prōvin- ciārum sociōs, dīgnōs exīstimētis. quōrum salūtem tālī virō commendētis; atque hōc etiam magis, quod cēterōs in prōvinciam ēius modī hominēs cum im- periō mittimus, ut etiam sī ab hoste dēfendant, tamen ipsōrum adventūs in urbīs sociōrum nōn multum ab hostīlī expūgnātiōne differant. Hunc audiēbant anteā, nunc praesentem vident tantā tem- perantiā, tantā mānsuētūdine, tantā hūmānitāte, ut

DE IMPERIO CN. POMPEI ORATIO 71

eī beātissimī esse videantur, apud quōs ille diūtis- simē commorātur.

VI. Quā rē sī propter sociōs, nūllā ipsī iniūriā la- cessītī, māiōrēs nostrī cum Antiochō, cum Philippō, cum Aetōlīs, cum Poenīs bella gessērunt, quantō vōs studiō convenit iniūriīs prōvocātōs sociōrum salūtem ūnā cum imperī vestrī dīgnitāte dēfendere, praesertim cum dē māximīs vestrīs vectīgālibus agātur? Nam cēterārum prōvinciārum vectīgālia, Quirītēs, tanta sunt ut eīs ad ipsās prōvinciās tūtandās vix contentī esse possīmus; Asia vērō tam opīma est āc fertilis ut

14

et ūbertāte agrōrum et varietāte frūctuum et māgni-

tūdine pāstiōnis et multitūdine eārum rērum quae ex- portentur facile omnibus terrīs antecellat. Itaque haec vōbīs prōvincia, Quirītēs, sī et bellī ūtilitātem et pācis dīgnitātem retinēre voltis, nōn modo ā calami-

tāte, sed etiam ā metū calamitātis est dēfendenda.

s 15. Wars and rumors of war create panic in business. 88 16, 17. The tax-payers and tax-gatherers must be pro- tected.

Nam in cēterīs rēbus cum vēnit calamitās, tum dētrīmentum accipitur; at in vectīgālibus nōn sōlum adventus malī sed etiam metus ipse adfert calamitā- tem. Nam cum hostium cōpiae nōn longē absunt, etiam sī inruptiō nūlla facta est, tamen pecuāria re- linquitur, agrī cultūra dēseritur, mercātōrum nāvigā- tiō conquiēscit. Ita neque ex portū neque ex decu- mīs neque ex scrīptūrā vectīgal cōnservārī potest; quā rē saepe tōtīus annī frūctus ūnō rūmōre perīculī atque ūnō bellī terrōre āmittitur.

Quō tandem igitur animō esse exīstimātis aut eōs quī vectīgālia nōbīs pēnsitant aut eōs quī exer-

I5 72 M. TULLI CICERONIS

cent atque exigunt, cum duo rēgēs cum māximīs cō- piīs propter adsint? cum ūna excursiō equitātūs per- brevī tempore tōtīus annī vectīgal auferre possit? cum pūblicānī familiās māximās quās in saltibus habent,

s quās in agrīs, quās in portubus atque cūstōdiīs, mā-

17

15

18

25

gnō perīculō sē habēre arbitrentur? Putātisne vōs illīs rēbus fruī posse, nisi eōs, quī vōbīs frūctuī sunt,

cōnservāritis nōn sōlum, ut ante dīxī, calamitāte, sed

etiam calamitātis formīdine līberātōs?

VII. Āc nē illud quidem vōbīs neglegendum est, quod mihi ego extrēmum prōposueram cum essem dē bellī genere dictūrus, quod ad multōrum bona cīvium Rōmānōrum pertinet, quōrum vōbīs prō vestrā sapi- entiā, Quirītēs, habenda est ratiō dīligenter. Nam et pūblicānī, hominēs honestissimī atque ōrnātissimī, suās ratiōnēs et cōpiās in illam prōvinciam contulē- runt, quōrum ipsōrum per sē rēs et fortūnae vōbīs cūrae esse dēbent. Etenim sī vectīgālia nervōs esse reī pūblicae semper dūximus, eum certē ōrdinem, quī exercet illa, fīrmāmentum cēterōrum ōrdinum rēctē esse dīcēmus.

s 18. You must protect all who have investments in Asia. 8 19. Financial security at Rome depends upon the state of the East.

Deinde ex cēterīs ōrdinibus hominēs gnāvī atque industriī partim ipsī in Asiā negōtiantur, quibus vōs absentibus cōnsulere dēbētis, partim eōrum in eā prō- vinciā pecūniās māgnās conlocātās habent. Est igitur hūmānitātis vestrae māgnum numerum eōrum cīvium calamitāte prohibēre, sapientiae vidēre multōrum cī- vium calamitātem ā rē pūblicā sēiūnctam esse nōn posse. Etenim prīmum illud parvī rēfert, nōs pūbli-

DE IMPERIO CN. POMPEI ORATIO 73

cānīs omissīs vectīgālia posteā victōriā recuperāre; neque enim īsdem redimendī facultās erit propter ca- lamitātem neque aliīs voluntās propter timōrem.

Deinde quod nōs eadem Asia atque īdem iste Mi- thradātēs initiō bellī Asiāticī docuit, id quidem certē calamitāte doctī memoriā retinēre dēbēmus. Nam tum, cum in Asiā rēs māgnās permultī āmīserant, sci- mus Rōmae solūtiōne impedītā fidem concidisse. Nōn enim possunt ūnā in cīvitāte multī rem āc fortūnās āmittere, ut nōn plūrēs sēcum in eandem trahant ca- lamitātem. Ā quō perīculō prohibēte rem pūblicam, et mihi crēdite id quod ipsī vidētis: haec fidēs atque haec ratiō pecūniārum, quae Rōmae, quae in forō versātur, implicāta est cum iilīs pecūniīs Asiāticīs et cohaeret; ruere illa nōn possunt, ut haec nōn eōdem labefacta mōtū concidant. Quā rē vidēte nē nōn dubitandum vōbīs sit omnī studiō ad id bellum in- cumbere, in quō glōria nōminis vestrī, salūs sociō- rum, vectīgālia māxima, fortūnae plūrimōrum cīvium coniūnctae cum rē pūblicā dēfendantur.

88 20, 21. The war is necessary and important. The deeds of Lucullus deserve praise.

B. Magnitude of the War.—VIII. Quoniam dē ge- nere bellī dīxī, nunc dē māgnitūdine pauca dīcam. Potest enim hōc dīcī: bellī genus esse ita necessārium ut sit gerendum, nōn esse ita māgnum ut sit pertimē- scendum. In quō māximē labōrandum est nē forte ea vōbīs, quae dīligentissimē prōvidenda sunt, con- temnenda esse videantur. Atque ut omnēs intelle- gant mē L. Lūcullō tantum impertīre laudis, quan- tum fortī virō et sapientī hominī et māgnō imperātōrī dēbeātur, dīcō ēius adventū māximās Mithradātī cō-

19

20

25

30 ut

2I1

IŌ

15

20

0

22 25

74 M. TULLI CICERONIS

piās omnibus rēbus ōrnātās atque īnstrūctās fuisse, urbemque Asiae clārissimam nōbīsque amīcissimam, Cyzicēnōrum, obsessam esse ab ipsō rēge māximā multitūdine et oppūgnātam vehementissimē, quam L. Lūcullus virtūte, adsiduitāte, cōnsiliō summīs obsidi- ōnis perīculīs līberāvit: ab eōdem imperātōre classem māgnam et ōrnātam, quae ducibus Sertōriānīs ad ītaliam studiō atque odiō īnflammāta raperētur, superātam esse atque dēpressam; māgnās hostium praetereā cōpiās multīs proeliīs esse dēlētās, pate- factumque nostrīs legiōnibus esse Pontum, quī anteā populō Rōmānō ex omnī aditū clausus fuisset; Sinō- pēn atque Amīsum, quibus in oppidīs erant domi- cilia rēgis, omnibus rēbus ōrnātās āc refertās, cēte- rāsque urbīs Pontī et Cappadociae permultās, ūnō aditū adventūque esse captās; rēgem spoliātum rēgnō patriō atque avītō ad aliōs sē rēgēs atque ad aliās gentīs supplicem contulisse; atque haec om- nia salvīs populī Rōmānī sociīs atque integrīs vecti- gālibus esse gesta. Satis opīnor haec esse laudis, atque ita, Quirītēs, ut hōc vōs intellegātis, ā nūllō istōrum, quī huic obtrectant lēgī atque causae, L. Lūcullum similiter ex hōc locō esse laudātum.

§ 22. Mithradates, like Medea, escaped by a trick. 8 23. Tigranes and others befriended him. ȳ 24. Our soldiers de- sired to return home. Mithradates received help and sym-

fathy.

IX. Requīrētur fortasse nunc quem ad modum, cum haec ita sint, reliquum possit māgnum esse bel- lum. Cōgnōscite, Quirītēs; nōn enim hōc sine causā quaerī vidētur. Prīmum ex suō rēgnō sīc Mithra- dātēs profūgit ut ex eōdem Pontō Mēdēa illa quon-

DE IMPERIO CN. POMPEI ORATIO 75

dam profūgisse dīcitur, quam praedicant in fugā frātris suī membra in eīs locīs, quā sē parēns perseque- rētur, dissipāvisse, ut eōrum conlēctiō dīspersa maeror- que patrius celeritātem persequendī retardāret. Sīc Mithradātēs fugiēns māximam vim aurī atque argentī pulcherrimārumque rērum omnium, quās et ā māiōri- bus accēperat et ipse bellō superiōre ex tōtā Asiā dī- reptās in suum rēgnum congesserat, in Pontō omnem relīquit. Haec dum nostrī conligunt omnia dīligen- tius, rēx ipse ē manibus effūgit. Ita illum in perse- quendī studiō maeror, hōs laetitia tardāvit.

Hunc in illō timōre et fugā Tigrānēs, rēx Arme- nius, excēpit diffīdentemque rēbus suīs cōnfīrmāvit et adflīctum ērēxit perditumque recreāvīt. Cūius in rē- gnum posteā quam L. Lūcullus cum exercitū vēnit, plūrēs etiam gentēs contrā imperātōrem nostrum con- citātae sunt. Erat enim metus iniectus eīs nātiōnibus quās numquam populus Rōmānus neque lacessendās bellō neque temptandās putāvit. Erat etiam alia gra vis atque vehemēns opīniō quae animōs gentium bar- barārum pervāserat: fānī locuplētissimī et religiōsis- simī dīripiendī causā in eās ōrās nostrum esse exerci- tum adductum. Ita nātiōnēs multae atque māgnae novō quōdam terrōre āc metū concitābantur. Noster autem exercitus, tametsī urbem ex Tigrānis rēgnō cēperat et proeliīs ūsus erat secundīs, tamen nimiā longinquitāte locōrum āc dēsīderiō suōrum commovē- bātur.

Hīc iam plūra nōn dīcam; fuit enim illud extrē- mum, ut ex eīs locīs ā mīlitibus nostrīs reditus magis mātūrus quam prōcessiō longior quaererētur. Mi-

thradātēs autem et suam manum iam cōnfīrmārat, et 10

5

IŌ

23

I5

20

25

24 30 25.

I0

IS

26

20

25

76 M. TULLI CICERONIS

eōrum quī sē ex ipsīus rēgnō conlēgerant, et māgnīs adventīciīs auxiliīs multōrum rēgum et nātiōnum iūvā- bātur. Nam hōc ferē sīc fierī solēre accēpimus ut rēgum adflīctae fortūnae facile multōrum opēs adli- ciant ad misericordiam, māximēque eōrum quī aut rē- gēs sunt aut vīvunt in rēgnō, ut eīs nōmen rēgāle māgnum et sānctum esse videātur.

8 25. He even annihilated a Roman army. ȳ 26. Lucullus has disbanded some troops and given others to Glabrio. Judge yourselves as to the importance of the uaor.

Itaque tantum victus efficere potuit quantum in- columis numquam est ausus optāre. Nam cum sē in rēgnum suum recēpisset, nōn fuit eō contentus quod eī praeter spem acciderat, ut illam, posteā quam pul- sus erat, terram umquam attingeret, sed in exercitum nostrum clārum atque victōrem impetum fēcit. Sinite hōc locō, Quirītēs, sīcut poētae solent quī rēs Rōmā- nās scrībunt, praeterīre mē nostram calamitātem, quae tanta fuit ut eam ad aurīs L. Lūcullī imperātōris nōn ex proeliō nūntius, sed ex sermōne rūmor ad- ferret.

Hīc in illō ipsō malō gravissimāque bellī offēnsi- ōne, L. Lūcullus, quī tamen aliquā ex parte eīs incom- modīs medērī fortasse potuisset, vestrō iussū coāctus, quod imperī diūturnitātī modum statuendum vetere exemplō putāvistis, partem mīlitum quī iam stipendiīs cōnfectī erant dīmīsit, partem M’. Glabriōnī trādidit. Multa praetereō cōnsultō, sed ea vōs coniectūrā per- spicite, quantum illud bellum factum putētis, quod coniungant rēgēs potentissimī, renovent agitātae nā- tiōnēs, suscipiant integrae gentēs, novus imperātor noster accipiat vetere exercitū pulsō.

DE IMPERIO CN. POMPEI ORATIO 77

§ 27. Would that good generals were plentifull Pompey surpasses all. § 28. Four qualities are necessary in a great commander, and Pompey has them all. His training was excellent.

C. Choice of a Commander.—X. Satis mihi multa verba fēcisse videor quā rē esset hōc bellum genere ipsō necessārium, māgnitūdine perīculōsum; restat ut dē imperātōre ad id bellum dēligendō āc tantīs rēbus praeficiendō dīcendum esse videātur.

Utinam, Quirītēs, virōrum fortium atque inno- centium cōpiam tantam habērētis ut haec vōbīs dēlī- berātiō difficilis esset, quemnam potissimum tantīs rē- bus āc tantō bellō praeficiendum putārētis! Nunc vērō cum sit ūnus Cn. Pompēius quī nōn modo eōrum hominum quī nunc sunt glōriam, sed etiam antīquitā- tis memoriam virtūte superārit, quae rēs est quae cu- iusquam animum in hāc causā dubium facere possit?

Ego enim sīc exīstimō, in summō imperātōre quat- tuor hās rēs inesse oportēre: scientiam reī mīlitāris, virtūtem, auctōritātem, fēlīcitātem. Quis igitur hōc homine scientior umquam aut fuit aut esse dēbuit? Quī ē lūdō atque ē pueritiae disciplīnīs bellō māximō atque ācerrimīs hostibus ad patris exercitum atque in mīlitiae disciplīnam profectus est; quī extrēmā pueri- tiā mīles in exercitū fuit summī imperātōris; ineunte adulēscentiā māximī ipse exercitūs imperātor, quī saepius cum hoste cōnflīxit quam quisquam cum in- imīcō concertāvit, plūra bella gessit quam cēterī lēgē- runt, plūrīs prōvinciās cōnfēcit quam aliī concupīvē- runt; cūius adulēscentia ad scientiam reī mīlitāris, nōn aliēnīs praeceptīs, sed suīs imperiīs, nōn offēnsiōnibus bellī, sed victōriīs, nōn stīpendiīs, sed triumphīs est

78 M. TULLI CICERONIS

ērudīta. Quod dēnique genus esse bellī potest in quō illum nōn exercuerit fortūna reī pūblicae? Civile, Āfricānum, Trānsalpīnum, Hispāniēnse mīxtum ex cīvitātibus atque ex bellicōsissimīs nātiōnibus, servīle,

s nāvāle bellum, varia et dīversa genera et bellōrum et hostium nōn sōlum gesta ab hōc ūnō sed etiam cōn- fecta, nūllam rem esse dēclārant in ūsū positam miīli- tārī quae hūius virī scientiam fugere possit.

s 29. He surpasses all in superior qualities. ȳ 30. Many countries are witnesses of his prowess. 88 31-35. The seas were infested with pirates, and the state was disgraced and helpless. Pompey swept the sea with incredible speed and broke the pirates’ pouwer.

29 XI. Iam vērō virtūtī Cn. Pompēī quae potest ōrā-

10 tiō pār invenīrī? Quid est quod quisquam aut illō dīgnum aut vōbīs novum aut cuiquam inaudītum pos- sit adferre? Neque enim illae sunt sōlae virtūtēs im- perātōriae quae volgō exīstimantur, labor in negōtiīs, fortitūdō in perīculīs, industria in agendō, celeritās in

15 cōnficiendō, cōnsilium in prōvidendō; quae tanta sunt in hōc ūnō quanta in omnibus reliquīs imperātōribus, quōs aut vīdimus aut audīvimus, nōn fuērunt.

30 Testis est ītalia, quam ille ipse victor L. Sulla hū- ius virtūte et subsidiō cōnfessus est līberātam. Testis

20 est Sicilia, quam, multīs undique cīnctam perīculīs. nōn terrōre bellī sed cōnsilī celeritāte explicāvit. Te- stis est Āfrica, quae māgnīs oppressa hostium cōpiīs eōrum ipsōrum sanguine redundāvit. Testis est Gal- lia, per quam legiōnibus nostrīs iter in Hispāniam Gal-

a25 lōrum interneciōne patefactum est. Testis est Hi- spānia, quae saepissimē plūrimōs hostīs ab hōc supe- rātōs prōstrātōsque cōnspexit. Testis est iterum et

DE IMPERIO CN. POMPEI ORATIO 79

saepius Italia, quae, cum servīlī bellō taetrō perī- culōsōque premerētur, ab hōc auxilium absente expetīvit; quod bellum exspectātiōne ēius attenuā- tum atque imminūtum est, adventū sublātum āc se- pultum.

Testēs nunc vērō iam omnēs ōrae atque omnēs exterae gentēs āc nātiōnēs, dēnique maria omnia, cum ūniversa, tum in singulīs ōrīs omnēs sinūs atque por- tūs. Quis enim tōtō marī locus per hōs annōs aut tam fīrmum habuit praesidium ut tūtus esset, aut tam fuit abditus ut latēret? Quis nāvigāvit quī nōn sē aut mortis aut servitūtis perīculō committeret, cum aut hieme aut refertō praedōnum marī nāvigāret? Hōc tantum bellum, tam turpe, tam vetus, tam lātē dīvi- sum atque dīspersum, quis umquam arbitrārētur aut ab omnibus imperātōribus ūnō annō aut omnibus an- nīs ab ūnō imperātōre cōnficī posse? Quam prōvin- ciam tenuistis ā praedōnibus līberam per hōsce annōs? Quod vectīgal vōbīs tūtum fuit? Quem socium dē- fendistis’? Cui praesidiō classibus vestrīs fuistis? Quam multās exīstimātis īnsulās esse dēsertās? Quam multās aut metū relīctās aut ā praedōnibus captās urbīs esse sociōrum?

XII. Sed quid ego longinqua commemorō? Fuit hōc quondam, fuit proprium populī Rōmānī longē ā domō bellāre et prōpūgnāculīs imperī sociōrum fortū- nās, nōn sua tēcta dēfendere. Sociīs ego nostrīs mare per hōs annōs clausum fuisse dīcam, cum exercitūs vestrī numquam ā Brundisiō nisi hieme summā trāns- mīserint? Quī ad vōs ab exterīs nātiōnibus venīrent captōs querar, cum lēgātī populī Rōmānī redēmptī sint? Mercātōribus tūtum mare nōn fuisse dīcam,

31

I5

25 8o M. TULLI CICERONIS

cum duodecim secūrēs in praedōnum potestātem per- vēnerint?

33 Cnidum aut Colophōnem aut Samum, nōbilissi- mās urbīs, innumerābilīsque aliās captās esse comme-

s morem, cum vestrōs portūs atque eōs portūs, quibus vītam āc spīritum dūcitis, in praedōnum fuisse potes- tāte sciātis? An vērō īgnōrātis portum Caāiētae cele- berrimum āc plēnissimum nāvium īnspectante prae- tōre ā praedōnibus esse dīreptum? ex Mīsēnō autem

10 ēius ipsīus līberōs, quī cum praedōnibus anteā ibi bel- lum gesserat, ā praedōnibus esse sublātōs? Nam quid ego Ōstiēnse incommodum atque illam lābem atque īgnōminiam reī pūblicae querar, cum prope īnspec- tantibus vōbīs classis ea, cui cōnsul populī Rōmānī

15 praepositus esset, ā praedōnibus capta atque oppressa est? Prō dī immortālēs! tantamne ūnīus hominis in- crēdibilis āc dīvīna virtūs tam brevī tempore lūcem adferre reī pūblicae potuit, ut vōs, quī modo ante ōstium Tiberīnum classem hostium vidēbātis, eī nunc

20 nūllam intrā ōceanī ōstium praedōnum nāvem esse audiātis?

34 Atque haec quā celeritāte gesta sint quamquam vidētis, tamen ā mē in dīcendō praetereunda nōn sunt. Quis enim umquam aut obeundī negōtī aut cōnse-

25 quendī quaestūs studiō tam brevī tempore tot loca adīre, tantōs cursūs cōnficere potuit, quam cele- riter Cn. Pompēiō duce tantī bellī impetus nāvi- gāvit? Quī nōndum tempestīvxō ad nāvigandum mari Siciliam adiit, Āāfricam explōrāvit, in Sardini-

30 am cum classe vēnit, atque haec tria frūmentāria subsidia reī pūblicae fīrmissimīs praesidiīs classibus- que mūnīvit.

DE IMPERIO CN. POMPEI ORATIO 81

Inde cum sē in ītaliam recēpisset, duābus Hispā- niīs et Galliā Trānsalpīnā praesidiīs āc nāvibus cōn- fīrmātā, missīs item in ōram Illyricī maris et in Achāi- am omnemque Graeciam nāvibus, ītaliae duo maria māximīs classibus fīrmissimīsque praesidiīs adōrnāvit; ipse autem, ut Brundisiō profectus est, ūndēquīnquā- gēsimō diē tōtam ad imperium populī Rōmānī Cili- ciam adiūnxit; omnēs quī ubīque praedōnēs fuērunt, partim captī interfectīque sunt, partim ūnīus hūius sē imperiō āc potestātī dēdidērunt. īdem Crētēnsibus, cum ad eum ūsque in Pamphyȳliam lēgātōs dēprecā- tōrēsque mīsissent, spem dēditiōnis nōn adēmit obsi- dēsque imperāvit. Ita tantum bellum, tam diūtur- num, tam longē lātēque dīspersum, quō bellō omnēs gentēs āc nātiōnēs premēbantur, Cn. Pompēius ex- trēmā hieme adparāvit, ineunte vēre suscēpit, mediā aestāte cōnfēcit.

s 36. With other necessary qualities Pompey is excep- tionally endowed. § 37. Some generals have been corrupt. s 38. If their armies ravaged our own fields, what must the allies have suffered? 39. Pompey prevents his army from being a nuisance.

XIII. Est haec dīvīna atque incrēdibilis virtūs im- perātōris. Quid? cēterae quās paulō ante commemo- rāre coeperam, quantae atque quam multae sunt! Nōn enim bellandī virtūs sōlum in summō āc perfectō imperātōre quaerenda est, sed multae sunt artēs exi- miae hūius administrae comitēsque virtūtis. Āc priī- mum, quantā innocentiā dēbent esse imperātōrēs, quantā deinde in omnibus rēbus temperantiā, quantā fidē, quantā facilitāte, quantō ingeniō, quantā hu- mānitāte! Quae breviter quālia sint in Cn. Pompēiō

35

5

IO

I5

36

20

25 37

5

382 M. TULLI CICERONIS

cōnsīderēmus. Summa enim omnia sunt, Quirītēs, sed ea magis ex aliōrum contentiōne quam ipsa per sēsē cōgnōscī atque intellegī possunt.

Quem enim imperātōrem possumus ūllō in nu- merō putāre cūius in exercitū centuriātūs vēneant at- que vēnierint? Quid hunc hominem māgnum aut am- plum dē rē pūblicā cōgitāre, quī pecūniam, ex aerāriō dēprōmptam ad bellum administrandum, aut propter cupiditātem prōvinciae magistrātibus dīvīserit aut

10 propter avāritiam Rōmae in quaestū relīquerit? Ve-

15 38

25

39

stra admurmurātiō facit, Quirītēs, ut agnōscere videā- minī quī haec fēcerint: ego autem nōminō nēminem; quā rē īrāscī mihi nēmō poterit, nisi quī ante dē sē voluerit cōnfitērī. Itaque propter hanc avāritiam im- perātōrum quantās calamitātēs, quōcumque ventum sit, nostrī exercitūs ferant quis īgnōrat? Itinera, quae per hōsce annōs in ītaliā per agrōs atque oppida cīvium Rōmānōrum nostrī imperātōrēs fēce- rint, recordāminī; tum facilius statuētis quid apud exterās nātiōnēs fierī exīstimētis. Utrum plūrīs arbi- trāminī per hōsce annōs mīlitum vestrōrum armīs hostium urbīs an hībernīs sociōrum cīvitātēs esse dē- lētās? Neque enim potest exercitum is continēre im- perātor quī sē ipse nōn continet, neque sevērus esse in iūdicandō quī aliōs in sē sevērōs esse iūdicēs nōn volt.

Hīc mīrāmur hunc hominem tantum excellere cēterīs, cūius legiōnēs sīc in Asiam pervēnerint ut nōn modo manus tantī exercitūs sed nē vēstīgium quidem cuiquam pācātō nocuisse dīcātur? Iam vērō quem

30 ad modum militēs hībernent, cottīdiē sermōnēs āc lit-

terae perferuntur; nōn modo ut sūmptum faciat in mīlitem nēminī vīs adfertur, sed nē cupientī quidem

DE IMPERIO CN. POMPEI ORATIO ā83

cuiquam permittitur. Hiemis enim nōn avāritiae per- fugium māiōrēs nostrī in sociōrum atque amīcōrum tēctīs esse voluērunt.

§ 40. Nothing swerves him from a purpose. 41. Men believe him lent from heaven, and have faith in the stories of old Roman virtue. ȳ 42. He is wise, eloquent, trustworthy, and kind.

XIV. Age vērō, cēterīs in rēbus quā sit tempe- rantiā cōnsīderāte. Unde illam tantam celeritātem et tam incrēdibilem cursum inventum putātis? Nōn enim illum eximia vīs rēmigum aut ars inaudīta quae- dam gubernandī aut ventī aliquī novī tam celeriter in ultimās terrās pertulērunt; sed eae rēs quae cēterōs remorārī solent nōn retardārunt: nōn avāritia ab īn- stitūtō cursū ad praedam aliquam dēvōcāvit, nōn li- bīdō ad voluptātem, nōn amoenitās ad dēlectātiōnem, nōn nōbilitās urbis ad cōgnitiōnem, nōn dēnique labor ipse ad quiētem; postrēmō sīgna et tabulās cēteraque ōrnāmenta Graecōrum oppidōrum, quae cēterī tollen- da esse arbitrantur, ea sibi ille nē vīsenda quidem exīstimāvit.

Itaque omnēs nunc in eīs locīs Cn. Pompēium sī- cut aliquem, nōn ex hāc urbe missum. sed dē caelō dēlāpsum intuentur. Nunc dēnique incipiunt crēdere fuisse hominēs Rōmānōs hāc quondam continentiā, quod iam nātiōnibus exterīs incrēdibile āc falsō me- moriae prōditum vidēbātur. Nunc imperī vestrī splendor illīs gentibus lūcem adferre coepit. Nunc intellegunt nōn sine causā māiōrēs suōs tum, cum eā temperantiā magistrātūs habēbāmus, servīre populō Rōmānō quam imperāre aliīs māluisse. Iam vērō ita facilēs aditūs ad eum prīvātōrum, ita līberae queri-

40 42

5

I0

15

43

25

84 M. TULLI CICERONIS

mōniae dē aliōrum iniūriīs esse dīcuntur, ut is, quī dīgnitāte prīncipibus excellit, facilitāte īnfimīs pār esse videātur.

Iam quantum cōnsiliō, quantum dīcendī gravitāte et cōpiā valeat, in quō ipsō inest quaedam dīgnitās imperātōria, vōs, Quirītēs, hōc ipsō ex locō saepe cōgnōvistis. Fidem vērō ēius quantam inter sociōs exīstimārī putātis, quam hostēs omnēs omnium gene- rum sānctissimam iūdicārint? Hūmānitāte iam tantā est ut difficile dictū sit utrum hostēs magis virtūtem ēius pūgnantēs timuerint an mānsuētūdinem victī dī- lēxerint. Et quisquam dubitābit quīn huic hōc tan- tum bellum trānsmittendum sit, quī ad omnia nostrae memoriae bella cōnficienda dīvīnō quōdam cōnsiliō nātus esse videātur?

S 43. His great prestige tells with the enemy. 8 a44. His fame extends everywhere. The price of grain fell when he was appointed against the pirates. ē 45. His mere presence in Asia has deterred Mithradates.

XV. Et quoniam auctōritās quoque in bellīs ad- ministrandīs multum atque in imperiō mīlitārī valet, certē nēminī dubium est quīn eā rē īdem ille imperā- tor plūrimum possit. Vehementer autem pertinēre ad bella administranda quid hostēs, quid sociī dē im- perātōribus nostrīs exīstiment, quis īgnōrat, cum sciā- mus hominēs in tantīs rēbus ut aut contemnant aut metuant aut ōderint aut ament opīniōne nōn minus et fāīmā quam aliquā ratiōne certā commovērī? Quod igitur nōmen umquam in orbe terrārum clārius fuit? Cūius rēs gestae pārēs? Dē quō homine vōs. id quod māximē facit auctōritātem, tanta et tam praeclāra iūdicia fēcistis?

DE IMPERIO CN. POMPEI ORATIO 85

An vērō ūllam ūsquam esse ōram tam dēsertam 44 putātis quō nōn illīus diēī fāma pervāserit, cum ūni- versus populus Rōmānus, refertō forō complētīsque omnibus templīs ex quibus hīc locus cōnspicī potest, ūnum sibi ad commūne omnium gentium bellum Cn. s Pompēium imperātōrem dēpoposcit? Itaque,—ut plūra nōn dīcam neque aliōrum exemplīs cōnfīrmem quantum [hūius] auctōritās valeat in bellō,—ab eō- dem Cn. Pompēiō omnium rērum ēgregiārum exem- pla sūmantur; quī quō diē ā vōbīs maritimō bellō prae- io positus est imperātor, tanta repente vīlitās annōnae ex summā inopiā et cāritāte reī frūmentāriae cōnsecūta est ūnīus hominis spē āc nōmine, quantam vix ex sum- mā ūbertāte agrōrum diūturna pāx efficere potuisset.

Iam acceptā in Pontō calamitāte ex eō proeliō dē 45 quō vōs. paulō ante invītus admonuī,—cum sociī per- timuissent, hostium opēs animīque crēvissent, satis fīr- mum praesidium prōvincia nōn habēret, —āmīsissētis Asiam, Quirītēs, nisi ad ipsum discrīmen ēius temporis dīvīnitus Cn. Pompēium ad eās regiōnēs fortūna po- ao pulī Rōmānī attulisset. Hūius adventus et Mithra- dātem īnsolitā īnflammātum victōriā continuit et Ti- grānem māgnīs cōpiīs minitantem Asiae retardāvit. Et quisquam dubitābit quid virtūte perfectūrus sit quī tantum auctōritāte perfēcerit? aut quam facile impe- s2s riō atque exercitū sociōs et vectīgālia cōnservātūrus sit quī ipsō nōmine āc rūmōre dēfenderit?

8 46. The Cretans preferred to surrender to Pompey.

Mithradates tried to borgain with him in Spain. 88 47, 48. Pompey has had extraordinarily good fortune.

XVI. Age vērō illa rēs quantam dēclārat ēiusdem 46 hominis apud hostīs populī Rōmānī auctōritātem,

5

IO

IS

47

25

86 M. TULLI CICERONIS

quod ex locīs tam longinquīs tamque dīversīs tam brevī tempore omnēs huic sē ūnī dēdidērunt! quod Crētēnsium lēgātī, cum in eōrum īnsulā noster im- perātor exercitusque esset, ad Cn. Pompēium in ulti- mās prope terrās vēnērunt, eīque sē omnīs Crētēnsi- um cīvitātēs dēdere velle dīxērunt! Quid? īdem iste Mithradātēs nōnne ad eundem Cn. Pompēium lēgā- tum ūsque in Hispāniam mīsit? eum quem Pompēius lēgātum semper iūdicāvit, eī, quibus erat semper molestum ad eum potissimum esse missum, speculā- tōrem quam lēgātum iūdicārī māluērunt. Potestis igitur iam cōnstituere, Quirītēs, hanc auctōritātem, multīs posteā rēbus gestīs māgnīsque vestrīs iūdiciīs amplificātam, quantum apud illōs rēgēs, quantum apud exterās nātiōnēs valitūram esse exīstimētis.

Reliquum est ut dē fēlīcitāte, quam praestāre dē sē ipsō nēmō potest, meminisse et commemorāre dē alterō possumus, sīcut aequum est hominēs dē po- testāte deōrum, timidē et pauca dīcāmus. Ego enim sīc exīstimō: Māximō, Mārcellō, Scīpiōnī, Mariō, et cēterīs māgnīs imperātōribus, nōn sōlum propter vir- tūtem sed etiam propter fortūnam, saepius imperia mandāta atque exercitūs esse commissōs. Fuit enim profectō quibusdam summīs virīs quaedam ad ampli- tūdinem et ad glōriam et ad rēs māgnās bene geren- dās dīvīnitus adiūncta fortūna. Dē hūius autem hominis fēlīcitāte, dē quō nunc agimus, hāc ūtar moderātiōne dīcendī, nōn ut in illīus potestāte fortūnam positam esse dīcam, sed ut praeterita meminisse, reliqua spērāre videāmur, nē aut invīsa dīs immortālibus ōrātiō nostra aut ingrāta esse videātur.

DE IMPERIO CN. POMPEI ORATIO 87

Itaque nōn sum praedicātūrus quantās ille rēs domī mīlitiae, terrā marīque, quantāque fēlīcitāte ges- serit; ut ēius semper voluntātibus nōn modo cīvēs adsēnserint, sociī obtemperārint, hostēs oboedierint, sed etiam ventī tempestātēsque obsecundārint. Hōc brevissimē dīcam, nēminem umquam tam impuden- tem fuisse, quī ab dīs immortālibus tot et tantās rēs tacitus audēret optāre, quot et quantās dī immortā- lēs ad Cn. Pompēium dētulērunt. Quod ut illī pro- prium āc perpetuum sit, Quirītēs, cum commūnis sa- lūtis atque imperī tum ipsīus hominis causā, sīcutī facitis, velle et optāre dēbētis.

8 49. Do you then hesitate to. employ his abilities for the service of the state? ȳ so. He ought to be appointed, now that he is on the spot. ē s51. Catulus and Hortensius oppose the bill. But consider the facts, not influence.

Quā rē, cum et bellum sit ita necessārium ut ne- glegī nōn possit, ita māgnum ut accīūrātissimē sit administrandum, et cum eī imperātōrem praeficere possītis, in quō sit eximia bellī scientia, singulāris virtūs, clārissima auctōritās, ēgregia fortūna, dubi- tātis, Quirītēs, quīn hōc tantum bonī, quod vōbīs ab dīs immortālibus oblātum et datum est, in rem pūblicam cōnservandam atque amplificandam cōn- ferātis?

XVII. Quod sī Rōmae Cn. Pompēius prīvātus esset hōc tempore, tamen ad tantum bellum is erat dēligendus atque mittendus; nunc cum ad cēterās sum- mās ūtilitātēs haec quoque opportūnitās adiungātur, ut in eīs ipsīs locīs adsit, ut habeat exercitum, ut ab eīs quī habent accipere statim possit, quid exspectā- mus? Atut cūr nōn ducibus dīs immortālibus eīdem,

10

49

15

s50

25 5I

IO

I5

88 M. TULLI CICERONIS

cui cētera summā cum salūte reī pūblicae commissa sunt, hōc quoque bellum rēgium committāmus?

D. CōNFōTāTIō—At enim vir clārissimus, aman- tissimus rei pūblicae, vestrīs beneficiīs amplissimīs ad- fectus, Q. Catulus, itemque summīs ōrnāmentīs ho- nōris, fortūnae, virtūtis, ingenī praeditus, Q. Hor- tēnsius, ab hāc ratiōne dissentiunt. Quōrum ego auctōritātem apud vōs multīs locīs plūrimum valuisse et valēre oportēre cōnfiteor; sed in hāc causā, tametsī cōgnōscētis auctōritātēs contrāriās virōrum fortissi- mōrum et clārissimōrum, tamen omissīs auctōritāti- bus ipsā rē āc ratiōne exquīrere possumus vēritātem, atque hōc facilius, quod ea omnia, quae ā mē adhūc dicta sunt, eīdem istī vēra esse concēdunt, et necessā- rium bellum esse et māgnum, et in ūnō Cn. Pompēiō summa esse omnia.

8 52. Hortensius objects to one-man power. But no harm has come out of the Gabinian law. 8 53. The interests of the state prevailed. 1 s4. Whnat state could not guard its shores, save Rome?

52 Quid igitur ait Hortēnsius? Sī ūnī omnia tribu-

enda sint, dīgnissimum esse Pompēium, sed ad ūnum tamen omnia dēferrī nōn oportēre. Obsolēvit iam

20 ista ōrātiō, rē multō magis quam verbīs refūtāta.

25

53

Nam tū īdem, Q. Hortēnsī, multa prō tuā summā cōpiā āc singulārī facultāte dīcendī et in senātū con- trā virum fortem, A. Gabīnium, graviter ōrnātēque dīxistī, cum is dē ūnō imperātōre contrā praedōnēs cōnstituendō lēgem prōmulgāsset, et ex hōc ipsō locō permulta item contrā eam lēgem verba fēcistī.

Quid? tum, per deōs immortālīs! sī plūs apud po- pulum Rōmānum auctōritās tua quam ipsīus populī

DE IMPERIē CN. POMPEI ORATIO 89

Rōmānī salūs et vēra causa valuisset, hodiē hanc glō- riam atque hōc orbis terrae imperium tenērēmus? An tibi tum imperium hōc esse vidēbātur, cum populī Rōmānī lēgātī, quaestōrēs praetōrēsque capiēbantur, cum ex omnibus prōvinciīs commeātū et prīvātō et pūblicō prohibēbāmur, cum ita clausa nōbīs erant ma- ria omnia ut neque prīvātam rem trānsmarīnam neque pūblicam iam obīre possēmus?

XVIII. Quae cīvitās anteā umquam fuit, nōn dīcō Athēniēnsium, quae satis lātē quondam mare tenuisse dīcitur, nōn Karthāginiēnsium, quī permultum classe āc maritimīs rēbus valuērunt, nōn Rhodiōrum, quō- rum ūsque ad nostram memoriam dīsciplīna nāvālis et glōria remānsit; quae cīvitās, inquam, anteā tam tenuis, quae tam parva īnsula fuit quae nōn portūs suōs et agrōs et aliquam partem regiōnis atque ōrae maritimae per sē ipsa dēfenderet? At hercule aliquot annōs continuōs ante lēgem Gabīniam ille populus Rōmānus, cūius ūsque ad nostram memoriam nōmen invictum in nāvālibus pūgnīs permānserit, māgnā āc multō māximā parte nōn modo āūtilitātis, sed dīgnitā- tis atque imperī caruit.

8 55. We were humbled on the sea, yet our rulers did not feel shame. 8 s56. Distress forced the people to disregard your advice, Hortensius. §57. It’s too bad that ovjection was raised against Gabinius. ȳ 58. There are precedents; and I shall put his case before the senate.

Nōs, quōrum māiōrēs Antiochum rēgem classe Persemque superārunt, omnibusque nāvālibus pūgnīs Karthāginiēnsīs, hominēs in maritimīs rēbus exerci- tātissimōs parātissimōsque, vīcērunt, eī nūllō in locō iam praedōnibus parēs esse poterāmus; nōs, quī anteā

L2l

5

20

55

25 9Q0 M. TULLI CICERONIS

nōn modo ītaliam tūtam habēbāmus, sed omnīs so- ciōs in ultimīs ōrīs auctōritāte nostrī imperī salvōs praestāre poterāmus,—tum, cum īnsula Dēlos, tam procul ā nōbīs in Aegaeō marī posita, quō omnēs un- s dique cum mercibus atque oneribus commeābant, re- ferta dīvitiīs, parva, sine mūrō, nihil timēbat,—eīdem nōn modo prōvinciīs atque ōrīs ītaliae maritimīs āc portubus nosftrīs, sed etiam Appiā iam viā carēbāmus; et eīs temporibus nōn pudēbat magistrātūs populī

10 Rōmānī in hunc ipsum locum ēscendere, cum eum nōbīs māiōrēs nostrī exuviīs nauticīs et classium spo- liīs ōrnātum relīquissent.

56 XIX. Bonō tē animō tum, Q. Hortēnsī, populus Rōmānus et cēterōs, quī erant in eādem sententiā,

15 dīcere exīstimāvit ea quae sentiēbātis; sed tamen in salūte commūnī īdem populus Rōmānus dolōrī suō māluit quam auctōritātī vestrae obtemperāre. Itaque ūna lēx, ūnus vir, ūnus annus nōn modo nōs illā mise- riā āc turpitūdine līberāvit, sed etiam effēcit ut ali-

20 quandō vērē vidērēmur omnibus gentibus āc nātiōni- bus terrā marīque imperāre.

57 Quō mihi etiam indīgnius vidētur obtrēctātum esse adhūc—Qabīniō dīcam anne Pompēiō an utrī- que, id quod est vērius?—nē lēgārētur A. Gabīnius

25 Cn. Pompēiō expetentī āc postulantī. Utrum ille, quī postulat ad tantum bellum lēgātum quem velit, idōne- us nōn est quī impetret, cum cēterī ad expīlandōs so- ciōs dīripiendāsque prōvinciās quōs voluērunt lēgātōs ēdūxerint; an ipse, cūius lēge salūs āc dīgnitās populō

30 Rōmānō atque omnibus gentibus cōnstitūta est, ex- pers esse dēbet glōriae ēius imperātōris atque ēius ex- ercitūs quī cōnsiliō ipsīus āc perīculō est cōnstitūtus?

DE IMPERIO CN. POMPEI ORATIO 91

An C. Falcidius, Q. Metellus, Q. Caelius Latīni- 58 ēnsis, Cn. Lentulus, quōs omnīs honōris causā nōmi- nō, cum tribūnī plēbī fuissent, annō proximō lēgātī esse potuērunt; in ūnō Gabīniō sunt tam dīligentēs, quī in hōc bellō, quod lēge Gabīniā geritur, in hōc s imperātōre atque exercitū, quem per vōs ipse cōnsti- tuit, etiam praecipuō iūre esse dēbēret? Dē quō lē- gandō cōnsulēs spērō ad senātum relātūrōs. Quī sī dubitābunt aut gravābuntur, ego mē profiteor re- lātūrum; neque mē impediet cūiusquam inimīcum ro ēdictum quō minus vōbīs frētus vestrum iūs benefici- umque dēfendam, neque praeter intercessiōnem quic- quam audiam, dē quā, ut arbitror, istī ipsī quī minan- tur etiam atque etiam quid liceat cōnsīderābunt. Meā quidem sententiā, Quirītēs, ūnus A. Gabīnius 15 bellī maritimī rērumque gestārum Cn. Pompēiō so- cius ascrībitur, proptereā quod alter ūnī illud bellum suscipiendum vestrīs suffrāgiīs dētulit, alter dēlātum susceptumque cōnfēcit.

§ 59. Catulus objected to the bill and got a compliment. The state should benefit by a great man’s life. 60. There are precedents for onc-man power. S8 61, 62. Pompey’s whole career has been extraordinary, as commander, tri- umphator, and consul, and it has been approved by Catulus.

XX. Reliquum est ut dē Q. Catulī auctōritāte et 59 sententiā dīcendum esse videātur. Quī cum ex vōbīs quaereret, sī in ūnō Cn. Pompēiō omnia pōnerētis, sī quid eō factum esset, in quō spem essētis habitūrī, cēpit māgnum suae virtūtis frūctum āc dīgnitātis, cum omnēs ūnā prope vōce in eō ipsō vōs spem 2s habitūrōs esse dīxistis. Etenim tālis est vir, ut nūlla

rēs tanta sit āc tam difficilis, quam ille nōn et cōn- 11

5

60

I10

I5

6r

25

30

92 M. TULLI CICERONIS

siliō regere et integritāte tuērī et virtūte cōnficere possit. Sed in hōc ipsō ab eō vehementissimē dis- sentiō, quod, quō minus certa est hominum āc minus diūturna vīta, hōc magis rēs pūblica, dum per deōs immortālīs licet, fruī dēbet summī virī vītā atque vir- tūte.

“At enim nē quid novī fīat contrā exempla atque īnstitūta māiōrum.” Nōn dīcam hōc locō māiōrēs nostrōs semper in pāce cōnsuētūdinī, in bellō ūtilitātī pāruisse, semper ad novōs cāsūs temporum novōrum cōnsiliōrum ratiōnēs accommodāsse; nōn dīcam duo bella māxima, Pūnicum atque Hispāniēnse, ab ūnō imperātōre esse cōnfecta, duāsque urbīs potentissimās, quae huic imperiō māximē minitābantur, Karthāgi- nem atque Numantiam, ab eōdem Scīpiōne esse dēlē- tās; nōn commemorābō nūper ita vōbīs patribusque vestrīs esse vīsum, ut in ūnō C. Mariō spēs imperī pōnerētur, ut īdem cum Iugurthā, īdem cum Cimbrīs, īdem cum Teutonīs bellum administrāret.

In ipsō Cn. Pompēiō, in quō novī cōnstituī nihil volt Q. Catulus, quam multa sint nova summā Q. Catulī voluntāte cōnstitūta recordāminī.

XXI. Quid tam novum quam adulēscentulum prī- vātum exercitum difficilī reī pūblicae tempore cōnfi- cere? C—ōnfēcit. Huic praeesse? Praefuit. Rem optimē ductū suō gerere? Gessit. Quid tam praeter cōnsuētūdinem quam hominī peradulēscentī, cūius aetās ā senātōriō gradū longē abesset, imperium at- que exercitum darī, Siciliam permittī, atque Āfricam bellamque in eā prōvinciā administrandum? F duit in hīs prōvinciīs singulārī innocentiā, gravitāte, virtūte; bellum in Āfricā māximum cōnfēcit, victōrem exer-

DE IMPERIO CN. POMPEI ORATIO 93

citum dēportāvit. Quid vērō tam inaudītum quam equitem Rōmārium triumphāre? At eam quoque rem populus Rōmānus nōn modo vīdit, sed omnium etiam studiō vīsendam et concelebrandam putaāvit.

Quid tam inūsitātum, quam ut, cum duo cōnsulēs clārissimī fortissimīque essent, eques Rōmānus ad bel- lum māximum formīdolōsissimumque prō cōnsule mitterētur? Missus est. Quō quidem tempore, cum esset nōn nēmō in senātū quī dīceret nōn oportēre mittī hominem prīvātum prō cōnsule, L. Philippus dīxisse dīcitur nōn sē illum suā sententiā prō cōnsule, sed prō cōnsulibus mittere. Tanta in eō reī pūblicae bene gerendae spēs cōnstituēbātur ut duōrum cōn- sulum mūnus ūnīus adulēscentis virtūtī committerē- tur. Quid tam singulāre quam ut, ex senātūs cōn- sultō lēgibus solūtus, cōnsul ante fieret quam ūllum alium magistrātum per lēgēs capere licuisset? Quid tam incrēdibile quam ut iterum eques Rōmānus ex senātūs cōnsultō triumphāret? Quae in omnibus ho- minibus nova post hominum memoriam cōnstitūta sunt, ea tam multa nōn sunt quam haec, quae in hōc ūnō homine vidēmus.

s 63. Let these leaders yield to your will. § 64. What the people wisely wish should be obeyed. Our commander must be more than a general. 65. We are odious, because of our plundering commanders.

Atque haec tot exempla, tanta āc tam nova, pro- fecta sunt in eundem hominem ā Q. Catulī atque ā cēterōrum ēiusdem dīgnitātis amplissimōrum homi- num auctōritāte.

XXII. Quā rē videant nē sit perinīquum et nōn ferendum, illōrum auctōritātem dē Cn. Pompē—ī dīgni-

62

I15

20

63

25 294 M. TULLI CICERONIS

tāte ā vōbīs comprobātam semper esse, vestrum ab illīs dē eōdem homine iūdicium populīque Rōmānī auctōritātem improbārī, praesertim cum iam suō iūre populus Rōmānus in hōc homine suam auctōritātem

s vel contrā omnīs quī dissentiunt possit dēfendere,

64

proptereā quod īsdem istīs reclāmantibus vōs ūnum illum ex omnibus dēlēgistis quem bellō praedōnum praepōnerētis.

Hōc sī vōs temerē fēcistis et reī pūblicae parum

10 cōnsuluistis, rēctē istī studia vestra suīs cōnsiliīs re-

5

gere cōnantur. Sīn autem vōs plūs tum in rē pūblicā vīdistis, vōs eīs repūgnantibus per vōsmet ipsōs dīgni- tātem huic imperiō, salūtem orbī terrārum attulistis, aliquandō istī prīncipēs et sibi et cēterīs populī Rō- mānī ūniversī auctōritātī pārendum esse fateantur. Atque in hōc bellō Asiāticō et rēgiō nōn sōlum mīlitāris illa virtūs, quae est in Cn. Pompēiō singulā- ris, sed aliae quoque virtūtēs animī māgnae et multae requīruntur. Difficile est in Asiā, Ciliciā, Syriā, rē-

20 gnīsque interiōrum nātiōnum ita versārī nostrum im-

65

30

perātōrem ut nihil aliud nisi dē hoste āc dē laude cōgitet. Deinde etiam sī quī sunt pudōre āc tempe- rantiā moderātiōrēs, tamen eōs esse tālīs propter multitūdinem cupidōrum hominum nēmō arbitrātur. Difficile est dictū, Quirītēs, quantō in odiō sīmus apud exterās nātiōnēs propter eōrum, quōs ad eās per hōs annōs cum imperiō mīsimus, libīdinēs et in- iūriās. Quod enim fānum putātis in illīs terrīs nostrīs magistrātibus religiōsum, quam cīvitātem sānctam, quam domum satis clausam āc mūnītam fuisse? Ur- bēs iam locuplētēs et cōpiōsae requīruntur, quibus causa bellī propter dīripiendī cupiditātem īnferātur.

s1tunuīīSuīīīēgs- ppp——588/— 7 DE IMPERIO CN. POMPEI ORATIO 25

§ 66. The objectors know the wrongs of our allies. We need an upright general. 867. Our allies desire Pompey be- cause of his self-restraint. Octher leaders were covetous. s 68. There are weighty men who favor the bill.

Libenter haec cōram cum Q. Catulō et Q. Hor- tēnsiō, summīs et clārissimīs virīs, disputārem. Nō- vērunt enim sociōrum volnera, vident eōrum calami- tātēs, querimōniās audiunt. Prō sociīs vōs contrā hostīs exercitum mittere putātis, an hostium simulā- tiōne contrā sociōs atque amīcōs? Quae cīvitās est in Asiā quae nōn modo imperātōris aut lēgātī, sed ūnīus tribūnī mīlitaum animōs āc spīritūs capere possit?

XXIII. Quā rē, etiam sī quem habētis quī conlātīs sīgnīs exercitūs rēgiōs superāre posse videātur, tamen nisi erit īdem, quī sē ā pecūniīs sociōrum, quī ab eōrum coniugibus āc līberīs, quī ab ōrnāmentīs fānō- rum atque oppidōrum, quī ab aurō garāque rēgiā manūs, oculōs, animum cohibēre possit, nōn erit idō- neus quī ad bellum Asiāticum rēgiumque mittātur.

Ecquam putātis cīvitātem pācātam fuisse quae locuplēs sit? ecquam esse locuplētem quae istīs pācā- ta esse videātur? ōra maritima, Quirītēs, Cn. Pom- pēium nōn sōlum propter reī mīlitāris glōriam, sed etiam propter animī continentiam requīsīvit. Vidē- bat enim praetōrēs locuplētārī quotannīs pecūniā pū- blicā praeter paucōs, neque eōs quicquam aliud adse- quī classium nōmine, nisi ut dētrīmentīs accipiendīs māiōre adficī turpitūdine vidērēmur. Nunc quā cupi- ditāte hominēs in prōvinciās, quibus iactūrīs et quibus condiciōnibus proficīscantur, īgnōrant vidēlicet istī quī ad ūnum dēferenda omnia esse nōn arbitrantur. Quasi vērō Cn. Pompēium nōn cum suīs virtūtibus

67

2c 96 M. TULLI CICERONIS

68 tum etiam aliēnīs vitiīs māgnum esse videāmus. Quā

10

15

69

rē nōlīte dubitāre quīn huic ūnī crēdātis omnia, quī inter tot annōs ūnus inventus. sit quem sociī in urbīs suās cum exercitū vēnisse gaudeant.

Quod sī auctōritātibus hanc causam, Quirītēs, cōnfīrmandam putaātis, est vōbīs auctor vir bellōrum omnium māximārumque rērum perītissimus, P. Ser- vīlius, cūius tantae rēs gestae terrā marīque excstitē- runt, ut, cum dē bellō dēlīberētis, auctor vōbīs gra- vior nēmō esse dēbeat; est C. Cūriō, summīs vestrīs beneficiīs māximīsque rēbus gestīs, summō ingeniō et prūdentiā praeditus; est Cn. Lentulus, in quō om- nēs prō amplissimīs vestrīs honōribus summum cōn- silium, summam gravitātem esse cōgnōvistis; est C. Cassius, integritāte, virtūte, cōnstantiā singulārī. Quā rē vidēte hōrum auctōritātibus, illōrum ōrātiōnī quī dissentiunt, respondērene posse videāmur.

8§ 69. The multitude approves of your bill, Manilius, and I will do my best for it. s70. I do not speak by request, nor to win favor. s71. I have acted for the welfare of the state. E. PERōRāTIō—XXIV. Quae cum ita sint, C. Mānīlī, prīmum istam tuam et lēgem et voluntātem

20 et sententiam laudō vehementissimēque comprobō;

25

deinde tē hortor ut auctōre populō Rōmānō maneās in sententiā nēve cūiusquam vim aut minās pertimē- scās. Prīmum in tē satis esse animī persevērantiae- que arbitror; deinde cum tantam multitūdinem cum tantō studiō adesse videāmus, quantam iterum nunc in eōdem homine praeficiendō vidēmus, quid est quod aut dē rē aut dē perficiendī facultāte dubitēmus? Ego autem quicquid est in mē studī, cōnsilī, labōris, ingenī, quicquid hōc beneficiō populī Rōmānī atque

DE IMPERIO CN. POMPEI ORATIO 97

hāc potestāte praetōriā, quicquid auctōritāte, fidē, cōnstantiā possum, id omne ad hanc rem cōnficien- dam tibi et populō Rōmānō polliceor āc dēferō: testorque omnīs deōs et eōs māximē quī huic locō templōque praesident, quī omnium mentīs eōrum quī ad rem pūblicam adeunt māximē perspiciunt, mē hōc neque rogātū facere cūiusquam, neque quō Cn. Pom- pēī grātiam mihi per hanc causam conciliārī putem, neque quō mihi ex cūiusquam amplitūdine aut praesi- dia perīculīs aut adiūmenta honōribus quaeram,; prop- tereā quod perīcula facile, ut hominem praestāre oportet, innocentiā tēctī repellēmus, honōrem autem neque ab ūnō neque ex hōc locō, sed eādem illā nostrā labōriōsissimā ratiōne vītae, sī vestra voluntās feret, cōnsequēmur.

Quam ob rem quicquid in hāc causā mihi suscep- tum est, Quirītēs, id ego omne mē reī pūblicae causā suscēpisse cōnfīrmō; tantumque abest ut aliquam mihi bonam grātiam quaesīsse videar, ut multās mē etiam simultātēs partim obscūrās partim apertās in- tellegam mihi nōn necessāriās, vōbīs nōn inūtilīs sus- cēpisse. Sed ego mē hōc honōre praeditum, tantīs vestrīs beneficiīs adfectum statuī, Quirītēs, vestram voluntātem et reī pūblicae dīgnitātem et salūtem prō- vinciārum atque sociōrum meīs omnibus commodīs et ratiōnibus praeferre oportēre.

70

I0

IS 7X IS

2

M. TULLI CICERONIS

PRO A. LICINIŌO ARCHIA POETA ORATIO

s 1. My talent is at the disposal of my early teacher. 82. He is a poet; but all refined arts have a common bond. 83. Permit me to digress from the casc.

A. EXōrRDIUM.—Sī quid est in mē ingenī, iūdicēs, quod sentiō quam sit exiguum, aut sī qua exercitātiō dīcendī, in quā mē nōn īnfitior mediocriter esse versā- tum, aut sī hūiusce reī ratiō aliqua ab optimārum ar- tium studiīs āc dīsciplīnā profecta, ā quā ego nūllum cōnfiteor aetātis meae tempus abhorruisse, eārum rē- rum omnium vel in prīmīs hīc A. Licinius frūctum ā mē repetere prope suō iūre dēbet. Nam quoad longissimē potest mēns mea respicere spatium prae- teritī temporis, et pueritiae memoriam recordārī utlti- mam, inde ūsque repetēns hunc videō mihi prīncipem et ad suscipiendam et ad ingrediendam ratiōnem hō- rum studiōrum exstitisse. Quod sī haec vōx, hūius hortātū praeceptīsque cōnfōrmāta. nōn nūllīs ali- quandō salūtī fuit, ā quō id accēpimus quō cēterīs opi- tulārī et aliōs servāre possēmus. huic profectō ipsī, quantum est situm in nōbīs, et opem et salūtem ferre dēbēmus. Āc nē quis ā nōbīs hōc ita dīcī forte mīre- tur. quod alia quaedam in hōc facultās sit ingenī neque

20 hacc dīcenclī ratiō aut dīsciplīna, nē nōs quidem huic

98

PRO A. LICINIŌO ARCHIA POETA ORATIO 99

ūnī studiō penitus umquam dēditī fuimus. Etenim omnēs artēs, quae ad hūmānitātem pertinent, habent quoddam commūne vinculum, et quasi cōgnātiōne quādam inter sē continentur.

II. Sed nē cui vestrūm mīrum esse videātur mē in quaestiōne lēgitimā et in iūdiciō pūblicō,—cum rēs agātur apud praetōrem populī Rōmānī, lēctissimum virum, et apud sevērissimōs iūdicēs, tantō conventū hominum āc frequentiā—hōc ūtī genere dīcendī, quod nōn modo ā cōnsuētūdine iūdiciōrum, vērum etiam ā forēnsī sermōne abhorreat, quaesō ā vōbīs ut in hāc causā mihi dētis hanc veniam, accommodātam huic reō, vōbīs, quem ad modum spērō, nōn mole- stam, ut mē prō summō poētā atque ērudītissimō ho- mine dīcentem, hōc concursū hominum litterātissi- mōrum, hāc vestrā hūmānitāte, hōc dēnique praetōre exercente iūdicium, patiāminī dē studiīs hūmānitātis āc litterārum paulō loquī līberius, et in ēius modī per- sōnā, quae propter ōtium āc studium minimē in iūdi- ciīs perīculīsque trāctāta est, ūtī prope novō quōdam et inūsitātō genere dīcendī.

8 4. He is and ought to be a citisen. Wiile a boy, he won fame in Antioch, and later abroad. s5. He was uwel- comed in Magna Graecia and in Rome, especially by the Luculli. ;

Quod sī mihi ā vōbīs tribuī concēdīque sentiam, perficiam profectō ut hunc A. Licinium nōn modo nōn sēgregandum, cum sit cīvis, ā numerō cīvium, vērum etiam sī nōn esset, putētis ascīscendum fuisse.

B. NāRrRāTIō —III. Nam ut prīmum ex puerīs excessit Archiās atque ab eīs artibus quibus aetās pue- rīlis ad hūmānitātem īnfōrmārī solet, sē ad scrībendī

20

25 5

5

IO

I5

25

6

100 M. TULLI CICERONIS

studium contulit; prīmum Antiochīae—nam ibi nātus est locō nōbilī—, celebrī quondam urbe et cōpiōsā atque ērudītissimīs hominibus līberālissimīsque stu- diīs adfluentī, celeriter antecellere omnibus ingenī

glōriā contigit. Post in cēterīs Asiae partibus cūnc- tāque Graeciā sīc ēius adventūs celebrabāntur ut fāmam ingenī exspectātiō hominis, exspectātiōnem ipsīus adventus admīrātiōque superāret.

FErat ītalia tunc plēna Graecārum artium āc disci- plīnārum, studiaque haec et in Latiō vehementius tum colēbantur quam nunc eīsdem in oppidīs, et hīc Rō- mae propter tranquillitātem reī pūblicae nōn neglegē- bantur. Itaque hunc et Tarentīnī et Locrēnsēs et Rēgīnī et Neāpolitānī cīvitāte cēterīsque praemiīs dōnārunt, et omnēs, quī aliquid dē ingeniīs pote- rant iūdicāre, cōgnitiōne atque hospitiō dīgnum ex- īstimārunt. Hāc tantā celebritāte fāmae cum esset iam absentibus nōtus, Rōmam vēnit Mariō cōnsule et Catulō. Nactus est prīmum cōnsulēs eōs, quōrum alter rēs ad scrībendum māximās, alter cum rēs gestās tum etiam studium atque aurīs adhibēre posset. Sta- tim Lūcullī, cum praetextātus etiam tum Archiās es- set, eum domum suam recēpērunt. Et erat hōc nōn sōlum ingenī āc litterārum, vērum etiam nātūrae atque virtūtis, ut domus, quae hūius adulēscentiae prīma fāvit, eadem esset familiārissima senectūtī.

§ 6. He became “the fad” in Rome. The people of Heraclea gave him citigenship. ē7. This entitled him to Roman citizenship under the law.

EĒrat temporibus illīs iūcundus Q. Metellō illī Nu- midicō et ēius Piō fīliō, audiēbātur ā M. Aemiliō, vīvēbat cum Q. Catulō et patre et fīliō, ā L. Crassō

PRO A. LICINIO ARCHIA POETA ORATIO IOI

colēbātur. Lūcullōs vērō et Drūsum et Octāviōs et Catōnem et tōtam Hortēnsiōrum domum dēvinctam cōnsuētūdine cum tenēret, adficiēbātur summō ho- nōre, quod eum nōn sōlum colēbant quī aliquid perci- pere atque audīre studēbant, vērum etiam sī quī forte simulābant.

IV. Interim satis longō intervāllō, cum esset cum M. Lūcullō in Siciliam profectus et cum ex eā prō- vinciā cum eōdem Lūcullō dēcēderet, vēnit Hēraclī- am. Quae cum esset cīvitās aequissimō iūre āc foe- dere, ascrībī sē in eam cīvitātem voluit, idque, cum ipse per sē dīgnus putārētur, tum auctōritāte et grā- tiā Lūcullī ab Hēraclīēnsibus impetrāvit.

Data est cīvitās Silvānī lēge et Carbōnis: sī quī FOEDERXāTīS CīVITĀāTIBUS ASCRīPTī FUISSENT; Sī TUM, CUM LĒX FERĒEBĀTUR, IN TīTALIā DOMICILIUM HA- BUISSENT; ET Sī SEXXCINTā DIEBUS APUD PRAETŌREM ESSENT PROFESSī. Cum hīc domicilium Rōmae mul- tōs iam annōs habēret, professus est apud praetōrem Q. Metellum familiārissimum suum.

§ S. We have unimpeachable witnesses to his enrolment, although the records were burned. 59. He settled in Rome and registered with the incorruptible Metellus.

C. CōNFīRMāTIŌō.—Sī nihil aliud nisi dē cīvitāte āc lēge dīcimus, nihil dīcō amplius; causa dicta est. Quid enim hōrum īnfīrmārī, Grattī, potest? Hēra- clīaene esse eum ascrīptum negābis? Adest vir sum- mā auctōritāte et religiōne et fidē, M. Lūcullus, quī .sē nōn opīnārī, sed scīre, nōn audīsse, sed vīdisse, nōn interfuisse, sed ēgisse dīcit. Adsunt Hēraclīēnsēs lēgātī, nōbilissimī hominēs; hūius iūdicī causā cum mandātīs et cum pūblicō testimōniō vēnērunt, quī

7 15

25 102 M. TULLI CICERONIS

hunc ascrīptum Hēraclīēnsem dīcunt. Hīc tū tabu- lās dēsīderās Hēraclīēnsium pūblicās, quās ītalicō bellō, incēnsō tabulāriō, interīsse scīmus omnīs. Est rīdiculum ad ea quae habēmus nihil dīcere, quaerere

5 quae habēre nōn possumus, et dē hominum memoriā tacēre, litterārum memoriam flāgitāre; et, cum habeās amplissimī virī religiōnem, integerrimī mūnicipī iūs iūrandum fidemque, ea, quae dēprāvārī nūllō modō possunt, repudiāre, tabulās, quās īdem dīcis solēre cor-

10 rumpī, dēsīderāre.

9 An domicilium Rōmae nōn habuit is, quī tot an- nīs ante cīvitātem datam sēdem omnium rērum āc fortūnārum suārum Rōmae conlocāvit? An nōn est professus? Immō vērō eīs tabulīs professus quae sō-

15 lae ex illā professiōne conlēgiōque praetōrum obiti- nent pūblicārum tabulārum auctōritātem. V. Nam cum Appī tabulae neglegentius adservātae dīcerentur, Gabīnī, quam diū incolumis fuit, levitās, post damnā- tiōnem calamitās omnem tabulārum fidem resīgnās-

20 set; Metellus, homō sānctissimus modestissimusque 5 omnium, tantā dīligentiā fuit ut ad L. Lentulum prae- 5 tōrem et ad iūdicēs vēnerit, et ūnīus nōminis litūrā sē commōtum esse dīxerit. Hīs igitur in tabulīs nūl- lam litūram in nōmine A. Licinī vidētis.

§ 10. What many towns were giving to insignificant men, would hardly be refused to Archias. ī11. He was away from Rome during the census, but has acted as a citizen.

10 Quae cum ita sint, quid est quod dē ēius cīvitāte dubitētis, praesertim cum aliīs quoque in cīvitātibus. fuerit ascrīptus? Etenim cum mediocribus multīs et aut nūllā aut humilī aliquā arte praeditīs grātuītō cīvitātem in Graeciā hominēs impertiēbant, Rēgīnōs

PRO A. LICINIO ARCHIA POETA ORATIO I03

crēdō aut Locrēnsīs aut Neāpolitānōs aut Tarentīnōs, quod scaenicīs artificibus largīrī solēbant, id huic sum- mā ingenī praeditō glōriā nōluisse! Quid? [cum] cēterī nōn modo post cīvitātem datam, sed etiam post lēgem Pāpiam aliquō modō in eōrum mūnicipiōrum tabulās inrēpsērunt; hīc, quī nē ūtitur quidem illīs in quibus est scrīptus, quod semper sē Hēraclīēnsem esse voluit, rēiciētur?

Cēnsūs nostrōs requīris. Scīlicet; est enim obscū- rum proximīs cēnsōribus hunc cum clārissimō imperā- tōre L. Lūcullō apud exercitum fuisse, superiōribus cum eōdem quaestōre fuisse in Asiā, prīmīs, Iūliō et Crassō, nūllam populī partem esse cēnsam. Sed. quon- iam cēnsus nōn iūs cīvitātis cōnfīrmat āc tantum modo indicat eum, quī sit cēnsus, ita sē iam tum ges- sisse; prō cīve eīs temporibus, quem tū crīmināris nē ipsīus quidem iūdiciō in cīvium Rōmānōrum iūre esse versātum, et testāmentum saepe fēcit nostrīs lēgibus. et adiit hērēditātēs cīvium Rōmānōrum et in bene- ficiīs ad aerārium dēlātus est ā L. Lūcullō prō cōn- sule. VI. Quaere argūmenta, sī quae potes; numquam enim hīc neque suō neque amīcōrum iūdiciō revin- cētur.

§ 12. Archias supplies us with mental refreshment. My love for literature has never interfered with my duties. 13. May I not give to letters the time that others spend on idle pleasures?

Quaerēs ā nōbīs, Grattī, cūr tantō opere hōc ho- mine dēlectēmur. Quia suppeditat nōbīs ubi et ani- mus ex hōc forēnsī strepitū reficiātur, et aurēs con- vīciō dēfessae conquiēscant. An tū exīstimās aut suppetere nōbīs posse quod cottīdiē dīcāmus in tantā

I5

20

12 25 IO

I3

IS

20

14

25

104 M. TULLI CICERONIS

varietāte rērum, nisi animōs nostrōs doctrīnā excolā- mus, aut ferre animōs tantam posse contentiōnem, nisi eōs doctrīnā eādem relaxēmus? Ego vērō fateor mē hīs studiīs esse dēditum. Cēterōs pudeat, sī quī ita sē litterīs abdidērunt ut nihil possint ex eīs neque ad commūnem adferre frūctum, neque in aspectum lūcemque prōferre; mē autem quid pudeat, quī tot annōs ita vīvō, iūdicēs, ut ā nūllīus umquam mē tem- pore aut commodō aut ōtium meum abstrāxerit aut voluptās āvocārit aut dēnique somnus retardārit? Quā rē quis tandem mē reprehendat, aut quis mihi iūre suscēnseat, sī, quantum cēterīs ad suās rēs obeundās, quantum ad fēstōs diēs lūdōrum celebran- dōs, quantum ad aliās voluptātēs et ad ipsam requiem animī et corporis concēditur temporum, quantum aliī tribuunt tempestīvīs convīviīs, quantum dēnique alve- olō, quantum pilae, tantum mihi egomet ad haec stu- dia recolenda sūmpserō? Atque hōc eō mihi concē- dendum est magis. quod ex hīs studiīs haec quoque crēscit ōrātiō et facultās, quae, quantacumque in mē est, numquam amīcōrum perīculīs dēfuit. Quae sī cui levior vidētur, illa quidem certē, quae summa sunt, ex quō fonte hauriam sentiō.

8 14. Literature has taught me to face perils for the sake of glory. Wihat portraitures the old writers have left us! 8 15. Talent may succeed without literary training, but is the better for it.

Nam nisi multōrum praeceptīs multīsque litterīs mihi ab adulēscentiā suāsissem nihil esse in vītā mā- gnō opere expetendum nisi laudem atque honest3ā- tem, in eā autem persequendā omnīs cruciātūs cor- poris, omnia perīcula mortis atque exsilī parvī esse

nNūx (11 rxtr ōrternbustnn I

rctr nvt:

īāīī

rors5 MnlNtis

GAMESTERS QUARRELINC.

From a Pompeian wall painting. PRO A. LICINIO ARCHIA POETA ORATIO I05

dūcenda, numquam mē prō salūte vestrā in tot āc tantās dīmicātiōnēs atque in hōs prōflīgātōrum homi- num cottīdiānōs impetūs obiēcissem. Sed plēnī om- nēs sunt librī, plēnae sapientium vōcēs, plēna exem- plōrum vetustās; quae iacērent in tenebrīs omnia, nisi litterārum lūmen accēderet. Quam multās nōbīs imā- ginēs, nōn sōlum ad intuendum, vērum etiam ad imi- tandum, fortissimōrum virōrum expressās scrīptōrēs et Graecī et Latīnī relīquērunt! quās ego mihi semper in administrandā rē pūblicā prōpōnēns, animum et mentem meam ipsā cōgitātiōne hominum excellen- tium cōnfōrmābam.

VII. Quaeret quispiam: ‘Quid? illī ipsī summī virī quōrum virtūtēs litterīs prōditae sunt, istāne doc- trīnā quam tū effers laudibus ērudītī fuērunt?’ Dif- ficile est hōc dē omnibus cōnfīrmāre, sed tamen est certum quid respondeam.. Ego multōs hominēs ex- cellentī animō āc virtūte fuisse sine doctrīnā et nātū- rae ipsīus habitū prope dīvīnō per sē ipsōs et mode- rātōs et gravīs exstitisse fateor; etiam illud adiungō, saepius ad laudem atque virtūtem nātūram sine doc- trīnā quam sine nātūrā valuisse doctrīnam. Atque īdem ego hōc contendō, cum ad nātūram eximiam et inlūstrem accesserit ratiō quaedam cōnfōrmātiōque doctrīnae, tum illud nesciō quid praeclārum āc singu- lāre solēre exsistere.

8 16. Examples of culture. Literary studies are suitable to every time of life. s 17. The death of Roscius was lament- ed. 18. Archias is a skilful extemporaneous versifier. A poet has a divine gift.

Ex hēc esse hunc numerō quem patrēs nostrī vī- dērunt, dīvīnum hominem Africānum, ex hōc C. Lae-

10

I5

20

25

16 106 M. TULLI CICERONIS

lium, L. Fūrium, moderātissimōs hominēs et conti- nentissimōs, ex hōc fortissimum virum et illīs tem- poribus doctissimum, M. Catōnem illum senem; quī profectō sī nihil ad percipiendam colendamque vir- tūtem litterīs adiuvārentur, numquam sē ad eārum studium contulissent. Quod sī nōn hīc tantus frūctus ostenderētur, et sī ex hīs studiīs dēlectātiō sōla pete- rētur, tamen, ut opīnor, hanc animī remissiōnem hū- mānissimam āc līberālissimam iūdicārētis. Nam cē-

10 terae neque temporum sunt neque aetātum omnium neque locōrum: at haec studia adulēscentiam alunt, senectūtem oblectant, secundās rēs ōrnant, adversīs perfugium āc sōlācium praebent, dēlectant domī, nōn impediunt forīs, pernoctant nōbīscum, peregrīnantur,

15 rūsticantur.

17 Quod sī ipsī haec neque attingere neque sēnsū nostrō gustāre possēmus, tamen ea mīrārī dēbērēmus etiam cum in aliīs vidērēmus. VIII. Quis nostrūm tam animō agrestī āc dūrō fuit ut Rōscī morte nūper

20 nōn commovērētur? Quī cum esset senex mortuus, tamen propter excellentem artem āc venustātem vidē- bātur omnīnō morī nōn dēbuisse. Ergō ille corporis mōtū tantum amōrem sibi conciliārat ā nōbīs omni- bus. Nōs animōrum incrēdibilīs mōtūs celeritātem-

25 que ingeniōrum neglegēmus?

18 Quotiēns ego hunc Archiam vīdī, iūdicēs,—ūtar enim vestrā benīgnitāte, quoniam mē in hōc novō genere dīcendī tam dīligenter attenditis.—quotiēns ego hunc vīdī, cum litteram scrīpsisset nūllam, mā-

30 gnum numerum optimōrum versuum dē eīs ipsīs rē- bus quae tum agerentur dīcere ex tempore! quotiēns revocātum eandem rem dīcere commūtātīs verbīs at-

un

PRO 4. LICINIŌ ARCHIA POETA ORATIO I107

ī. —

que sententiīs! Quae vērō accūrātē cōgitātēque scrīpsisset, ea sīc vīdī probārī ut ad veterum scrīptō- rum laudem pervenīret. Hunc ego nōn dīligam? nōn admīrer? nōn omnī ratiōne dēfendendum putem? At- que sīc ā summīs hominibus ērudītissimīsque accēpi- mus, cēterārum rērum studia ex doctrīnā et praecep- tīs et arte cōnstāre; poētam nātūrā ipsā valēre, et mentis vīribus excitārī et quasi dīvīnō quōdam spiī- ritū īnflārī. Quā rē suō iūre noster ille Ennius “sānctōs’ adpellat poētās, quod quasi deōrum ali- quō dōnō atque mūnere commendātī nōbīs esse vi- deantur.

s 19. Honor poets. Many towns claimed Homer dead. Shall the poet of our deeds be driven out? ȳ 20. All men wish their fame perpetuated. ȳ 21. Archias has sung of Lu- cullus’s glorious deeads.

Sit igitur, iūdicēs, sānctum apud vōs, hūmānissi- mōs hominēs, hōc poētae nōmen, quod nūlla umquam barbaria violāvit. Saxa et sōlitūdinēs vōcī respon- dent, bēstiae saepe immānēs cantū flectuntur atque cōnsistunt; nōs īnstitūtī rēbus optimīs nōn poētārum vōce moveāmur? Homērum Colophōniī cīvem esse dīcunt suum, Chī suum vindicant, Salamīniī repe- tunt, Smyrnaeī vērō suum esse cōnfīrmant, itaque etiam dēlūbrum ēius in oppidō dēdicāvērunt; per- multī aliī praetereā pūgnant inter sē atque conten- dunt. IX. Ergō illī aliēnum, quia poēta fuit, post mor- tem etiam expetunt; nōs hunc vīvum, quī et voluntāte et lēgibus noster est, repudiābimus? Praesertim cum omne ōlim studium atque omne ingenium contulerit Archiās ad populī Rōmānī glōriam laudemque cele-

12

19

25 20

5

IO

21

I5

as

108 M. TULLI CICERONIS

brandam? Nam et Cimbricās rēs adulēscēns attigit et ipsī illī C. Mariō, quī dūrior ad haec studia vidē- bātur, iūcundus fuit.

Neque enim quisquam est tam āversus ā Mūsis quī nōn mandārī versibus aeternum suōrum labōrum facile praecōnium patiātur. Themistoclem illum, summum Athēnīs virum, dīxisse āiunt, cum ex eō quaererētur quod acroāma aut cūius vōcem libentis- simē audīret: ‘ēius, ā quō sua virtūs optimē praedi- cārētur.” Itaque ille Marius item eximiē L. Plōtium dīlēxit, cūius ingeniō putābat ea quae gesserat posse celebrārī.

Mithradāticum vērō bellum, māgnum atque diff- cile et in multā varietāte terrā marīque versātum, tō- tum ab hōc expressum est; quī librī nōn modo L. Līū- cullum, fortissimum et clārissimum virum, vērum et- iam populī Rōmānī nōmen inlūstrant. Populus enim Rōmānus aperuit Lūcullō imperante Pontum, et rē- giīs quondam opibus et ipsā nātūrā et regiōne vālla- tum; populī Rōmānī exercitus eōdem duce nōn māxi- mā manū innumerābilīs Armeniōrum cōpiās fūdit; populī Rōmānī laus est urbem amīcissimam Cyxicē- nōrum ēiusdem cōnsiliō ex omnī impetū rēgiō atque tōtīus bellī ōre āc faucibus ēreptam esse atque servac tam; nostra semper ferētur et praedicābitur, L. Lā- cullō dīmicante, cum, interfectīs ducibus, dēpressa hostium classis est, incrēdibilis apud Tenedum pūgna illa nāvālis; nostra sunt tropaea, nostra monumenta, nostrī triumphī. Quae quōrum ingeniīs efferuntur,

30 ab eīs populī Rōmānī fāma celebrātur.

TH8 NEW vCn& PUBLICLIBRARY

ASTOR. LENOX

FILDEN FQOUNDATICNS

woy ?;nv seq : 1sptauuss;

solading HlLL 40 qa1580I, āmHL OL āōNVMLNm

naleās

pn tv 5

fāX Līsm

J4n ats . 5

Ē4

5§ vw igtā

. u ax 5

4a l2ēX4.

q.āf:

255 5

Juēm.

xrī

PRO A. LICINIO ARCHIA POETA ORATIO 169

8 22. Ennius was welcomed to citizenship. Shall we re- ject Archias? 1 23. Greek is more widely read than Latin. Our fame should “ follow the flag” 8 24. Alexander envied Achilles his Homer. Pompey made Theophanes a citigen.

Cārus fuit Āfricānō superiōrī noster Ennius, ita- que etiam in sepulcrō Scīpiōnum putātur is esse cōn- stitūtus ex marmore; cūius laudibus certē nōn sōlum ipse quī laudātur, sed etiam populī Rōmānī nōmen ōrnātur. In caelum hūius proavus Catō tollitur; mā- gnus honōs populī Rōmānī rēbus adiungitur. ŌOm- nēs dēnique illī Māximī, Mārcellī, Fulviī nōn sine commūnī omnium nostrūm laude decorantur. X. Ergō illum quī haec fēcerat, Rudīnum hominem, māiōrēs nostrī. in cīvitātem recēpērunt. Nōs hunc Hēracliēnsem, multīs cīvitātibus expetītum, in hāc au- tem lēgibus cōnstitūtum, dē nostrā cīvitāte ēiciēmus?

Nam sī quis minōrem glōriae frūctum putat ex Graecīs versibus percipī quam ex Latīnīs, vehemen- ter errat, proptereā quod Graeca leguntur in omnibus ferē gentibus, Latīna suīs fīnibus, exiguīs sānē, con- tinentur. Quā rē sī rēs eae quās gessimus orbis ter- rae regiōnibus dēfīniuntur, cupere dēbēmus, quō ma- nuum nostrārum tēla pervēnerint, eōdem gloriam fāmamque penetrāre; quod cum ipsīs populīs, dē quō- rum rēbus scrībitur, haec ampla sunt, tum eīs certē, quī dē vītā glōriae causā dīmicant, hōc māximum et perīculōrum incitāmentum est et labōrum:

Quam multōs scrīptōrēs rērum suārum māgnus ille Alexander sēcum habuisse dīcitur! Atque is ta- men, cum in Sīgēō ad Achillis tamulum astitisset: ‘ō fortūnāte,’ inquit, ‘adulēscēns, quī tuae virtūtis Ho- mērum praecōnem invēneris!” Et vērē. Nam nisi

IO

23

25 110 M. TULLI CICERONIS

Tias illa exstitisset, īdem tumulus, quī corpus ēius contēxerat, nōmen etiam obruisset. Quid? noster hīc Māgnus, quī cum virtūte fortūnam adaequāvit, nōnne Theophanem Mytilēnaeum, scrīptōrem rērum suārum,

5 in cōntiōne mīlitum cīvitāte dōnāvit; et nostrī illī for- tēs virī, sed rūsticī āc mīlitēs, dulcēdine quādam glō- riae commōtī, quasi participēs ēiusdem laudis, mā- gnō illud clāmōre adprobāvērunt?

s 25. Sulla rewarded a poet, while advising him to cease writing. 8 26. Metellus patronized even boorish poets. All desire to be immortalised. ȳ 27. Soldiers have honored the muses; surely judges should do as imuch.

25 Itaque, crēdō, sī cīvis Rōmānus Archiās lēgibus”

10 nōn esset, ut ab aliquō imperātōre cīvitāte dōnārētur perficere nōn potuit. Sulla cum Hispānōs et Gallōs dōnāret, crēdō, hunc petentem repudiāsset; quem nōs in cōntiōne vīdimus—cum eī libellum malus poēta dē populō subiēcisset, quod epigramma in eum fēcisset,

15 tantum modo alternīs versibus longiusculīs—statim ex eīs rēbus, quās tum vēndēbat, iubēre eī praemium tribuī, sed eā condiciōne, nē quid posteā scrīberet. Quī sēdulitātem malī poētae dūxerit aliquō tamen praemiō dīgnam, hūius ingenium et virtūtem in scrī-

20 bendō et cōpiam nōn expetīsset?

26 Quid? ā Q. Metellō Piō. familiārissimō suō, quī cīvitāte multōs dōnāvit, neque per sē neque per Lū- cullōs impetrāvisset? Quī praesertim ūsque eō dē suīs rēbus scrībī cuperet ut etiam Cordubae nātīs

25 poētīs, pingue quiddam sonantibus atque peregrīnum, tamen aurīs suās dēderet.

XI. Neque enim est hōc dissimulandum, quod ob- scūrārī nōn potest, sed prae nōbīs ferendum: trahi-

PRO A. LICINIŌ ARCHIA POETA ORATIO 1II

mur omnēs studiō laudis et optimus quisque māximē glōriā dūcitur. Ipsī illī philosophī, etiam in eīs libellīs quōs dē contemnendā glōriā scrībunt, nōmen suum īnscrībunt; in eō ipsō, in quō praedicātiōnem nōbili- tātemque dēspiciunt, praedicārī dē sē āc nōminārī vo- lunt. Decimus quidem Brūtus, summus vir et imperā- tor, Attī, amīcissimī suī, carminibus templōrum āc monumentōrum aditūs exōrnāvit suōrum. Iam vērō ille, quī cum Aetōlīs Enniō comite bellāvit, Fulvius, nōn dubitāvit Mārtis manubiās Mūsīs cōnsecrāre. Quā rē in quā urbe imperātōrēs prope armātī poētā- rum nōmen et Mūsārum dēlūbra coluērunt, in eā nōn sdēbent togātī iūdicēs ā Mūsārum honōre et ā poētā- rum salūte abhorrēre.

8 28. Archias is writing upon my consulship. 29. De- sire for fame stimulates us to effort. ȳ 30. We should leave lieenesses of our character. I like to think that memory abides.

Atque ut id libentius faciātis, iam mē vōbīs, iūdi- cēs, indicābō et dē meō quōdam amōre glōriae, nimis ācrī fortasse vērum tamen honestō, vōbīs cōnfitēbor. Nam quās rēs nōs in cōnsulātū nostrō vōbīscum simul prō salūte hūius urbis atque imperī et prō vītā cīvium prōque ūniversā rē pūblicā gessimus, attigit hīc versi- bus atque incohāvit; quibus audītīs. quod mihi māgna rēs et iūcunda vīsa est, hunc ad perficiendum adhor- tātus sum. Nūllam enim virtūs aliam mercēdem la- bōrum perīculōrumque dēsīderat praeter hanc laudis et glōriae; quā quidem dētrāctā, iūdicēs, quid est quod in hōc tam exiguō vītae curriculō et tam brevī tantīs nōs in labōribus exerceāmus? Certē sī nihil animus praesentīret in posterum, et sī qui-

27

I0

20

25

29 30

25

as

31

112 M. TULLI CICERONIS

bus regiōnibus vītae spatium circumscrīptum est, eīsdem omnīs cōgitātiōnēs termināret suās, nec tan- tīs sē labōribus frangeret neque tot cūrīs vigiliīs- que angerētur nec totiēns dē ipsā vītā dīmicāret. Nunc īnsidet quaedam in optimō quōque virtūs, quae noctīs āc diēs animum glōriae stimulīs concitat atque admonet nōn cum vītae tempore esse dīmittendam commemorātiōnem nōminis nostrī, sed cum omnī posteritāte adaequandam.

XII. An vērō tam parvī animī videāmur esse om- nēs, quī in rē pūblicā atque in hīs vītae perīculīs labō- ribusque versāmur, ut, cum ūsque ad extrēmum spa- tium nūllum tranquillum atque ōtiōsum spīritum’ dūxerimus, nōbīscum simul moritūra omnia arbi- trēmur? An statuās et imāginēs, nōn animōrum simulācra sed corporum, studiōsē multī summī homi- nēs relīquērunt; cōnsiliōrum relinquere āc virtūtum nostrārum effigiem nōnne multō mālle dēbēmus, sum- mīs ingeniīs expressam et polītam? Ego vērō omnia quae gerēbam, iam tum in gerendō spargere mē āc dissēmināre arbitrābar in orbis terrae memoriam sem- piternam. Haec vērō, sīve ā meō sēnsū post mortem āfutūra est, sīve, ut sapientissimī hominēs putāvērunt, ad aliquam animī meī partem pertinēbit. nunc qui- dem certē cōgitātiōne quādam spēque dēlector.

§ 31. Acquit this beloved man of talent and be courteous to one who sings of Rome. s 32. I trust that my words have met your approval.

D. PERōRrāTIō. — QuUā rē cōnservāte, iūdicēs, hominem pudōre eō, quem amīcōrum vidētis compro- bārī cum dīgnitāte tum etiam vetustāte; ingeniō au- tem tantō quantum id convenit exīstimārī, quod sum-

PRO A. LICINIŌ ARCHIA POETA ORATIO 1I13

mōrum hominum ingeniīs expetītum esse videātis; causā vērō ēius modī quae beneficiō lēgis, auctōritāte mūnicipī, testimōniō Lūcullī, tabulīs Metellī compro- bētur. Quae cum ita sint, petimus ā vōbīs, iūdicēs, sī qua nōn modo hūmāna, vērum etiam dīvīna in tantīs ingeniīs commendātiō dēbet esse, ut eum quī vōs, quī vestrōs imperātōrēs, quī populī Rōmānī rēs gestās semper ōrnāvit, quī etiam hīs recentibus nostrīs ve- strīsque domesticīs perīculīs aeternum sē testimōnium laudis datūrum esse profitētur, estque ex eō numerō quī semper apud omnīs sānctī sunt habitī itaque dictī, sīc in vestram accipiātis fidem. ut hūmānitāte vestrā levātus potius quam acerbitāte violātus esse videātur.

Quae dē causā prō meā cōnsuētūdine breviter sim- pliciterque dīxī, iūdicēs, ea cōnfīdō probāta esse om- nibus; quae ā forēnsī aliēna iūdiciālīque cōnsuētūdine et dē hominis ingeniō et commūniter dē ipsō studiō locūtus sum, ea, iūdicēs, ā vōbīs spērō esse in bonam partem accepta, ab eō quī iūdicium exercet, certō sciō.

IO [OCR skipped on page(s) 231-643]