rolfe_cicero.md

title	author	date	lang	edited	license	original_scan	notes
Cicero Selected Orations and Letters	Arthur W. Roberts, Ph.D. John C. Rolfe, Ph.D.	1917	la	false	CC-BY-SA 4.0 http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/	https://www.google.com/books/edition/Cicero/RJoXAAAAYAAJ

THE MANILIAN LAW 11

DELIVERED BY CICERO WHEN PRAETOR, IN 66 B.C., BEFORE THE PEOPLE CONVENED AT A CONTIO IN THE FORUM Exordium. Cicero’s first political address. His duty to the people demands this of him. I. 1. Quamquam mihi semper frequēns cōnspectus vester multō iūcundissimus, hīc autem locus ad agendum

amplissimus, ad dīcendum ōrnātissimus est vīsus, Quirītēs, tamen hōc aditū laudis, quī semper optimō cuique maximē

Tne FroNT OF THE ROSTRA, RESTORED.

patuit, nōn mea mē voluntās adhūc, sed vītae meae ratiō- 5 nēs ab ineunte aetāte susceptae prohibuērunt. Nam cum anteā per aetātem nōndum huius auctōritātem locī at- tingere audērem, statueremque nihil hūc nisi perfectum ingeniō, ēlabōrātum industriā afferrī oportēre, omne meum tempus amīcōrum temporibus trānsmittendum io putāvī. 2. Ita neque hīc locus vacuus umquam fuit ab eīs quī vestram causam dēfenderent, et meus labor, in prīvātōrum perīculīs castē integrēque versātus, ex vestrō iūdiciō frūctum est amplissimum cōnsecūtus. Nam cum propter dīlātiōnem comitiōrum ter praetor prīmus cen- i5 turiīs cūnctīs renūntiātus sum, facile intellexī, Quirītēs, et

120 CICEROS ORATIONS

quid dē mē iūdicārētis, et quid aliīs praescrīberētis. Nunc cum et auctōritātis in mē tantum sit, quantum vōs honōri- bus mandandīs esse voluistis, et ad agendum facultātis tantum, quantum hominī vigilantī ex forēnsī ūsū prope 5 cotīdiāna dīcendī exercitātiō potuit afferre, certē et sī quid auctōritātis in mē est, apud eōs ūtar quī eam mihi dedērunt, et sī quid in dīcendō cōnsequī possum, eīs ostendam potissimum, quī eī quoque reī frūctum suō

TnE BACK OF THE ROSTRA, RESTORED.

iūdiciō tribuendum esse dūxērunt. 3. Atque illud in

10 prīmīs mihi laetandum iūre esse videō, quod in hāc īn- solitā mihi ex hōc locō ratiōne dīcendī causa tālis oblāta est, in quā ōrātiō deesse nēminī possit. Dīcendum est enim dē Cn. Pompeī singulārī eximiāque virtūte: huius autem ōrātiōnis difficilius est exitum quam prīncipium

15 invenīre. Ita mihi nōn tam cōpia quam modus in dīcendō quaerendus est.

Narratio, i.e., the statement of the situation. Roman knights are inform- ing Cicero how desperate affairs are in Asia.

II. 4. Atque, ut inde ōrātiō mea proficīscātur, unde haec omnis causa dūcitur, bellum grave et perīculōsum THE MANILIAN LAW 13

vestrīs vectīgālibus ac sociīs ā duōbus potentissimīs rēgibus īnfertur, Mithridāte et Tigrāne, quōrum alter relīctus, alter lacessītus, occāsiōnem sibi ad occupandam Asiam oblātam esse arbitrantur. Equitibus Rōmānīs, honestissimīs virīs, afferuntur ex Asiā cotīdiē litterae, quōrum magnae rēss aguntur in vestrīs vectīgālibus exercendīs occupātae; quī ad mē, prō necessitūdine quae mihi est cum illō ōrdine,

4 eī īt

srudaugsīē N3 4 Fē4G 4 4

BALUSTRADE FROM THE ROSTRA.

causam reī pūblicae perīculaque rērum suārum dētulērunt: 5. Bīthȳniae, quae nunc vestra prōvincia est, vīcōs ex- ūstōs esse complūrīs; rēgnum Ariobar2ānis, quod fīniti- io mum est vestrīs vectīgālibus, tōtum esse in hostium potes- tāte; L. Lūcullum, magnīs rēbus gestīs, ab eō bellō dis- cēdere; huic quī successerit nōn satis esse parātum ad tantum bellum administrandum; ūnum ab omnibus sociīs et cīvibus ad id bellum imperātōrem dēpōscī atque 1s expetī, eundem hunc ūnum ab hostibus metuī, praetereā nēminem.

6. Causa quae sit vidētis; nunc quid agendum sit cōn- sīderāte. Prīmum mihi vidētur dē genere bellī, deinde dē magnitūdine, tum dē imperātōre dēligendō esse dīcendum. 20 14 CICERO’S ORATIONS

Genus est bellī eius modī, quod maximē vestrōs animōs excitāre atque īnflammāre ad persequendī studium dēbeat: in quō agitur populī Rōmānī glōria, quae vōbīs ā mai- ōribus cum magna in omnibus rēbus tum summa in rē 5 mīlitārī trādita est; agitur salūs sociōrum atque amīcōrum, prō quā multa maiōrēs vestrī magna et gravia bella ges- sērunt; aguntur certissima populī Rōmānī vectīgālia et maxima, quibus āmissīs et pācis ōrnāmenta et subsidia bellī requīrētis; aguntur bona multōrum cīvium, quibus 10 est ā vōbīs et ipsōrum et reī pūblicae causā cōnsulendum.

Mithridates has massacred thousands of Roman citisens in Asia. Your previous commanders have defeated him, but nevertheless have left him still a reigning king.

III. 7. Et quoniam semper appetentēs glōriae praeter cēterās gentīs atque avidī laudis fuistis, dēlenda est vōbīs illa macula Mithridāticō bellō superiōre concepta, quae penitus iam īnsēdit ac nimis invete-

15 rāvit in populī Rōmānī nōmine, —quod is, quī ūnō diē, tōtā in Asiā, tot in cīvitātibus, ūnō nūntiō atque ūnā sig- nificātiōne litterārum cīvīs Rōmānōs necandōs trucīdandōsque dēnōtāvit,

20 nōn modo adhūc poenam nūllam suō dignam scelere suscēpit, sed ab illō tempore annum iam tertium et vīcē- simum rēgnat, et ita rēgnat, ut sē nōn Pontī neque Cap- padociae iatebrīs occultāre velit, sed ēmergere ex patriō

26 rēgnō atque in vestrīs vectīgālibus, hōc est, in Asiae lūce versārī. 8. Etenim adhūc ita nostrī cum illō rēge conten- dērunt imperātōrēs, ut ab illō īnsignia victōriae, nōn vic- tōriam reportārent. Triumphāvit, L. Sulla, triumphāvit

L. Murēna dē Mithridāte, duo fortissimī virī et summī

a0 imperātōrēs; sed ita triumphārunt, ut ille pulsus superā- tusque rēgnāret. Vērum tamen illīs imperātōribus laus

Corn or SvuLtLa. ‘Oouani- 40 āNIJ , āaHL LV HONIN VISV

nr PēX ā 1 N I 1 vēNX- lix: 4, ēē cā. n wmg 9ē - w.© 4son uoneles var =4 ē woso” Ēntmes snpou “dT: 01 1 8S9 2 2ēx=nr bēs] “ 1 i ēēfN—w.. / 5 aīusiāxĒ; i īp;; ā 5 3 Lō H .. 2. . 5 s53g- 4 6 v2 ā al Mt . Zux ītod ; Ā 4. sia ; “iu ; . 4% Qo 5! 244 Soxvn a 2ū s : vao N 4 5 x uv . Snssudā 1 ituiī. iē v f 2 s “9 .ss ī Saē2ā. 3V sēnē 5 5 ī2 cēxssi u I1 4 swoa3. ? 5īūtl iā m 44 Psommā snuodder Sīēt 2ī5āMstw—.— 2ā3 291 5 u : u.: 2 RaWt:l H L

Digitized by Google 14 CICERO’S ORATIONS

Genus est bellī eius modī, quod maximē vestrōs animōs excitāre atque īnflammāre ad persequendī studium dēbeat: in quō agitur populī Rōmānī glōria, quae vōbīs ā mai- ōribus cum magna in omnibus rēbus tum summa in rē 5 mīlitārī trādita est; agitur salūs sociōrum atque amīcōrum,

prō quā multa maiōrēs vestrī magna et gravia bella ges-

sērunt; aguntur certissima populī Rōmānī vectīgālia et maxima, quibus āmissīs et pācis ōrnāmenta et subsidia bellī requīrētis; aguntur bona multōrum cīvium, quibus 10 est ā vōbīs et ipsōrum et reī pūblicae causā cōnsulendum.

Mithridates has massacred thousands of Roman citirens in Asia. Your previous commanders have defeated him, but nevertheless have left him still a reigning king.

III. 7. Et quoniam semper appetentēs glōriae praeter cēterās gentīs atque avidī laudis fuistis, dēlenda est vōbīs illa macula Mithridāticō bellō superiōre concepta, quae penitus iam īnsēdit ac nimis invete-

15 rāvit in populī Rōmānī nōmine, —quod is, quī ūnō diē, tōtā in Asiā, tot in cīvitātibus, ūnō nūntiō atque ūnā sig- nificātiōne litterārum cīvīs Rōmānōs necandōs trucīdandōsque dēnōtāvit,

20 nōn modo adhūc poenam nūllam suō dignam scelere suscēpit, sed ab illō tempore annum iam tertium et vīcē- simum rēgnat, et ita rēgnat, ut sē nōn Pontī neque Cap- padociae latebrīs occultāre velit, sed ēmergere ex patriō

26 rēgnō atque in vestrīs vectīgālibus, hōc est, in Asiae lūce versārī. 8. Etenim adhūc ita nostrī cum illō rēge conten- dērunt imperātōrēs, ut ab illō īnsignia victōriae, nōn vic- tōriam reportārent. Triumphāvit, L. Sulla, triumphāvit

L. Murēna dē Mithridāte, duo fortissimī virī et summī

30 imperātōrēs; sed ita triumphārunt, ut ille pulsus superā- tusque rēgnāret. Vērum tamen illīs imperātōribus laus

Cor1N or SvuLLa.

—. -— ‘oudni- 40 āNnIL, āHL LV HONIX VISV

mes ī i fs. mui n ha . ; / 0 NR tusts.4t : 5 14545 w 405 35 35 ē2ā (vī ‘u 2 Ē 2- ‘4 v i I : -A 5.] vī vuv . u54 . 2ti x 5 5 G : amnso 5 . ō; i 1 d v ō. x 5 5 5 54 v ā ? s 49 gi: 554 Ē 5ō 27L . i 585° 4 N xx va 5 ē ī xxdx ēxīēx

Digitzed by Google THE MANILIAN LAW 1ō

est tribuenda quod ēgērunt, venia danda quod relīquērunt, proptereā quod ab eō bellō Sullam in Italiam rēs pūblica, Murēnam Sulla revocāvit.

Mithridates at once made preparation for a new war, and allied him- self with Sertorius. Conduct of Pompey and Lucullus at this cnis1s.

IV. 9. Mithridātēs autem omne reliquum tempus nōn ad oblīviōnem veteris bellī, sed ad comparātiōnem novī5 contulit; quī posteā cum maximās aedificāsset ōrnāssetque classīs exercitūsque permag- nōs quibuscumque ex gen- tibus potuisset comparāsset, et sē Bosporānīs fīnitimīs io suīs bellum īnferre simu- lāret, ūsque in Hispāniam lēgātōs ac litterās mīsit ad eōs ducēs quibuscum tum bellum gerēbāmus, ut, cumis duōbus in locīs disiūnctis- simīs maximēque dīversīs ūnō cōnsiliō ā bīnīs hostium cōpiīs bellum terrā marīque gererētur, vōs ancipitī con- 20 tentiōne dīstrictī dē imperiō dīmicārētis. r0. Sed tamen alterius partis perīculum, Sertōriānae atque Hispāniēnsis, quae multō plūs fīrmā- mentī ac roboris habēbat, Cn. Pompeī dīvīnō cōnsiliō ac singulārī virtūte dēpulsum est; in alterā parte ita 25 rēs ā L. Lūcullō summō virō est administrāta, ut initia illa rērum gestārum magna atque praeclāra nōn fēlīcitātī eius, sed virtūtī, haec autem extrēma, quae nūper accidērunt, nōn culpae, sed fortūnae tribuenda esse videantur. Sed dē Lūcullō dīcam aliō locō, et ita dīcam, ao Quirītēs, ut neque vēra laus eī dētrācta ōrātiōne meā

MITHRIDATES. 16 CICEROS ORATIONS

neque falsa affīcta esse videātur; r1. dē vestrī imperī dignitāte atque glōriā, quoniam is est exorsus ōrātiōnis meae, vidēte quem vōbīs animum suscipiendum putētis.:

Ovur ancestors brooked no insult however slight.

V. Maiōrēs nostrī saepe mercātōribus aut nāviculāriīs s5 nostrīs iniūriōsius trāctātīs bella gessērunt; vōs, tot mīli- bus cīvium Rōmānōrum ūnō nūntiō atque ūnō tempore necātīs, quō tandem animō esse dēbētis? Lēgātī quod erant appellātī superbius, Corinthum patrēs vestrī tōtīus Graeciae lūmen exstīnctum esse voluērunt. Vōs eum rē- 10 gem inultum esse patiēminī, quī lēgātum populī Rōmānī cōnsulārem vinculīs ac verberibus atque omnī suppliciō excruciātum necāvit? IIlī lībertātem imminūtam cīvium Rōmānōrum nōn tulērunt; vōs ēreptam vītam neglegētis? Iūs lēgātiōnis verbō violātum illī persecūtī sunt; vōs lēgā- 15 tum omnī suppliciō interfectum relinquētis? r2. Vidēte nē, ut illīs pulcherrimum fuit tantam vōbīs imperī glōriam trādere, sīc vōbīs turpissimum sit, id quod accēpistis tuērī et cōnservāre nōn posse. Quid? Quod salūs sociōrum summum in perīculum ac 20 discrīmen vogātur, quō tandem animō ferre dēbētis? Rēgnō est expulsus Ariobar2zānēs rēx, socius populī Rō- mānī atque amīcus; imminent duo rēgēs tōtī Asiae nōn sōlum vōbīs inimīcissimī, sed etiam vestrīs sociīs atque amīcīs; cīvitātēs autem omnēs cūnctā Asiā atque Graeciā 26 vestrum auxilium exspectāre propter perīculī magni- tūdinem cōguntur; imperātōrem ā vōbīs certum dēpos- cere, cum praesertim vōs alium mīseritis, neque audent, neque sē id facere sine summō perīculō posse arbitrantur. 13. Vident et sentiunt hōc idem quod vōs,—ūnum virum 30 esse, in quō summa sint omnia, et eum propter esse, quō etiam carent aegrius; cuius adventū ipsō atque nōmine, tametsī ille ad maritimum bellum vēnerit, tamen impetūs hostium repressōs esse intellegunt ac retardātōs. Hī

THE MANILIAN LAW 17

vōs, quoniam līberē loquī nōn licet, tacitē rogant, ut sē quoque, sīcut cēterārum prōvinciārum sociōs, dignōs exīstimētis, quōrum salūtem tālī virō commendētis; atque hōc etiam magis, quod cēterōs in prōvinciam eius modī hominēs cum imperiō mittimus, ut etiam sī ab hoste dē- 5 fendant, tamen ipsōrum adventūs in urbīs sociōrum nōn multum ab hostīlī expugnātiōne differant. Hunc audiē- bant anteā, nunc praesentem vident, tantā temperantiā, tantā mānsuētūdine, tantā hūmānitāte, ut eī beātissimī esse videantur, apud quōs ille diūtissimē commorātur. r10

No revenues can be collected when a war threatens to arise.

VI. 14. Quā rē sī propter sociōs, nūllā ipsī iniūriā lacessītī, maiōrēs nostrī cum Antiochō, cum Phnilippō, cum Aetōlīs, cum Poenīs bella gessērunt, quantō vōs studiō convenit iniūriīs prōvocātōs sociōrum salūtem ūnā cum imperī vestrī dignitāte dēfendere, praesertim cum dēi1s maximīs vestrīs vectīgālibus agātur? Nam cēterārum prōvinciārum vectīgālia, Quirītēs, tanta sunt, ut eīs ad ipsās prōvinciās tūtandās vix contentī esse possīmus; Asia vērō tam opīma est ac fertilis, ut et ūbertāte agrōrum et varietāte frūctuum et magnitūdine pāstiōnis et mul- 20 titūdine eārum rērum quae exportantur, facile omnibus terrīs antecellat. Itaque haec vōbīs prōvincia, Quirītēs, sī et bellī ūtilitātem et pācis dignitātem retinēre vultis, nōn modo ā calamitāte, sed etiam ā metū calamitātis est dēfendenda. 185. Nam in cēterīs rēbus cum venit 2s calamitās, tum dētrīmentum accipitur; at in vectīgālibus nōn sōlum adventus malī, sed etiam metus ipse affert calamitātem. Nam cum hostium cōpiae nōn longē ab- sunt, etiam sī irruptiō nūlla facta est, tamen pecuāria relinquitur, agrī cultūra dēseritur, mercātōrum nāvigātiōso conquiēscit. Ita neque ex portū neque ex decumīs neque ex serīptūrā vectīgal cōnservārī potest; quā rē saepe tōtīus annī frūctus ūnō rūmōre perīculī atque ūnō bellī terrōre

18 CICERO’S ORATIONS

āmittitur. 16. Quō tandem igitur animō esse exīstimātis aut eōs quī vectīgālia nōbīs pēnsitant, aut eōs quī exercent atque exigunt, cum duo rēgēs cum maximīs cōpiīs propter adsint? cum ūna excursiō equitātūs perbrevī tempore tō-

s tīus annī vectīgal auferre possit? cum pūblicānī familiās maximās, quās in saltibus habent, quās in agrīs, quās in portubus atque cūstōdiīs, magnō perīculō sē habēre ar- bitrentur? Putātisne vōs illīs rēbus fruī posse, nisi eōs quī vōbīs frūctuī sunt cōnservāritis nōn sōlum (ut ante

10 dīxī) calamitāte, sed etiam calamitātis formīdine līberā- tōs?

Rome itself is concerned, not merely the publicani. Financial disaster in Asia means financial trouble at Rome.

VII. 17. AC nē illud quidem vōbīs neglegendum est, quod mihi ego extrēmum prōposueram, cum essem dē bellī genere dictūrus, quod ad multōrum bona cīvium

15 Rōmānōrum pertinet, quōrum vōbīs prō vestrā sapientiā, Quirītēs, habenda est ratiō dīligenter. Nam et pūbli- cānī, hominēs honestissimī atque ōrnātissimī, suās ratiō- nēs et cōpiās in illam prōvinciam contulērunt, quōrum ipsōrum per sē rēs et fortūnae vōbīs cūrae esse dēbent.

20 Etenim sī vectīgālia nervōs esse reī pūblicae semper dūxi- mus, eum certē ōrdinem, quī exercet illa, firmāmentum cēterōrum ōrdinum rēctē esse dīcēmus. 18. Deinde ex cēterīs ōrdinibus hominēs gnāvī atque industriī partim ipsī in Asiā negōtiantur, quibus vōs absentibus

25 cōnsulere dēbētis, partim eōrum in eā prōvinciā pe- cūniās magnās collocātās habent. Est igitur hūmānitā- tis vestrae magnum numerum eōrum cīvium calamitāte prohibēre, sapientiae vidēre multōrum cīvium calami- tātem ā rē pūblicā sēiūnctam esse nōn posse. Etenim

30 prīmum illud parvī rēfert, nōs pūblicānīs omissīs vectī- gāūlia posteā victōriā recuperāre. Neque enim īsdem re- dimendī facultās erit propter calamitātem, neque aliīs

THE MANILIAN LAW 19

voluntās propter timōrem. r9. Deinde quod nōs eadem Asia atque īdem iste Mithridātēs initiō bellī Asiāticī docuit, id quidem certē calamitāte doctī memoriā re- tinēre dēbēmus. Nam tum, cum in Asiā rēs magnās permultī āmīserant, scīmus Rōmae, solūtiōne impedītā, s fidem concidisss. Nōn enim possunt ūnā in cīvitāte multī rem ac fortūnās āmittere, ut nōn plūrēs sēcum in eandem trahant calamitātem. Ā quō perīculō prohibēte rem pūblicam, et mihi crēdite idio quod ipsī vidētis; haec fidēs atque haec ratiō pecūni- ārum, quae Rōmae, quae in Forō ver-1s sātur, implicāta est cum illīs pecū- niīs Asiāticīs et cohaeret. Ruere illa nōn possunt, ut haec nōn eōdem labefacta mōtū concidant. Quā rē vidēte num dubitandum vōbīs sit omnī studiō ad id bellum incum- 20 bere, in quō glōria nōminis vestrī, salūs sociōrum, vecti- gālia maxima, fortūnae plūrimōrum cīvium coniūnctae cum rē pūblicā dēfendantur.

Corns or MITHRIDATES.

The campaign of Lucullus in Asia was at first gloriously successful.

VIII. 20. Quoniam dē genere bellī dīxī, nunc dē mag- nitūdine pauca dīcam. Potest hōc enim dīcī, bellī genus 2s esse ita necessārium ut sit gerendum, nōn esse ita magnum ut sit pertimēscendum. In quō maximē ēlabōrandum est, nē forte ea vōbīs quae dīligentissimē prōvidenda sunt, contemnenda esse videantur. Atque ut omnēs intelle- gant mē L. Lūcullō tantum impertīre laudis, quantum so fortī virō et sapientī hominī et magnō imperātōrī dē- beātur, dīcō eius adventū maximās Mithridātī cōpiās omnibus rēbus ōrnātās atque īnstrūctās fuisse, urbemque 20 CICEROS ORATIONS

Asiae clārissimam nōbīsque amīcissimam, Cȳ2icēnōrum, obsessam esse ab ipsō rēge maximā multitūdine et op- pugnātam vehementissimē, quam L. Lūcullus virtūte, assiduitāte, cōnsiliō, summīs obsidiōnis perīculīs lībe- s rāvit: 21. ab eōdem imperātōre classsm magnam et ōrnātam, quae ducibus Sertōriānīs ad Italiam studiō atque odiō īnflammāta raperētur, superātam esse atque dēpressam; magnās hostium praetereā cōpiās multīs proeliīs esse dēlētās, patefactumque nostrīs legiōnibus 10 esse Pontum, quī anteā populō Rōmānō ex omnī aditū clausus fuisset; Sinōpēn atque Amīsum, quibus in oppidīs erant domicilia rēgis, omnibus rēbus ōrnātās ac refertās cēterāsque urbīs Pontī et Cappadociae permultās, ūnō aditū adventūque esse captās; rēgem, spoliātum rēgnō 15 patriō atque avītō, ad aliōs sē rēgēs atque ad aliās gentīs supplicem contulisse; atque haec oninia salvīs populī Rōmānī sociīs atque integrīs vectīgālibus esse gesta. Satis opīnor haec esse laudis, atque ita, Quirītēs, ut hōc vōs intellegātis, ā nūllō istōrum, quī huic obtrectant lēgī 20 atque causae, L. Lūcullum similiter ex hōc locō esse laudātum.

Mithridates has escaped. Tigranes has become his ally. Other na- tions erasperated; our army dissatisfied; a serious reverse en- countered.

IX. 22. Requīrētur fortasse nunc quem ad modum, cum haec ita sint, reliquum possit magnum esse bellum. Cognōscite, Quirītēs. Nōn enim hōc sine causā quaerī

25 vidētur. Prīmum ex suō rēgnō sīc Mithridātēs profūgit, ut ex eōdem Pontō Mēdēa illa quondam profūgisse dīcitur, quam praedicant in fugā frātris suī membra in eīs locīs, quā sē parēns persequerētur, dissipāvisse, ut eōrum collēctiō dīspersa, maerorque patrius, celeritātem

s0 persequendī retardāret. Sīc Mithridātēs fugiēns maxi- mam vim aurī atque argentī pulcherrimārumque rērum

THE MANILIAN LAW 21

omnium, quās et ā maiōribus accēperat et ipse bellō superiōre ex tōtā Asiā dīreptās in suum rēgnum con- gesserat, in Pontō omnem relīquit. Haec dum nostrī colligunt omnia dīligentius, rēx ipse ē manibus effūgit. Ita illum in persequendī studiōs maeror, hōs laetitia tardāvit. 23. Hunc in illō timōre et fugā Tigrānēs rēx Armenius excēpit, diffīidentemque rēbus suīs cōn- fīrmāvit, et afflīctum ērēxit, per- io ditumque recreāvit. Cuius in rēgnum posteā quam L. Lūcullus cum exercitū vēnit, plūrēs etiam gentēs contrā imperātōrem nos- trum concitātae sunt. Erat enimis metus iniectus eīs nātiōnibus, quās numquam populus Rōmānus neque lacessendās bellō neque temptandās putāvit; erat etiam alia gravis atque vehemēns opīniō, 20 quae animōs gentium barbarā- rum pervāserat fānī locuplētis- simī et religiōsissimī dīripiendī causā in eās ōrās nostrum esse exercitum adductum. Ita nā- 25 MEDES. tiōnēs multae atque magnae novō quōdam terrōre ac metū concitā- bantur. Noster autem exercitus, tametsī urbem ex Tigrānis rēgnō cēperat, et proeliīs ūsus erat secundīs, tamen nimiā longinquitāte locōrum ac dēsīderiō suōrum so commovēbātur.

24. Hīc iam plūra nōn dīcam. Fuit enim illud extrē- mum ut ex eīs locīs ā mīlitibus nostrīs reditus magis mātūrus quam prōcessiō longior quaererētur. Mithri- dātēs autem et suam manum iam cōnfīrmārat, et eōrum ss

22 CICERO’S ORATIONS

quī sē ex ipsīus rēgnō collēgerant, et magnīs adventiciīs auxiliīs multōrum rēgum et nātiōnum iuvābātur. Iam hōc ferē sīc fierī solēre accēpimus, ut rēgum afflīctae fortūnae facile multōrum opēs alliciant ad misericordiam, 5 maximēque eōrum quī aut rēgēs sunt aut vīvunt in rēgnō, ut eīs nōmen rēgāle magnum et sānctum esse videātur. 25. Itaque tantum victus efficere potuit, quantum in- columis numquam est ausus optāre. Nam cum sē in rēgnum suum recēpisset, nōn fuit eō contentus, quod eī . 10 praeter spem acciderat, ut illam, posteā quam pulsus erat, terram umquam attingeret, sed in exercitum nos- trum clārum atque victōrem impetum fēcit. Sinite hōc locō, Quirītēs, sīcut poētae solent, quī rēs Rōmānās scrī- bunt, praeterīre mē nostram calamitātem, quae tanta 15 fuit, ut eam ad aurīs imperātōris nōn ex proeliō nūntius, sed ex sermōne rūmor afferret. 26. Hīc in illō ipsō malō gravissimāque bellī offēnsiōne, L. Lūcullus, quī tamen aliquā ex parte eīs incommodīs medērī fortasse potuisset, vestrō iussū coāctus, quod im- 20 perī diuturnitātī modum statuendum vetere exemplō putāvistis, partem mīlitum, quī iam stīpendiīs cōnfectī erant, dīmīsit, partem M’. Glabriōnī trādidit. Multa praetereō cōnsultō, sed ea vōs coniectūrā perspicite, quantum illud bellum factum putētis, quod coniungant 25 rēgēs potentissimī, renovent agitātae nātiōnēs, suscipiant integrae gentēs, novus imperātor noster accipiat, vetere exercitū pulsō.

The qualities needed in a general. Pompey’s knouledge of the art of var.

X. 27. Satis mihi multa verba fēcisse videor, quā rē esset hōc bellum genere ipsō necessārium, magnitūdine 30 perīculōsum. Restat ut dē imperātōre ad id bellum dēli- gendō ac tantīs rēbus praeficiendō dīcendum esse videātur. Ctinam, Quirītēs, virōrum fortium atque innocentium

THE MANILIAN LAW 23

cōpiam tantam habērētis, ut haec vōbīs dēlīberātiō dif- ficilis esset, quemnam potissimum tantīs rēbus ac tantō bellō praeficiendum putārētis! Nunc vērō cum sit ūnus Cn. Pompeius, quī nōn modo eōrum hominum quī nunc sunt glōriam, sed etiam antīquitātis memoriam virtūte s superārit, quae rēs est quae cuiusquam animum in hāc causā dubium facere possit? 28. Ego enim sīc exīstimō, in summō imperātōre quattuor hās rēs inesse oportēre,— scientiam reī mīlitāris, virtūtem, auctōritātem, fēlīcitātem. Quis igitur hōc homine scientior umquam aut fuit aut io esse dēbuit? quī ē ludō atque ē pueritiae disciplīnīs bellō maximō atque ācerrimīs hostibus ad patris exercitum atque in mīlitiae disciplīnam profectus est; quī extrēmā pueritiā mīles in exercitū fuit summī imperātōris, ineunte adulēscentiā maximī ipse exercitūs imperātor; quī saepiusis cum hoste cōnflīxit quam quisquam cum inimīcō concer- tāvit, plūra bella gessit quam cēterī lēgērunt, plūrēs prōvinciās cōnfēcit quam aliī concupīvērunt; cuius adulēs- centia ad scientiam reī mīlitāris nōn aliēnīs praeceptīs sed suīs imperiīs, nōn offēnsiōnibus bellī sed victōriīs, 20 nōn stīpendiīs sed triumphīs est ērudīta. Quod dēnique genus esse bellī potest, in quō illum nōn exercuerit for- tūna reī pūblicae? Cīvīle, Āfricānum, Trānsalpīnum, Hispāniēnse mixtum ex cīvitātibus atque ex bellicōsis- simīs nātiōnibus, servīle, nāvāle bellum, varia et dīversa 25 genera et bellōrum et hostium, nōn sōlum gesta ab hēc ūnō, sed etiam cōnfecta, nūllam rem esse dēclārant in ūsū positam miīlitārī, quae huius virī scientiam fugere possit. The entire world already bears testimony to Pompey’s general capacity for military leadership.

XI. 29. Iam vērō virtūtī Cn. Pompeī quae potest so ōrātiō pār invenīrī? Quid est quod quisquam aut illō dignum aut vōbīs novum aut cuiquam inaudītum possit

24 CICERO’S ORATIONS

afferre? Neque enim illae sunt sōlae virtūtēs imperā- tōriae, quae vulgō exīstimantur, labor in negōtiīs, forti- tūdō in perīculīs, industria in agendō, celeritās in cōn- ficiendō, cōnsilium in prōvidendō; quae tanta sunt in 5 hōc ūnō, quanta in omnibus reliquīs imperātōribus, quōs aut vīdimus aut audīvimus, nōn fuērunt. 30. Testis est Italia, quam ille ipse victor L. Sulla huius virtūte et sub- sidiō cōnfessus est līberātam. Testis est Sicilia, quam multīs undique cīnctam perīculīs nōn terrōre bellī, sed 10 cōnsilī celeritāte explicāvit. Testis est Āfrica, quae, magnīs oppressa hostium cō- piīs, eōrum ipsōrum sanguine redundāvit. Testis est Gallia, per quam legiōnibus nostrīs 15 iter in Hispāniam Gallōrum interneciōne patefactum est. Testis est Hispānia, quae sae- pissimē plūrimōs hostīs ab hōc superātōs prōstrātōsque cōn- 20 spexit. Testis est iterum et saepius Italia, quae cum ser- vīlī bellō taetrō perīculōsōque premerētur, ab hōc auxilium absente expetivit; quod bel- lum exspectātiōne eius attenuātum atque imminūtum est, 25 adventū sublātum ac sepultum.

31. Testēs nunc vērō iam omnēs ōrae atque omnēs ex- terae gentēs ac nātiōnēs, dēnique maria omnia cum ūni- versa, tum in singulīs ōrīs omnēs sinūs atque portūs. Quis enim tōtō marī locus per hōs annōs aut tam fīrmum

30 habuit praesidium ut tūtus esset, aut tam fuit abditus ut latēret? Quis nāvigāvit quī nōn sē aut mortis aut ser- vitūtis perīculō committeret, cum aut hieme aut refertō praedōnum marī nāvigāret? Hōc tantum bellum, tam turpe, tam vetus, tam latē dīvīsum atque dīspersum,

35 quis umquam arbitrārētur aut ab omnibus imperātōribus

An ANCIENT SH?P.

THE MANILIAN LAW 25

ūnō annō aut omnibus annīs ab ūnō imperātōre cōnficī posse? 32. Quam prōvinciam tenuistis ā praedōnibus līberam per hōsce annōs? Quod vectīgal vōbīs tūtum fuit? Quem socium dēfendistis? cCui praesidiō classi- bus vestrīs fuistis? Quam multās exīstimātis īnsulās s esse dēsertās? Quam multās aut metū relīctās aut ā praedōnibus captās urbīs esse sociōrum?

The pirates who but just now were everywhere supreme on the sea, and most dangerous even on the coasts of Italy as uell, in a few brief weeks have been crushed by Pompey.

XII. Sed quid ego longinqua commemorō? Fuit hōc quondam, fuit proprium populī Rōmānī, longē ā domō bel- lāre, et prōpugnāculīs imperī sociōrum fortūnās, nōn sua i0 tēcta dēfendere. Sociīs ego nostrīs mare per hōs annōs clausum fuisse dīcam, cum exercitūs vestrī numquam ā Brundisiō nisi hiome summā trānsmīserint? Quī ad vōs ab exterīs nātiōnibus venīrent captōs querar, cum lēgātī populī Rōmānī redēmptī sint? Mercātōribus tūtum mare 1s nōn fuisse dīcam, cum duodecim secūrēs in praedōnum potestātem pervēnerint? 33. Cnidum aut Colophōnem aut Samum, nōbilissimās urbīs, innumerābilīsque aliās captās esse commemorem, cum vestrōs portūs, atque eōs portūs quibus vītam ac spīritum dūcitis, in praedōnum 20 fuisse potestāte sciātis? An vērō ignōrātis portum Cai- ētae celeberrimum ac plēnissimum nāvium īnspectante praetōre ā praedōnibus esse dīreptum? Ex Miīsēnō autem eius ipsīus līberōs, quī cum praedōnibus anteā ibi bellum gesserat, ā praedōnibus esse sublātōs? Nam quid 25 ego Ōstiēnse incommodum atque illam lābem atque ignō- miniam reī pūblicae querar, cum, prope īnspectantibus vōbīs, classis ea, cui cōnsul populī Rōmānī praepositus esset, ā praedōnibus capta atque oppressa est?

Prō dī immortālēs! tantamne ūnīus hominis incrēdi- so bilis ac dīvīna virtūs tam brevī tempore lūcem afferre

26 CICERO’S ORATIONS

reī pūblicae potuit, ut vōs, quī modo ante ōstium Ti- berīnum classem hostium vidēbātis, eī nunc nūllam intrā Ōceanī ōstium praedōnum nāvem esse audiātis? 34- Atque haec quā celeritāte gesta sint quamquam vidētis, 5 tamen ā mē in dīcendō praetereunda nōn sunt. Quis enim umquam aut obeundī negōtī aut cōnsequendī quaes- tūs studiō tam brevī tempore tot loca adīre, tantōs cursūs cōnficere potuit, quam celeriter Cn. Pompeiō duce tantī bellī impetus nāvigāvit? Quī nōndum tempestīvō ad 10 nāvigandum marī Siciliam adiit, Āfricam explōrāvit; inde Sardiniam cum classe vēnit, atque haec tria frūmentāria subsidia reī pūblicae fīrmissimīs praesidiīs classibusque mūnīvit. 35. Inde cum sē in Italiam recēpisset, duābus Hispāniīs et Galliā trānsalpīna praesidiīs ac nāvibus 15 cōnfīrmātā, missīs item in ōram Illyricī maris et in Achaiam omnemque Graeciam nāvibus, Italiae duo maria maximīs classibus fīrmissimīsque praesidiīs adōrnāvit. Ipse autem ut Brundisiō profectus est, ūndēquīnquā- gēsimō diē tōtam ad imperium populī Rōmānī Ciliciam 20 adiūnxit; omnēs, quī ubīque praedōnēs fuērunt, partim captī interfectīque sunt, partim ūnīus huius sē imperiō ac potestātī dēdidērunt. Idem Crētēnsibus, cum ad eum ūsque in Pamphȳliam lēgātōs dēprecātōrēsque mīsissent, spem dēditiōnis nōn adēmit, obsidēsque imperāvit. Ita 25 tantum bellum, tam diūturnum, tam longē lātēque dī- spersum, quō bellō omnēs gentēs ac nātiōnēs premēbantur, Cn. Pompeius extrēmā hieme apparāvit, ineunte vēre suscēpit, mediā aestāte cōnfēcit.

Pompey’s qualifications as a general measure up to the highest standard.

XIII. 36. Est haec dīvīna atque incrēdibilis virtūs im-

30 perātōris. Quid cēterae, quās paulō ante commemorāre coeperam, quantae atque quam multae sunt? Nōn enim bellandī virtūs sōlum in summō ac perfectō imperātōre quaerenda est, sed multae sunt artēs eximiae huius ad-

THE MANILIAN LAW 27

ministrae comitēsque virtūtis. Ac prīmum, quantā in-- nocentiā dēbent esse imperātōrēs? Quantā deinde in omnibus rēbus temperantiā, quantā fidē, quantā facili- tāte, quantō ingeniō, quantā hūmānitāte? Quae bre- viter quālia sint in Cn. Pompeiō cōnsīderēmus; summas enim omnia sunt, Quirītēs, sed ea magis ex aliōrum con-. tentiōne quam ipsa per sēsē cognōscī atque intellegī possunt. 37. Quem enim imperātōrem possumus ūllō in numerō putāre, cuius in exercitū centuriātūs vēneant atque vēnierint? Quid hunc hominem magnum aut am- io plum dē rē pūblicā cōgitāre, quī pecūniam, ex aerāriō dēprōmptam ad bellum administrandum, aut propter cupiditātem prōvinciae magistrātibus dīvīserit, aut propter avāritiam Rōmae in quaestū relīquerit? Vestra admur- murātiō facit, Quirītēs, ut agnōscere videāminī quī haec 1s fēcerint; ego autem nōminō nēminem; quā rē īrāscī mihi nēmō poterit, nisi quī ante dē sē voluerit cōnfitērī. Itaque propter hanc avāritiam imperātōrum quantās calami- tātēs, quōcumque ventum est, nostrī exercitūs ferant quis ignōrat? 38. Itinera quae per hōsce annōs in Italiā 20 per agrōs atque oppida cīvium Rōmānōrum nostrī im- perātōrēs fēcerint recordāminī; tum facilius statuētis quid apud exterās nātiōnēs fierī exīstimētis. Utrum plūrīs arbitrāminī per hōsce annōs mīlitum vestrōrum armīs hostium urbīs, an hībernīs sociōrum cīvitātēs esse 25 dēlētās ? Neque enim potest exercitum is continēre im- perātor, quī sē ipse nōn continet, neque sevērus esse in iūdicandō, quī aliōs in sē sevērōs esse iūdicēs nōn vult. 39. Hīc mīrāmur hunc hominem tantum excellere cēterīs, cuius legiōnēs sīc in Asiam pervēnerint, ut nōn modo so manus tantī exercitūs, sed nē vestigium quidem cuiquam pācātō nocuisse dīcātur? Iam vērō quem ad modum mīlitēs hībernent cotīdiē sermōnēs ac litterae perferuntur; nōn modo ut sūmptum faciat in mīlitem nēminī vīs af- fertur, sed nē cupientī quidem cuiquam permittitur. ss

28 CICEROS ORATIONS

. Hiemis enim, nōn avāritiae perfugium maiōrēs nostrī in sociōrum atque amīcōrum tēctīs esse voluērunt.

Pompey, by his exercise of rigid self-control, has avoided many obō- stacles to a general’s success, and is furthermore well liked by the allies.

XIV. 40. Age vērō, cēterīs in rēbus quālī sit tempe- rantiā cōnsīderāte. Unde illam tantam celeritātem et tam

5 incrēdibilem cursum inventum putātis? Nōn enim illum eximia vīs rēmigum aut ars inaudīta quaedam gubernandī aut ventī aliquī novī tam celeriter in. ultimās terrās per- tulērunt; sed eae rēs quae cēterōs remorārī solent, nōn retardārunt; nōn avāritia ab īnstitūtō cursū ad praedam 10 aliquam dēvocāvit, nōn libīdō ad voluptātem, nōn amoe- nitās ad dēlēctātiōnem, nōn nōbilitās urbis ad cognitiōnem, nōn dēnique labor ipse ad quiētem; postrēmō signa et tabulās cēteraque ōrnāmenta Graecōrum oppidōrum, quae cēterī tollenda esse arbitrantur, ea sibi ille nē vīsenda 15 quidem exīstimāvit. 41. Itaque omnēs nunc in eīs locīs

Cn. Pompeium sīcut aliquem nōn ex hāc urbe missum,

sed dē caelō dēlāpsum intuentur. Nunc dēnique incipiunt

crēdere fuisse hominēs Rōmānōs hāc quondam conti- nentiā, quod iam nātiōnibus exterīs incrēdibile ac falsō 20 memoriae prōditum vidēbātur. Nunc imperī vestrī splendor illīs gentibus lūcem afferre coepit. Nunc in- tellegunt nōn sine causā maiōrēs suōs, tum cum eā tem- perantiā magistrātūs habēbāmus, servīre populō Rō- mānō quam imperāre aliīs maluisse. Iam vērō ita facilēs 25 aditūs ad eum prīvātōrum, ita līberae querimōniae dē aliōrum iniūriīs esse dīcuntur, ut is, quī dignitāte prīn-

cipibus excellit, facilitāte īnfimīs pār esse videātur. 42.

Iam quantum cōnsiliō, quantum dīcendī gravitāte et cōpiā

valeat, in quō ipsō inest quaedam dignitās imperātōria,

30 vōs, Quirītēs, hōc ipsō ex locō saepe cognōvistis. Fidem vērō eius quantam inter sociōs exīstimārī putātis, quam

THE MANILIAN LAW 29

hostēs omnēs omnium generum sānctissimam iūdicārint? Hūmānitāte iam tantā est, ut difficile dictū sit utrum hostēs magis virtūtem eius pugnantēs timuerint, an mān- suētūdinemi victī dīlēxerint. Et quisquam dubitābit quīn huic hōc tantum bellum trānsmittendum sit, quī ad om- s nia nostrae memoriae bella cōnficienda dīvīnō quōdam cōnsiliō nātus esse videātur?

A general’s reputation for success is a poverful factor in winning his campaigns.

XV. 343. Et quoniam auctōritās quoque in bellīs ad- ministrandīs multum atque in imperiō miīlitārī valet, certē nēminī dubium est quīn eā rē īdem ille imperātor io plūrimum possit. Vehementer autem pertinēre ad bella administranda quid hostēs, quid sociī dē imperātōribus nostrīs exīstiment quis ignōrat, cum sciāmus hominēs in tantīs rēbus, ut aut contemnant aut metuant aut ōderint aut ament, opīniōne nōn minus et fāmā quam aliquāi1s rātiōne certā commovērī? Quod igitur nōmen umquam in orbe terrārum clārius fuit? Cuius rēs gestae pārēs? Dē quō homine vōs, id quod maximē facit auctōritātem, tanta et tam praeclāra iūdicia fēcistis? 44. An vērō ūllam ūsquam esse ōram tam dēsertam putātis, quō nōn 20 illīus diēī fāma pervāserit, cum ūniversus populus Rō- mānus, refertō Forō complētīsque omnibus templīs ex quibus hīc locus cōnspicī potest, ūnum sibi ad commūne omnium gentium bellum Cn. Pompeium imperātōrem dē- poposcit? Itaque—ut plūra nōn dīcam, neque aliōrum 25 exemplīs cōnfīrmem quantum auctōritās valeat in bellō— ab eōdem Cn. Pompeiō omnium rērum ēgregiārum ex- empla sūmantur; quī quō diē ā vōbīs maritimō bellō praepositus est imperātor, tanta repente vīlitās annōnae ex summā inopiā et cāritāte reī frūmentāriae cōnsecūta so est ūnīus hominis spē ac nōmine, quantam vix in sum- mā ūbertāte agrōrum diūturna pāx efficere potuisset. 4s.

30 CICEROS ORATIONS

Iam acceptā in Pontō calamitāte ex eō proeliō, dē quō vōs paulō ante invītus admonuī, —cum sociī pertimuissent, hostium opēs animīque crēvissent, satis fīvmum praesi- dium prōvincia nōn habēret, āmīsissētis Asiam, Quirītēs, 5 nisi ad ipsum discrīmen eius temporis dīvīnitus Cn. Pom- peium ad eās regiōnēs fortūna populī Rōmānī attulisset. Huius adventus et Mithridātem īnsolitā īnflammātum victōriā continuit, et Tigrānem magnīs cōpiīs minitantem Asiae retardāvit. Et quisquam dubitābit quid virtūte 10 perfectūrus sit, quī tantum auctōritāte perfēcerit? aut quam facile imperiō atque exercitū sociōs et vectīgālia cōnservātūrus sit, quī ipsō nōmine ac rūmōre dēfenderit?

Pompey is knoun and feared throughout the East. Good fortune, so important for military success. always attends him.

XVI. 46. Age vērō, illa rēs quantam dēclārat eiusdem hominis apud hostīs populī Rōmānī auctōritātem, quod 15 ex locīs tam longinquīs tamque dīversīs tam brevī tem- pore omnēs huic sē ūnī dēdidērunt; quod Crētēnsium le- gātī, cum in eōrum īnsulā noster imperātor exercitusque esset, ad Cn. Pompeium in ultimās prope terrās vēnērunt, eīque sē omnīs Crētēnsium cīvitātēs dēdere velle dīxērunt? 20Quid? Idem iste Mithridātēs nōnne ad eundem Cn. Pompeium lēgātum ūsque in Hispāniam mīsit? eum quem Pompeius lēgātum semper iūdicāvit, eī quibus erat molestum ad eum potissimum esse missum, speculātōrem quam lēgātum iūdicārī māluērunt. Potestis igitur iam 25 cōnstituere, Quirītēs, hanc auctōritātem, multīs posteā rēbus gestīs magnīsque vestrīs iūdiciīs amplificātam, quan- tum apud illōs rēgēs, quantum apud exterās nātiōnēs vali- tūram esse exīstimētis. 47. Reliquum est ut dē fēlīcitāte, quam praestāre dē sē 30 ipsō nēmō potest, meminisse et commemorāre dē alterō possumus, sīcut aequum est hominēs dē potestāte deōrum, timidē et pauca dīcāmus. Ego enim sīc exīstimō: Maximō,

‘mnuog NVNO3 āHL NI VISā4Q 40 āldNna-, āH I,

āant āi

5

p.

2 - 8 5: qus : : w: Masēust a

5 . 5 ; : īq Ē . : ss: a “ ā: H “ C m]n aāeā

1 āx

2 ? 5

32 CICERO’S ORATIONS

Mārcellō, Scīpiōnī, Mariō, et cēterīs magnīs imperātō- ribus nōn sōlum propter virtūtem, sed etiam propter fortūnam saepius imperia mandāta atque exercitūs esse commissōs. Fuit enim profectō quibusdam summīs virīs 5 quaedam ad amplitūdinem et ad glōriam et ad rēs magnās bene gerendās dīvīnitus adiūncta fortūna. Dē huius autem hominis fēlīcitāte, dē quō nunc agimus, hāc ūtar moderātiōne dīcendī, nōn ut in illīus potestāte fortūnam positam esse dīcam, sed ut praeterita meminisse, reliqua 10 spērāre videāmur, nē aut invīsa dīs immortālibus ōrātiō nostra aut ingrāta esse videātur. 48. Itaque nōn sum praedicātūrus quantās ille rēs domī miīlitiae, terrā marī- que, quantāque fēlīcitāte gesserit; ut eius semper volun- tātibus nōn modo cīvēs assēnserint, sociī obtemperārint, 15 hostēs oboedierint, sed etiam ventī tempestātēsque obse- cundārint: hōc brevissimē dīcam, nēminem umquam tam impudentem fuisse, quī ab dīs immortālibus tot et tantās rēs tacitus audēret optāre, quot et quantās dī immortālēs ad Cn. Pompeium dētulērunt. Quod ut illī proprium ac 20 perpetuum sit, Quirītēs, cum commūnis salūtis atque im- perī tum ipsīus hominis causā, sīcutī facitis, velle et op- tāre dēbētis. 49. Quā rē, cum et bellum sit ita necessārium ut ne- glegī nōn possit, ita magnum ut accūrātissimē sit ad- 25 ministrandum, et cum eī imperātōrem praeficere possītis, in quō sit eximia bellī scientia, singulāris virtūs, clāris- sima auctōritās, ēgregia fortūna, dubitātis, Quirītēs, quīn hōc tantum bonī, quod vōbīs ab dīs immortālibus oblā- tum et datum est, in rem pūblicam cōnservandam atque 30 amplificandam cōnferātis?

Pompey at the head of an army is novw close at hand in Asia.

XVII. s0. Quod sī Rōmae Cn. Pompeius prīvātus esset hōc tempore, tamen ad tantum bellum is erat dē- ligendus atque mittendus; nunc cum ad cēterās summās

THE MANILIAN LAW 33

ūtilitātēs haec quoque opportūnitās adiungātur, ut in eīs ipsīs locīs adsit, ut habeat exercitum, ut ab eīs quī habent accipere statim possit, quid exspectāmus? Aut cūr nōn ducibus dīs immortālibus eīdem, cui cētera summā cum salūte reī pūblicae commissa sunt, hōc quoque bellums rēgium committāmus?

s1. At enim vir clārissimus, amantissimus reī pūblicae, vestrīs beneficiīs amplissimīs affectus, Q. Catulus, item- que summīs ōrnāmentīs honōris, fortūnae, virtūtis, ingenī praeditus, Q. Hortēnsius, ab hāc ratiōne dissentiunt. io Quōrum ego auctōritātem apud vōs multīs locīs plūri- mum valuisse et valēre oportēre cōnfiteor; sed in hāc causā, tametsī cognōscitis auctōritātēs contrāriās virōrum fortissimōrum et clārissimōrum, tamen omissīs auctōri- tātibus ipsā rē ac ratiōne exquīrere possumus vēritātem, 15 atque hōc facilius, quod ea omnia quae ā mē adhūc dicta sunt, eīdem istī vēra esse concēdunt,—et necessā- rium bellum esse et magnum, et in ūnō Cn. Pompeiō summa esse omnia. 52. Quid igitur ait Hortēnsius? Sī ūnī omnia tribuenda sint, dignissimum esse Pompeium, 20 sed ad ūnum tamen omnia dēferrī nōn oportēre. Obso- lēvit iam ista ōrātiō, rē multō magis quam verbīs rē- fūtāta. Nam tū īdem, Q. Hortēnsī, multa prō tuā summā cōpiā ac singulārī facultāte dīcendī et in senātū contrā virum fortem, A. Gabīnium, graviter ōrnātēque dīxistī, 25 cum is dē ūnō imperātōre contrā praedōnēs cōnstituendō lēgem prōmulgāsset, et ex hōc ipsō locō permulta item contrā eam lēgem verba fēcistī.

53. Quid? Tum, per deōs immortālīs! sī plūs apud populum Rōmānum auctōritās tua quam ipsīus populīso Rōmānī salūs et vēra causa valuisset, hodiē hanc glōriam atque hōc orbis terrae imperium tenērēmus? An tibi tum imperium hōc esse vidēbātur, cum populī Rōmānī lēgātī quaestōrēs praetōrēsque capiēbantur, cum ex omnibus prōvinciīs commeātū et prīvātō et pūblicō prohibēbāmur, ss

34 CICERO’S ORATIONS

cum ita clausa nōbīs erant maria omnia, ut neque prīvātam rem trānsmarīnam neque pūblicam iam obīre possēmus?

Rome, formerly a great naval power, then (i.e., just before the passing of the Gabinian Lavw), unlike all other nations in history, was un- able to defend its own coasts and harbors.

XVIII. s4. Quae cīvitās anteā umquam fuit, nōn dīcō Athēniēnsium, quae satis lātē quondam mare tenuisse 5 dīcitur; nōn Karthāginiēnsium, quī permultum classe ac maritimīs rēbus valuērunt; nōn Rhodiōrum, quōrum ūsque ad nostram memoriam disciplīna nāvālis et glōria re- mānsit, sed quae cīvitās umquam anteā tam tenuis, quae tam parva īnsula fuit, quae nōn portūs suōs et i10 agrōs et aliquam partem regiōnis atque ōrae maritimae per sē ipsa dēfenderet? At hercule aliquot annōs con- tinuōs ante lēgem Gabīniam ille populus Rōmānus, cuius ūsque ad nostram memoriam nōmen invictum in nāvāli- bus pugnīs permānserit, magnā ac multō maximā parte 18 nōn modo ūtilitātis, sed dignitātis atque imperī caruit. 55. Nōs, quōrum maiōrēs Antiochum rēgem classe Per- semque superārunt, omnibusque nāvālibus pugnīs Kar- thāginiēnsīs, hominēs in maritimīs rēbus exercitātissimōs parātissimōsque, vīcērunt, eī nūllō in locō iam praedōni- 20 bus pārēs esse poterāmus. Nōs, quī anteā nōn modo Italiam tūtam habēbāmus, sed omnīs sociōs in ūltimīs ōrīs auctōritāte nostrī imperī salvōs praestāre poterāmus, —tum cum īnsula Dēlos, tam procul ā nōbīs in Aegaeō marī posita, quō omnēs undique cum mercibus atque 25 oneribus commeābant, referta dīvitiīs, parva, sine mūrō, nihil timēbat,— eīdem nōn modo prōvinciīs atque ōrīs Italiae maritimīs ac portubus nostrīs, sed etiam Appiā iam viā carēbāmus. Et eīs temporibus nōn pudēbat magis- trātūs populī Rōmānī in hunc ipsum locum ēscendere, 30 cum eum nōbīs maiōrēs nostrī exuviīs nauticīs et classium spoliīs ōrnātum relīquissent.

THE MANILIAN LAW 35

Pompey’s success in the former instance seems to justify the Roman people’s opinion as against the view of Hortensius. There is in- justice also in refusing to appoint Gabinius Pompey’s lieutenant.

XIX. s6. Bonō tē animō tum, Q. Hortēnsī, populus Rōmānus et cēterōs quī erant in eādem sententiā, dīcere exīstimāvit ea quae sentiēbātis; sed tamen in salūte com-

QuiNTrUS HORTENSIUS.

mūnī īdem populus Rōmānus dolōrī suō māluit quam auctōritātī vestrae obtemperāre. Itaque ūna lēx, ūnuss vir, ūnus annus nōn modo nōs illā miseriā ac turpitūdine līberāvit, sed etiam effēcit, ut aliquandō vērē vidērēmur omnibus gentibus ac nātiōnibus terrā marīque imperāre. 57. Quō mihi etiam indignius vidētur obtrectātum esse adhūc, —Gabīniō dīcam anne Pompeiō, an utrīque, id io quod est vērius ?—nē lēgārētur A. Gabīnius Cn. Pom- peiō expetentī ac postulantī. Utrum ille, quī postulat ad 36 CICERO’S ORATIONS

tantum bellum lēgātum quem velit, idōneus nōn est quī impetret, cum cēterī ad expīlandōs sociōs dīripiendāsque prōvinciās quōs voluērunt lēgātōs ēdūxerint; an ipse, cuius lēge salūs ac dignitās populō Rōmānō atque omnibus 5 gentibus cōnstitūta est, expers esse dēbet glōriae eius imperātōris atque eius exercitūs, quī cōnsiliō ipsīus ac pe- rīculō est cōnstitūtus? s8. An C. Falcidius, Q. Metellus, Q. Caelius Latīniēnsis, Cn. Lentulus, quōs omnīs honōris causā nōminō, cum tribūnī plēbī fuissent, annō proximō i0 lēgātī esse potuērunt; in ūnō Gabīniō sunt tam dīligentēs, quī in hōc bellō, quod lēge Gabīniā geritur, in hōc im- perātōre atque exercitū, quem per vōs ipse cōnstituit, etiam praecipuō iūre esse dēbēret? Dē quō lēgandō cōnsulēs spērō ad senātum relātūrōs. Quī sī dubitābunt 15 aut gravābuntur, ego mē profiteor relātūrum. Neque mē impediet cuiusquam inimīcum ēdictum, quō minus vōbīs frētus vestrum iūs beneficiumque dēfendam; neque praeter intercessiōnem quicquam audiam, dē quā, ut arbitror, istī ipsī, quī minantur, etiam atque etiam quid 20 liceat cōnsīderābunt. Meā quidem sententiā, Quirītēs, ūnus A. Gabīnius bellī maritimī rērumque gestārum Cn. Pompeiō socius ascrībitur, proptereā quod alter ūnī illua bellum suscipiendum vestrīs suffrāgiīs dētulit, alter dē- lātum susceptumque cōnfēcit.

The people hold Catulus in the highest esteem. But his present unuill- ingness to depart from precedent is inconsistent with his oun record.

25 XX. 3509. Reliquum est ut dē Q. Catulī auctōritāte et sententiā dīcendum esse videātur. Quī cum ex vōbīs quaereret, sī in ūnō Cn. Pompeiō omnia pōnerētis, sī quid eō factum esset, in quō spem essētis habitūrī, cēpit magnum suae virtūtis frūctum ac dignitātis, cum omnēs

30 ūnā prope vōce in eō ipsō vōs spem habitūrōs esse dīxistis. Etenim tālis est vir, ut nūlla rēs tanta sit ac

THE MANILIAN LAW 37

tam difficilis, quam ille nōn et cōnsiliō regere et integri- tāte tuērī et virtūte cōnficere possit. Sed in hōc ipsō ab eō vehementissimē dissentiō, quod, quō minus certa est hominum ac minus diūturna vīta, hōc magis rēs pūblica, dum per deōs immortālīs licet, fruī dēbet summī virī vītās atque virtūte. 60. ‘At enim nē quid novī fīat contrā exempla atque īnstitūta maiōrum.” Nōn dīcam hōc locō maiōrēs nostrōs semper in pāce cōnsuētūdinī, in bellō ūtilitātī pāruisse; semper ad novōs cāsūs temporum novō- rum cōnsiliōrum ratiōnēs accommodāsse; nōn dīcam duo i10 bella maxima, Pūnicum atque Hispāniēnse, ab ūnō im- perātōre esse cōnfecta, duāsque urbīs potentissimās, quae huic imperiō maximē minitābantur, Karthāginem atque Numantiam, ab eōdem Scīpiōne esse dēlētas; nōn com- memorābō nūper ita vōbīs patribusque vestrīs esse vīsum, 15 ut in ūnō C. Mariō spēs imperī pōnerētur, ut īdem cum Iugurthā, īdem cum Cimbrīs, īdem cum Teutonīs bellum administrāret. 61. In ipsō Cn. Pompeiō, in quō novī cōnstituī nihil vult Q. Catulus, quam multa sint nova summā Q. Catulī voluntāte cōnstitūta recordāminī. 20

Unprecedented power and privilege has previously been on many oc- casions conferred upon Pompey uwith the entire approval of Catulus.

XXI. Quid tam novum quam adulēscentulum prī- vātum exercitum difficilī reī pūblicae tempore cōnficere? Cōnfēcit. Huic praeesse? Praefuit. Rem optimē ductū suō gerere? Gessit. Quid tam praeter cōnsuē- tūdinem quam hominī peradulēscentī, cuius aetās ā2s senātōriō gradū longē abesset, imperium atque exercitum darī, Siciliam permittī, atque Āfricam bellumque in eā prōvinciā administrandum? Ftuit in hīs prōvinciīs sin- gulārī innocentiā, gravitāte, virtūte; bellum in āfricā maximum cōnfēcit, victōrem exercitum dēportāvit. Quid so vērō tam inaudītum quam equitem Rōmānum trium-

38 CICERO’S ORATIONS

phāre? At eam quoque rem populus Rōmānus nōn modo vīdit, sed omnium etiam studiō vīsendam et concele- brandam putāvit. 62. Quid tam inūsitātum quām ut, cum duo cōnsulēs clārissimī fortissimīque essent, eques 5s Rōmānus ad bellum maximum formīdolōsissimumque prō cōnsule mitterētur? Missus est. Quō quidem tempore, cum esset nōn nēmō in senātū quī dīceret nōn oportēre mittī hominem prīvātum prō cōnsule, L. Philippus dīxisse dīcitur nōn sē illum suā sententiā prō cōnsule, sed prō 10 cōnsulibus mittere. Tanta in eō reī pūblicae bene geren- dae spēs cōnstituēbātur, ut duōrum cōnsulum mūnus ūnīus adulēscentis virtūtī committerētur. Quid tam singulāre quam ut ex senātūs cōnsultō lēgibus solūtus cōnsul ante fieret, quam ūllum alium magistrātum per lēgēs capere 15 licuisset ? quid tam incrēdibile quam ut iterum eques Rōmānus ex senātūs cōnsultō triumphāret? Quae in omnibus hominibus nova post hominum memoriam cōn- stitūta sunt, ea tam multa nōn sunt quam haec, quae in hōc ūnō homine vidēmus. 63. Atque haec tot exempla, 20 tanta ac tam nova, profecta sunt in eundem hominem ā Q. Catuli atque ā cēterōrum eiusdem dignitātis amplis- simōrum hominum auctōritāte.

The judgment of the people has been proven right in Pompey’s case. Other generals are hated in the provinces; Pompey alone is loved.

XXII. Quā rē videant nē sit perinīquum et nōn ferun- dum, illōrum auctōritātem dē Cn. Pompeī dignitāte ā 25 vōbīs comprobātam semper esse, vestrum ab illīs dē eōdem homine iūdicium populīque Rōmānī auctōritātem improbārī; praesertim cum iam suō iūre populus Rōmānus in hōc homine suam auctōritātem vel contrā omnīs quī dissentiunt possit dēfendere, proptereā quod, īsdem istīs s0 reclāmantibus, vōs ūnum illum ex omnibus dēlēgistis quem bellō praedōnum praepōnerētis. 64. Hōc sī vōs

THE MANILIAN LAW 39

temere fēcistis, et reī pūblicae parum cōnsuluistis, rēctē istī studia vestra suīs cōnsiliīs regere cōnantur. Sīn autem vōs plūs tum in rē pūblicā vīdistis, vōs eīs repug- nantibus per vōsmet ipsōs dignitātem huic imperiō, salūtem orbī terrārum attulistis, aliquandō istī prīncipēs s et sibi et cēterīs populī Rōmānī ūniversī auctōritātī pā- rendum esse fateantur.

Atque in hōc bellō Asiāticō et rēgiō nōn sōlum miīlitāris illa virtūs, quae est in Cn. Pompeiō singulāris, sed aliae quoque virtūtēs animī magnae et multae requīruntur. io Difficile est in Asiā, Ciliciā, Syriā rēgnīsque interiōrum nātiōnum ita versārī nostrum imperātōrem, ut nihil aliud nisi dē hoste ac dē laude cōgitet. Deinde etiam sī quī sunt pudōre ac temperantiā moderātiōrēs, tamen eōs esse tālīs propter multitūdinem cupidōrum hominum nēmōis arbitrātur. 6s. Difficile est dictū, Quirītēs, quantō in odiō sīmus apud exterās nātiōnēs propter eōrum, quōs ad eās per hōs annōs cum imperiō mīsimus, libīdinēs et iniūriās. Quod enim fānum putātis in illīs terrīs nostrīs magistrātibus religiōsum, quam cīvitātem sānctam, quam 20 domum satis clausam ac mūnītam fuisse? CUrbēs iam locuplētēs et cōpiōsae requīruntur, quibus causa bellī propter dīripiendī cupiditātem īnferātur. 66. Libenter haec cōram cum Q. Catulō et Q. Hortēnsiō, summīs et clārissimīs virīs, disputārem. Nōvērunt enim sociōrum 2s5 vulnera, vident eōrum calamitātēs, querimōniās audiunt. Prō sociīs vōs contrā hostīs exercitum mittere putātis, an hostium 6simulātiōne contrā sociōs atque amīcos? Quae cīvitās est in Asiā quae nōn modo imperātōris aut lēgātī, sed ūnīus tribūnī mīlitum animōs ac spīritūs capere so possit?

40 CICEROS ORATIONS

No avaricious general may be sent to the East. The increasing wealth of such a man would be the disgrace of Rome. Pompey’s peculiar fitness for this post is attested by men of distinction.

XXIII. Quā rē, etiam sī quem habētis quī collātis signīs exercitūs rēgiōs superāre posse videātur, tamen nisi erit īdem, quī sē ā pecūniīs sociōrum, quī ab eōrum coniugibus ac līberīs, quī ab ōrnāmentīs fānōrum atque

5 oppidōrum, quī ab aurō gazāque rēgiā manūs, oculōs, animum cohibēre possit, nōn erit idōneus quī ad bellum Asiāticum rēgiumque mittātur. 67. Ecquam putātis cīvitātem pācātam fuisse quae locuplēs sit? Ecquam esse locuplētem quae istīs pācāta esse videātur? Ōra maritima,

10Quirītēs, Cn. Pompeium nōn sōlum propter reī mīlitāris glōriam, sed etiam propter animī continentiam requīsīvit. Vidēbat enim praetōrēs locuplētārī quot annīs pecūniā pūblicā praeter paucōs; neque eōs quicquam aliud as- sequī, classium nōmine, nisi ut dētrīmentīs accipiendīs

15 maiōre afficī turpitūdine vidērēmur. Nunc quā cupidi- tāte hominēs in prōvinciās, quibus iactūrīs et quibus condiciōnibus proficīscantur, ignōrant vidēlicet istī, quī ad ūnum dēferenda omnia esse nōn arbitrantur? Quasi vērō Cn. Pompeium nōn cum suīs virtūtibus tum etiam

20 aliēnīs vitiīs magnum esse videāmus. 68. Quā rē nōlīte dubitāre quīn huic ūnī crēdātis omnia, quī inter tot annōs ūnus inventus sit, quem sociī in urbīs suās cum exercitū vēnisse gaudeant.

Quod sī auctōritātibus hanc causam, Quirītēs, cōn-

26 fīrmandam putātis, est vōbīs auctor vir bellōrum omnium maximārumque rērum perītissimus, P. Servīlius, cuius tantae rēs gestae terrā marīque exstitērunt, ut cum dē bellō dēlīberētis, auctor vōbīs gravior nēmō esse dēbeat; est C. Cūriō, summīs vestrīs beneficiīs maximīsque rēbus

30 gestīs, summō ingeniō et prūdentiā praeditus; est Cn. Lentulus, in quō omnēs prō amplissimīs vestrīs honōribus

THE MANILIAN LAW 41

summum cōnsilium, summam gravitātem esse cognō- vistis; est C. Cassius, integritāte, virtūte, cōnstantiā singulārī. Quā rē vidēte ut hōrum auctōritātibus il- lōrum ōrātiōnī, quī dissentiunt, respondēre posse videā- mur. 5

Peroratio. Manilius may with confidence count upon the support of Cicero in every way. The orator is advocating the appoint- ment of Pompey solely from patriotic and public motives, not for selfish ends.

XXIV. 69. Quae cum ita sint, C. Mānīlī, prīmum istam tuam et lēgem et voluntātem et sententiam laudō vehe- mentissimēque comprobō; deinde tē hortor, ut auctōre populō Rōmānō maneās in sententiā, nēve cuiusquam vim aut minās pertimēscās. Prīmum in tē satis esse io animī persevērantiaeque arbitror; deinde cum tantam multitūdinem cum tantō studiō adesse videāmus, quan- tam iterum nunc in eōdem homine praeficiendō vidēmus, quid est quod aut dē rē aut dē perficiendī facultāte dubitēmus? Ego autem quicquid est in mē studī, cōn-is silī, labōris, ingenī, quicquid hōc beneficiō populī Rōmānī atque hāc potestāte praetōriā, quicquid auctōritāte, fidē, cōnstantiā possum, id omne ad hanc rem cōnficiendam tibi et populō Rōmānō polliceor ac dēferō; 70. testorque omnīs deōs, et eōs maximē quī huic locō templōque 20 praesident, quī omnium mentīs eōrum quī ad rem pūbli- cam adeunt maximē perspiciunt, mē hōc neque rogātū facere cuiusquam, neque quō Cn. Pompeī grātiam mihi per hanc causam conciliārī putem, neque quō mihi ex cuiusquam amplitūdine aut praesidia perīculīs aut adiū-2s menta honōribus quaeram; proptereā quod perīcula facile, ut hominem praestāre oportet, innocentiā tēctī repellēmus, honōrem autem neque ab ūnō neque ex hōc locō, sed eādem illā nostrā labōriōsissimā ratiōne vītae, sī vestra voluntās feret, cōnsequēmur. 71. Quam ob remso

42 CICERO’S ORATIONS

quicquid in hāc causā mihi susceptum est, Quirītēs, id ego omne mē reī pūblicae causā suscēpisse cōnfīrmō; tantumque abest ut aliquam mihi bonam grātiam quae- sisse videar, ut multās mē etiam simultātēs partim ob- 5scūrās, partim apertās intellegam mihi nōn necessāriās, vōbīs nōn inūtilīs suscēpisse. Sed ego mē hōc honōre praeditum, tantīs vestrīs beneficiīs affectum statuī, Quirītēs, vestram voluntātem et reī pūblicae dignitātem et salūtem prōvinciārum atque sociōrum meīs omnibus 10 commodīs et ratiōnibus praeferre oportēre.

THE FIRST ORATION AGAINST CATILINE

INTRODUCTION

Catiline, or, to give him his full Roman name, Lucius Sergius Catilina, was a man of noble birth who had wasted his inheritance in profligate living. He had held the office of praetor in 68 B.C., and had been propraetor in Africa the year following. He wished to be a candi- date for the consulship for the year 65 s.C., but was pre- vented by a suit brought against him for maladminis- tration of his province. Autronius Paetus and Cornelius Sulla, who were elected consuls for that year, were con- victed of securing their election by the use of bribery, and so0 their opponents and accusers, Aurelius Cotta and Man- lius Torquatus, were installed as consuls in their stead. With one of these men and other associates Catiline formed a plan to murder the incoming consuls on the Ist of January, the day of their assuming office. We are told that Catiline caused the failure of the plan by giving the signal too soon. This may have been his starting-point in conspiracy. His plans seemed to in- volve an ultimate overthrow of the existing forms of Roman government, but he chose to assume the consular office first by wav of a regular formal election. To this end he presented himself as a candidate for this office for the year 63, since by this time he had been acquitted of the charge which formerly hung over him. With one of the other candidates, Gaius Antonius, he had at least a secret understanding, and hoped to have him as his colleague in the consulship. Antonius was elected, but

43

44 CICERO’S ORATIONS

as the colleague of Cicero, who promptly won him over to his side in the later events by transferring to him the rich and much-coveted province of Macedonia, which had fallen to Cicero for his proconsular year. Once more, in the elections held during the year 63 for the consulship of the succeeding year, Cicero secured the defeat of Catiline. Then Catiline, becoming desperate, determined to proceed with his plans for the overthrow of the state without waiting to secure the consulshirp. Men were collected at Faesulae, a strong position in northern Etruria (near modern Florence), under the command of Gaius Manlius, a former centurion in the army of Sulla. Cicero kept himself fully informed of the progress of the conspiracy, and stated the facts of the situation to the senators, who promptly—OŌctober 21—granted the consuls the special prerogative of dictatorial power. Nevertheless, Catiline remained in the city, and when Cicero, in spite of the extraordinary power conferred upon him by the Senate’s decree, failed to order his arrest, he even had the hardihood to attend the special meeting of the Senate called by the consul in the temple of Jupiter Stator, on the slope of the Palatine hill, to consider his case. Then it was that Cicero attacked him in the following address, in which he gives reasons for Catiline’s withdrawal from the city and for his own surprising leniency towards him. In its present form it is, doubtless, somewhat changed from the speech he delivered, because he could not have possibly foreseen the presence of Catiline at the meeting of the Senate; and, furthermore, we are expressly told by the historian Sallust that the consul afterward wrote out and published his speech.

]&r-

1ā W

nīt l 5 . Magime,5

ulld rtli

gv7475 8544311īē avasīmīāūse

Templum Victoriae

4 / Aedes ssmmmoks

24 PALATINUS f , 5 4

su px4 ortunae 5

——————3

T.Āpollinis

v Oomus

v Augustana

[w) Ars Moxima Herculis

ēCALE OF YARDS

5 5 i60 200 200

PLAN OF CENTRAL ROUME.

DigitiZed by Google 46 CICERO’S ORATIONS

DELIVERED BY CICERO WHEN CONSUL, NOVEMBER S8, 63 B.C., BEFORE THE SENATE IN THE TEMPLE

OF JUPITER STATOR

Catiline is audacious in appearing among the senators, all of whom

know of his treasonable plans. The

their duty.

consuls are failing lo do

I. 1. Quō ūsque tandem abīūtēre, Catilīna, patientiā nostrā? Quam diū etiam furor iste tuus nōs ēlūdet? Quem

ad fīnem sēsē effrēnāta iactābit audācia? Nihilne tē nocturnum 5 praesidium Palātī, nihil urbis vigiliae, nihil timor populī, nihil concursus bonōrum omnium, nihil hīc mūnītissimus habendī senā- tūs locus, nihil hōrum ōra vultūs- 10 que mōvērunt? Patēre tua cōn- silia nōn sentis? Cōnstrictam iam hōrum omnium scientiā tenērī coniūrātiōnem tuam nōn vidēs? Quid proximā, quid superiōre 15 nocte ēgeris, ubi fueris, quōs con- vocāveris, quid cōnsilī cēperis, quem nostrum ignōrāre arbitrāris?

AHALa.

2. Ō tempora! Q mōrēs! Senātus haec intellegit, cōn- sul videt; hīc tamen vīvit. Vīvit? Immō vērō etiam in senātum venit, fit pūblicī cōnsilī particeps, notat et dēsignat oculīs ad caedem ūnum quemque nostrum. Nōs autem, fortēs virī, satis facere reī pūblicae vidēmur, sī

istīus furōrem ac tēla vītēmus.

Ad mortem tē, Catilīna,

dūcī iussū cōnsulis iam pridem oportēbat; in tē cōnferrī 26 pestem quam tū in nōs iam diu māchināris. 3. An vērō vir amplissimus, P. Scīpiō, pontifex maximus, Ti. Grac- chum mediocriter labefactantem statum reī pūblicae THE FIRST ORATION AGAINST CATILINE 47

prīvātus interfēcit; Catilīnam, orbem terrae caede atque incendiīs vāstāre cupientem, nōs cōnsulēs perferēmus? Nam illa nimis antīqua praetereō, quod C. Servīlius Ahāla Sp. Maelium novīs rēbus studentem manū suā occīdit. Fuit, fuit ista quondam in hāc rē pūblicā virtūs, s ut virī fortēs ācriōribus suppliciīs cīvem perniciōsum quam acerbissimum hostem coērcērent. Habēmus senātūs cōnsultum in tē, Catilīna, vehemēns et grave. Nōn deest reī pūblicae cōnsilium, neque auctōritās huius ōrdinis; nōs, nōs, dīcō apertē, cōnsulēs dēsumus. 10

Former magistrates acted at once against the state’s enemies. Cicero hesitates. His reason.

II. 4. Dēcrēvit quondam senātus, ut L. Opīmius cōn- sul vidēret nē quid rēs pūblica dētrīmentī caperet. Nox nūlla intercessit; interfectus est propter quāsdam sēdi- tiōnum suspīciōnēs C. Gracchus, clārissimō patre, avō, maiōribus; occīsus est cum līberīs M. Fulvius cōnsulāris. 1s Similī senātūs cōnsultō C. Mariō et L. Valeriō cōnsulibus est permissa rēs pūblica; num ūnum diem posteā L. Sāturnīnum tribūnum plēbis et C. Servīlium praetōrem mors ac reī pūblicae poena remorāta est? At nōs vīcē- simum iam diem patimur hebēscere aciem hōrum auctōri- 20 tātis. Habēmus enim huiusce modī senātūs cōnsultum, vērum inclūsum in tabulīs, tamquam in vāgīnā recon- ditum, quō ex senātūs cōnsultō cōnfestim tē interfectum esse, Catilīna, convēnit. Vīvis, et vīvis nōn ad dēpōnen- dam, sed ad cōnfīrmandam audāciam. Cupiō, patrēs 25 cōnscrīptī, mē esse clēmentem; cupiō in tantīs reī pūblicae perīculīs mē nōn dissolūtum vidērī; sed iam mē ipse inertiae nēquitiaeque condemnō.

5. Castra sunt in Italiā contrā populum Rōmānum in Etrūriae faucibus collocāta; crēscit in diēs singulōs hos- so tium numerus; eōrum autem castrōrum imperātōrem ducemque hostium intrā moenia atque adeō in senātū

48 CICERO’S ORATIONS

vidēmus, intestīnam aliquam cotīdiē perniciem reī pū-

blicae mōlientem. Sī tē iam, Catilīna, comprehendī, sī

interficī iusserō, crēdō, erit verendum mihi nē nōn hōc

potius omnēs bonī sērius ā mē, quam quisquam crūdēlius s factum esse dīcat.

Vērum ego hōc, quod iam prīdem factum esse oportuit, certā dē causā nōndum addūcor ut faciam. Tum dēnique interficiēre, cum iam nēmō tam improbus, tam perditus, tam tuī similis invenīrī poterit, quī id nōn iūre factum esse

10 fateātur. 6. Quam diū quisquam erit quī tē dēfendere audeat, vīvēs; et vīvēs ita ut vīvis, multīs meīs et fīrmīs praesidiīs obsessus, nē commovēre tē contrā rem pūbli- cam possīs. Multōrum tē etiam oculī et aurēs nōn sen- tientem, sīcut adhūc fēcērunt, speculābuntur atque cūs-

15 tōdient.

Cicero shous his complete acquaintance with Catiline’s intentions.

III. Etenim quid est, Catilīna, quod iam amplius ex- spectēs, sī neque nox tenebrīs obscūrāre coetūs nefāriōs, nec prīvāta domus parietibus continēre vōcēs coniūrā- tiōnis tuae potest? Sī illūstrantur, sī ērumpunt omnia?

20 Mūtā iam istam mentem; mihi crēde, oblīvīscere caedis atque incendiōrum. Tenēris undique; lūce sunt clāriōra nōbīs tua cōnsilia omnia, quae iāam mēcum licet recog- nōscās. 7. Meministīne mē ante diem xrr. Kalendās Novembrīs dīcere in senātū, fore in armīs certō diē, quī

25 diēs futūrus esset ante diem vi. Kalendās Novembrīs, C. Mānlium, audāciae satellitem atque administrum tuae? Num mē fefellit, Catilīna, nōn modo rēs tanta, tam atrōx tamque incrēdibilis, vērum, id quod multō magis est admīrandum, diēs? Dīxī ego īdem in senātū caedem tē

s0 optimātium contulisse in ante diem v. Kalendās Novem- brīs, tam cum multī prīncipēs cīvitātis Rōmā nōn tam suī cōnservandī quam tuōrum cōnsiliōrum reprimendōrum causā profūgērunt. Num īnfitiārī potes tē illō ipsō diē,

THE FIRST ORATION AGAINST CATILINE 49

meīs praesidiīs, meā dīligentiā circumclūsum, com- movēre tē contrā rem pūblicam nōn potuisse, cum tū discessū cēterōrum, nostrā tamen quī remānsissēmus caede, tē contentum esse dīcēbās? 8. Quid? Cum tē Praeneste Kalendīs ipsīs Novembribus occupātūrum noc-s5 turnō impetū esse cōnfiderēs, sēnsistīne illam colōniam meō iussū meīs praesidiīs, cūstōdiīs, vigiliīs esse mūnītam? Nihil agis, nihil mōlīris, nihil cōgitās, quod nōn ego nōn modo audiam, sed etiam videam plānēque sentiam.

The meeting at Laeca’s house. Plan to kill Cicero.

IV. Recognōsce tandem mēcum noctem illam superi- i0 ōrem; iam intellegēs multō mē vigilāre ācrius ad salūtem quam tē ad perniciem reī pūblicae. Dīcō tē priōre nocte vēnisse inter falcāriōs—nōn agam obscūrē—in M. Laecae domum; convēnisse eōdem complūrīs eiusdem āmentiae scelerisque sociōs. Num negāre audēs? Quid tacēs?1s5 Convincam, sī negās. Videō enim esse hīc in senātū quōs- dam, quī tēcum ūnā fuērunt. 9. Ō dī immortālēs! Ubi- nam gentium sumus? In quā urbe vīvimus? Quam rem pūblicam habēmus? Hīe, hīc sunt, in nostrō nu- merō, patrēs cōnscrīptī, in hōc orbis terrae sānctissimō 20 gravissimōque cōnsiliō, quī dē nostrō omnium interitū, quī dē huius urbis atque adeō dē orbis terrārum exitiō cōgitent. Hōs ego videō cōnsul et dē rē pūblicā sententiam rogō, et quōs ferrō trucīdārī oportēbat, eōs nōndum vōce vul- nerō. Fuistī igitur apud Laecam illā nocte, Catilīna; 25 distribuistī partīs Italiae; statuistī quō quemque pro- ficīscī placēret; dēlēgistī quōs Rōmae relinquerēs, quōs tēcum ēdūcerēs; dīscrīpsistī urbis partīs ad incendia; cōnfīrmāstī tē ipsum iam esse exitūrum; dīxistī paulum tibi esse etium nunc morae, quod ego vīverem. Repertīso sunt duo equitēs Rōmānī quī tē istā cūrā līberārent, et sēsē illā ipsā nocte paulō ante lūcem mē in meō lectulō interfectūrōs esse pollicērentur. r0. Haec ego omnia,

50 CICERO’S ORATIONS

vixdum etiam coetū vestrō dīmissō, comperī; domum

meam maiōribus praesidiīs mūnīvī atque fīrmāvī; ex-

clūsī eōs quōs tū ad mē salūtātum mīserās, cum illī ipsī

vēnissent, quōs ego iam multīs ac summīs virīs ad mē s id temporis ventūrōs esse praedīxeram.

Cicero will wait no longer. Catiline must leave the city.

V. Quae cum ita sint, Catilīna, perge quō coepistī. Ēgredere aliquandō ex urbe; patent portae; proficīscere. Nimium diū tē imperātōrem tua illa Mānliāna castra dē- sīderant. Edūc tēcum etiam omnīs tuōs; sī minus, quam

10 plūrimōs; pūrgā urbem. Magnō mē metū līberābis, dum modo inter mē atque tē mūrus intersit. Nōbīscum ver- sārī iam diūtius nōn potes; nōn feram, nōn patiar, nōn sinam. r1. Magna dīs immortālibus habenda est, atque huic ipsī Iovī Statōrī, antīquissimō cūstōdī huius urbis,

15 grātia, quod hanc tam taetram, tam horribilem tamque īnfēstam reī pūblicae pestem totiēns iam effūgimus. Nōn est saepius in ūnō homine summa salūs perīclitanda reī pūblicae. Quam diū mihi cōnsulī dēsignātō, Catilīna, īnsidiātus es, nōn pūblicō mē praesidiō, sed prīvātā dīli-

20 gentiā dēfendī. Cum proximīs comitiīs cōnsulāribus mē cōnsulem in campō et competītōrēs tuōs interficere volu- istī, compressī cōnātūs tuōs nefāriōs amīcōrum praesidiō et cōpiīs, nūllō tumultū pūblicē concitātō. Dēnique, quotiēnscumque mē petīstī, per mē tibi obstitī, quam-

25 quam vidēbam perniciem meam cum magnā calamitāte reī pūblicae esse coniūnctam. 12. Nunc iam apertē rem pūblicam ūniversam petis; templa deōrum immortālium, tēcta urbis, vītam omnium cīvium, Italiam dēnique tōtam ad exitium ac vāstitātem vocās. Quā rē, quoniam id

30 quod est prīmum, et quod huius imperī disciplīnaeque maiōrum proprium est, facere nōndum audeō, faciam id quod est ad sevēritātem lēnius, et ad commūnem salūtem ūtilius. Nam sī tē interficī iusserō, residēbit in rē pū-

THE FIRST ORATION AGAINST CATILINE bl

blicā reliqua coniūrātōrum manus. Sīn tū, quod tē iam dūdum hortor, exieris, exhauriētur ex urbe tuōrum comi- tum magna et perniciōsa sentīna reī pūblicae.

13. Quid est, Catilīna? Num dubitās id mē imperante facere, quod iam tuā sponte faciēbās? Exīre ex urbes iubet cōnsul hostem. Interrogās mē, num in exsilium? Nōn iubeō; sed, sī mē cōnsulis, suadeō.

With his crimes known, his financial ruin certain, how can he bear to remain in the city?

VI. Quid est enim, Catilīna, quod tē iam in hāc urbe dēlēctāre possit? In quā nēmō est extrā istam coniūrā- tiōnem perditōrum hominum quī tē nōn metuat, nēmō io quī nōn ōderit. Quae nota domesticae turpitūdinis nōn inūsta vītae tuae est? Quod prīvātārum rērum dēdecus nōn haeret in fāmā? Quae libīdō ab oculīs, quod facinus ā manibus umquam tuīs, quod flāgitium ā tōtō corpore āfuit? Cui tū adulēscentulō, quem corruptēlārum ille-is cebrīs irrētīssēs, nōn aut ad audāciam ferrum aut ad libīdinem facem praetulistī? 14. Quid vērō? Nūper cum morte superiōris uxōris novīs nūptiīs domum vacuē- fēcissēs, nōnne etiam aliō incrēdibilī scelere hōc scelus cumulāstī? Quod ego praetermittō et facile patior silērī, 20 nē in hāc cīvitāte tantī facinoris inmānitās aut exstitisse aut nōn vindicāta esse videātur. Praetermittō ruīnās fortūnārum tuārum, quās omnīs impendēre tibi proximīs Idibus sentiēs. Ad illa veniō, quae nōn ad prīvātam ignōminiam vitiōrum tuōrum, nōn ad domesticam tuam 25 difficultātem ac turpitūdinem, sed ad summam rem pū- blicam atque ad omnium nostrum vītam salūtemque per- tinent. 15. Potestne tibi haec lūx, Catilīna, aut huius caelī spīritus esse iūcundus, cum sciās hōrum esse nēmi- nem quī nesciat tē prīdiē Kalendās Iānuāriās Lepidō et ao Tullō cōnsulibus stetisse in comitiō cum tēlō? Manum cōnsulum et prīncipum cīvitātis interficiendōrum causā

52 CICEROS ORATIONS

parāvisse? Scelerī ac furōrī tuō nōn mentem aliquam aut timōrem, sed fortūnam populī Rōmānī obstitisse? Ac iam illa omittō—neque enim sunt aut obscūra aut nōn multa commissa—quotiēns tū mē dēsignātum, quotiēns

5 cōnsulem interficere cōnātus es, quot ego tuās petītiōnēs, ita coniectās ut vītārī posse nōn vidērentur, parvā quā- dam dēclīnātiōne et, ut aiunt, corpore effūgī. Nihil agis, nihil assequeris, nihil mōlīris, neque tamen cōnārī ac velle dēsistis. 16. Quotiēns tibi iam extorta est ista sīca

10dē manibus! Quotiēns vērō excidit cāsū aliquō et ēlāpsa est! Quae quidem quibus abs tē initiāta sacrīs ac dēvōta sit nesciō, quod eam necesse putās esse in cōnsulis cor- pore dēfīgere.

Catiline is looked upon by all with hatred and fear.

VII. Nunc vērō quae tva est ista vīta? Sīc enim iam

15 tēcum loquar, nōn ut odiō permōtus esse videar, quō dēbeō, sed ut misericordiā, quae tibi nūlla dēbētur. Venistī paulō ante in senātum. Quis tē ex hāc tantā frequentiā, tot ex tuīs amīcīs ac necessāriīs salūtāvit? Sī hōc post hominum memoriam contigit nēminī, vōcis 20 exspectās contumēliam, cum sīs gravissimō iūdiciō taci- turnitātis oppressus? Quid, quod adventū tuō ista sub- sellia vacuēfacta sunt? Quod omnēs cōnsulārēs, quī tibi persaepe ad caedem cōnstitūtī fuērunt, simul atque as- sēdistī, partem istam subselliōrum nūdam atque inānem 25 relīquērunt, quō tandem animō hōc tibi ferendum putās? 17. Servī, mehercule, meī sī mē istō pactō metuerent, ut tē metuunt omnēs cīvēs tuī, domum meam relinquendam putārem; tū tibi urbem nōn arbitrāris? Et, sī mē meīs cīvibus iniūriā suspectum tam graviter atque offēnsum 30 vidērem, carēre mē aspectū cīvium quam īnfēstīs omnium oculīs cōnspicī māllem. Tū, cum cōnscientiā scelerum tuōrum agnōscās odium omnium iūstum et iam diū tibi dēbitum, dubitās quōrum mentīs sēnsūsque vulnerās, eō-

‘NXVNīg īnX NI āNrIILvV-ō DNIōNnONā(ī Onāōiō

‘butiutod uisspows o woa s

54 CICEROS ORATIONS

rum aspectum praesentiamque vītāre? Sī tē parentēs timērent atque ōdissent tuī, neque eōs ūllā ratiōne plācāre possēs, tū, ut opīnor, ab eōrum oculīs aliquō concēderēs. Nunc tē patria, quae commūnis est parēns omnium nos- 5 trum, ōdit ac metuit, et iam diū tē nihil iūdicat nisi dē parricīdiō suō cōgitāre; huius tū neque auctōritātem verē- bere, nec iūdicium sequēre, nec vim pertimēscēs? 18. Quae tēcum, Catilīna, sīc agit, et quōdam modō tacita loquitur: ‘Nūllum iam aliquot annīs facinus ex- i10stitit nisi per tē, nūllum flāgitium sine tē; tibi ūnī mul- tōrum cīvium necēs, tibi vexātiō dīreptiōque sociōrum impūnīta fuit ac lībera; tū nōn sōlum ad neglegendās lēgēs et quaestiōnēs, vērum etiam ad ēvertendās perfrin- gendāsque valuistī. Superiōra illa, quamquam ferenda 15 nōn fuērunt, tamen, ut potuī, tulī; nunc vērō mē tōtam esse in metū propter ūnum tē, quicquid increpuerit Catilīnam timērī, nūllum vidērī contrā mē cōnsilium inīrī posse quod ā tuō scelere abhorreat, nōn est ferendum. Quam ob rem discēde, atque hunc mihi timōrem ēripe; sī 20 est vērus, nē opprimar; sīn falsus, ut tandem aliquandō timēre dēsinam.’

Without the speech of any senator Cicero will contrive to make obvious the wish of the Senate that Catiline depart.

VIII. 19. Haec sī tēcum, ut dīxī, patria loquātur, nōnne impetrāre dēbeat, etiam sī vim adhibēre nōn possit? Quid, quod tū tē ipse in cūstōdiam dedistī? Quod vītan-

25 dae suspīciōnis causā, ad M’. Lepidum tē habitāre velle dīxistī? Ā quō nōn receptus etiam ad mē venīre ausus es, atque ut domī meae tē asservārem rogāstī. Cum ā mē quoque id respōnsum tulissēs, mē nūllō modō posse īsdem parietibus tūtō esse tēcum, quī magnō in perīculō essem

30 quod īsdem moenibus continērēmur, ad Q. Metellum prae- tōrem vēnistī; ā quō repudiātus ad sodālem tuum, virum optimum, M. Mārcellum dēmigrāstī; quem tū vidēlicet

THE FIRST ORATION AGAINST CATILINE 55

et ad cūstōdiendum tē dīligentissimum et ad suspicandum sagācissimum et ad vindicandum fortissimum fore pu- tāstī. Sed quam longē vidētur ā carcere atque ā vinculīs abesse dēbēre, quī sē ipse iam dignum cūstōdiā iūdicārit? 20. Quae cum ita sint, Catilīna, dubitās, sī ēmorī aequō5s animō nōn potes, abīre in aliquās terrās, et vītam istam, multīs suppliciīs iūstīs dēbitīsque ēreptam, fugae sōli- tūdinīque mandāre?

“Refer’ inquis ‘ad senātum’; id enim postulās, et, sī hīc ōrdō placēre dēcrēverit tē īre in exsilium, obtemperā- io tūrum tē esse dīcis. Nōn referam, id quod abhorret ā meīs mōribus; et tamen faciam ut intellegās quid hī dē tē sentiant. Ēgredere ex urbe, Catilīna; līberā rem pū- blicam metū; in exsilium, sī hanc vōcem exspectās, pro- ficīscere. Quid est, Catilīna? Ecquid attendis? Ecquid 1s animadvertis hōrum silentium? Patiuntur, tacent. Quid exspectās auctōritātem loquentium, quōrum voluntātem tacitōrum perspicis? a21. At sī hōc idem huic adulēscentī optimō P. Sēstiō, sī fortissimō virō M. Mārcellō dīxissem, iam mihi cōnsulī, hōc ipsō in templō, senātus iūre optimō 20 vim et manūs intulisset. Dē tē autem, Catilīna, cum quiēscunt, probant; cum patiuntur, dēcernunt; cum tacent, clāmant. Neque hī sōlum, quōrum tibi auctōritās est vidēlicet cāra, vīta vīlissima, sed etiam illī equitēs Rōmānī, honestissimī atque optimī virī, cēterīque for-25 tissimī cīvēs, quī circumstant senātum, quōrum tū et frequentiam vidēre et studia perspicere et vōcēs paulō ante exaudīre potuistī. Quōrum ego vix abs tē iam diū manūs ac tēla contineō, eōsdem facile addūcam, ut tē haec, quae vāstāre iam prīdem studēs, relinquentem ūsque so ad portās prōsequantur.

10

1

20

25

30

56 CICEROS ORATIONS

Cicero prefers that Catiline should go into exile, but his own glory will be enhanced by Catiline’s going to Manlius.

IX. 22. Quamquam quid loquor? Tē ut ūlla rēs fran- gat? Tū ut umquam tē corrigās? Tū ut ūllam fugam meditēre? Tū ut exsilium cōgitēs? Utinam tibi istam mentem dī immortālēs duint! Tametsī videō, sī meā vōce perterritus īre in exsilium animum indūxeris, quanta tem- pestās invidiae nōbīs—sī minus in praesēns tempus, recentī memoriā scelerum tuōrum, at in posteritātem—impendeat; sed est tantī, dum modo ista sit prīvāta calamitās, et ā reī pū- blicae perīculīs sēiungātur. Sed tū ut vitiīs tuīs commoveāre, ut lēgum poenās pertimēscās, ut temporibus reī pūblicae cēdās, nōn est postulandum. Neque enim is es, Catilīna, ut tē aut pudor umquam ā turpi- tūdine aut metus ā perīculō aut ratiō ā furōre revocārit. 23. Quam ob rem, ut saepe iam dīxī, proficīscere; ac, sī mihi inimīcō, ut praedicās, tuō cōnflāre vīs invidiam, rēctā perge in exsilium. Vix feram sermōnēs hominum sī id fēceris; vix mōlem istīus invidiae, sī in exsilium iussū cōnsulis ieris, sustinēbō. Sīn autem servīre meae laudī et glōriae māvīs, ēgredere cum impor- tūnā scelerātōrum manū; cōnfer tē ad Mānlium, concitā perditōs cīvīs, sēcerne tē ā bonīs, īnfer patriae bellum, exsultā impiō latrōciniō, ut ā mē nōn ēiectus ad aliēnōs, sed invītātus ad tuōs īsse videāris.

24. Quamquam quid ego tē invītem, ā quō iam sciam

THE FIRST ORATION AGAINST CATILINE 57

esse praemissōs quī tibi ad Forum Aurēlium praestōlā- rentur armātī? Cui sciam pactam et cōnstitūtam cum Mānliō diem? Xā quō etiam aquilam illam argenteam quam tibi ac tuīs omnibus cōnfīdō perniciōsam ac fūnes- tam futūram, cui domī tuae sacrārium scelerum tuōrums cōnstitūtum fuit, sciam esse praemissam? Tū ut illā carēre diūtius possīs, quam venerārī ad caedem pro- ficīscēns solēbās, ā cuius altāribus saepe istam impiam dexteram ad necem cīvium trānstulistī?

Catiline’s nature and habits impel him to continue in his present course.

X. 25. Ibis tandem aliquandō, quō tē iam prīdem ista 10 tua cupiditās effrēnāta ac furiōsa rapiēbat. Neque enim tibi haec rēs affert dolōrem, sed quandam incrēdibilem voluptātem. Ad hanc tē āmentiam nātūra peperit, voluntās exercuit, fortūna servāvit. Numquam tū nōn modo ōtium, sed nē bellum quidem nisi nefārium con-1s cupīstī. Nactus es ex perditīs atque ab omnī nōn modo fortūnā vērum etiam spē dērelīctīs cōnflātam improbō- rum manum. 26. Hīc tū quā laetitiā perfruēre! Quibus gaudiīs exsultābis! Quantā in voluptāte bacchābere, cum in tantō numerō tuōrum neque audiēs virum bonum 20 quemquam neque vidēbis! Habēs ubi ostentēs tuam il- lam praeclāram patientiam famis, frīgoris, inopiae rērum omnium, quibus tē brevī tempore cōnfectum esse sentiēs. 27. Tantum prōfēcī tum, cum tē ā cōnsulātū reppulī, ut exsul potius temptāre quam cōnsul vexāre rem pūblicam 2s possēs, atque ut id quod est ā tē scelerātē susceptum, latrōcinium potius quam bellum nōminārētur.

Houw can the consul defend his own conduct if he permits Catiline to go free?

XI. Nunc, ut ā mē, patrēs cōnscrīptī, quandam prope iūstam patriae querimōniam dētester ac dēprecer, per- cipite, quaesō, dīligenter quae dīcam, et ea penitus ani- so

58 CICERO’S ORATIONS

mīs vestrīs mentibusque mandāte. Etenim sī mēcum patria, quae mihi vītā meā multō est cārior, si cūncta Italia, sī omnis rēs pūblica, loquātur: ‘M. Tullī, quid agis? Tūne eum, quem esse hostem comperistī, quem 5 ducem bellī futūrum vidēs, quem exspectārī imperātōrem in castrīs hostium sentīs, auctōrem sceleris, prīncipem coniūrātiōnis, ēvocātōrem servōrum et cīvium perdi- tōrum, exīre patiēre, ut abs tē nōn ēmissus ex urbe, sed immissus in urbem esse videātur? Nōn hunc in vincula 10 dūcī, nōn ad mortem rapī, nōn summō suppliciō mactārī imperābis? 28. Quid tandem tē impedit? XMōsne mai- ōrum? At persaepe etiam prīvātī in hāc rē pūblicā perniciōsōs cīvīs morte multāvērunt. An lēgēs, quae dē cīvium Rōmānōrum suppliciō rogātae sunt? At num- 15 quam in hāc urbe quī ā rē pūblicā dēfēcērunt cīvium iūra tenuērunt. An invidiam posteritātis timēs? Praeclā- ram vērō populō Rōmānō refers grātiam, quī tē hominem per tē cognitum, nūllā commendātiōne maiōrum, tam mātūrē ad summum imperium per omnīs honōrum gradūs 20 extulit, sī propter invidiae aut alicuius perīculī metum salūtem cīvium tuōrum neglegis. 29. Sed sī quis est in- vidiae metus, num est vehementius sevēritātis ac forti- tūdinis invidia quam inertiae ac nēquitiae pertimēscenda? An cum bellō vāstābitur Italia, vexābuntur urbēs, tēcta 25 ārdēbunt, tum tē nōn exīstimās invidiae incendiō cōn- flagrātūrum?’

He hopes to conrince the unbelieving that the conspiracy exists, and to get rid of all Catiline’s followers as uell as of their leader.

XII. IHQīs ego sānctissimīs reī pūblicae vōcibus, et eōrum hominum quī hōc idem sentiunt mentibus, pauca respondēbō. Ego, sī hōc optimum factū iūdicārem,

30 patrēs cōnscrīptī, Catilīnam morte multārī, ūnīus ūsūram hōrae gladiātōrī istī ad vīvendum nōn dedissem. Etenim sī summī et clārissimī virī sāturnīnī et Gracchōrum et

THE FIRST ORATION AGAINST CATILINE 59

Flaccī et superiōrum complūrium sanguine nōn modo sē nōn contāminārunt, sed etiam honestārunt, certē veren- dum mihi nōn erat nē quid hōc parricīdā cīvium inter- fectō invidiae mihi in posteritātem redundāret. Quod sī ea mihi maximē impendēret, tamen hōc animō fuīs semper, ut invidiam virtūte partam glōriam, nōn invidiam putārem. 30. Quamquam nōn nūllī sunt in hōc ōrdine, quī aut ea quae imminent nōn videant, aut ea quae vident dissimulent; quī spem CcCatilīnae mollibus sententiīs aluērunt, coniūrātiōnemque nāscentem nōn crēdendōio corrōborāvērunt; quōrum auctōritātem secūtī multī nōn sōlum improbī, vērum etiam imperītī, sī in hunc animad- vertissem, crūdēliter et rēgiē factum esse dīcerent. Nunc intellegō, sī iste, quō intendit, in Mānliāna castra per- vēnerit, nēminem tam stultum fore quī nōn videat con-15 iūrātiōnem esse factam, nēminem tam improbum quī nōn fateātur. Hōc autem ūnō interfectō, intellegō hanc reī pūblicae pestem paulisper reprimī, nōn in perpetuum comprimī posse. Quod sī sē ēiēcerit, sēcumque suōs ēdūxerit, et eōdem cēterōs undique collēctōs naufragōs ao aggregārit, exstinguētur atque dēlēbitur nōn modo haec tam adulta reī pūblicae pestis, vērum etiam stirps ac sēmen malōrum omnium.

All the conspirators, not Catiline alone, must be driven out or destroyed.

XIII. 31. Etenim iam diū, patrēs cōnscrīptī, in hīs perīculīs coniūrātiōnis īnsidiīsque versāmur, sed nescio 25 quō pactō omnium scelerum ac veteris furōris et audāciae mātūritās in nostrī cōnsulātūs tempus ērūpit. Quod 5ī ex tantō latrōciniō iste ūnus tollētur, vidēbimur fortasse ad breve quoddam tempus cūrā et metū esse relevātī; perīculum autem residēbit, et erit inclūsum penitus in so vēnīs atque in vīsceribus reī pūblicae. UCt saepe hominēs aegrī morbō gravī, cum aestū febrīque iactantur, sī aquam

60 CICERO’S ORATIONS

gelidam bibērunt, prīmō relevārī videntur, deinde multō gravius vehementiusque afflīctantur; sīc hīc morbus, quī est in rē pūblicā, relevātus istīus poenā, vehementius reliquīs vīvīs ingravēscet. 32. Quā rē sēcēdant improbī, 5 sēcernant sē ā bonīs, ūnum in locum congregentur, mūrō dēnique, quod saepe iam dīxī, discernantur ā nōbīs.

JouPITER.

Dēsinant īnsidiārī domī suae cōnsulī, circumstāre tribūnal praetōris urbānī, obsidēre cum gladiīs cūriam, malleolōs et facēs ad īnflammandam urbem comparāre. Sit dēnique 10 īnscrīptum in fronte ūnīus cuiusque quid dē rē pūblicā sentiat. Polliceor hōc vōbīs, patrēs cōnscrīptī, tantam in nōbīs cōnsulibus fore dīligentiam, tantam in vōbīs auctōritātem, tantam in equitibus Rōmānīs virtūtem, tantam in omnibus bonīs cōnsēnsiōnem, ut Catilīnae THE FIRST ORATION AGAINST CATILINE 61

profectiōne omnia patefacta, illūstrāta, oppressa, vindicāta esse videātis.

33. Hīsce ōminibus, Catilīna, cum summā reī pūblicae salūte, cum tuā peste ac perniciē, cumque eōrum exitiō quī sē tēcum omnī scelere parricīdiōque iūnxērunt, pro-s ficīscere ad impium bellum ac nefārium. Tū, Iuppiter, quī īsdem quibus haec urbs auspiciīs es cōnstitūtus, quem Statōrem huius urbis atque imperī vērē nōmināmus, hunc et huius sociōs ā tuīs cēterīsque templīs, ā tēctīs urbis ac moenibus, ā vītā fortūnīsque cīvium arcēbis, et hominēs io bonōrum inimīcōs, hostīs patriae, latrōnēs Italiae, scele- rum foedere inter sē ac nefāriā societāte coniūnctōs, ae- ternīs suppliciīs vīvōs mortuōsque mactābis.

THE SECOND ORATION AGAINST CATILINE

INTRODUCTION

As a result of Cicero’s First Oration against Catiline, the arch-conspirator left the city and hastened to join the army of revolutionists in Etruria under the command of Gaius Manlius. On the following day, November 9, Cicero delivered to the assembly of the people (contio), in the Forum, his Second Oration. He announced that Catiline had been driven from secret plots to open war- fare, and thus rendered less dangerous, but added that unhappily the greater number of his followers had re- mained in Rome. He endeavors, at the same time, to warn the people against these foes within the walls, to show the incompetence and helplessness of the conspira- tors, and to make clear to the latter the hopelessness of further attempts against the state.

DELIVERED NOVEMBER 9, 63 B.C., BEFORE TIIE PEOPLE GATHERED IN A CONTIO IN THE FORUM

e have at last driven Catiline from the city and thus gained a great victory; for he has been forced to take up open uarfare and is disappointed in his hope of killing us all.

I. 1. Tandem aliquandō, Quirītēs, L. Catilīnam, fu- rentem audāciā, scelus anhēlantem, pestem patriae nefāriē mōlientem, vōbīs atque huic urbī ferrō flammāque mini- tantem ex urbe vel ēiēcimus vel ēmīsimus vel ipsum ēgre-

5 dientem verbīs prōsecūtī sumus. Abiit, excessit, ēvāsit, 62

l..X1—28— 2 5

īī Sm5 2-

f243 ā 2ēēfō - = 2s : =t5

5>~:

.1 ?

E6āin ā1navis 40 3īv06

KXTVII INAUIŌONV

Digitized by Google 91 y)inuoa.it) ī1 toa] iaswvā vēl

45 “00 SsāLNYŌd 12

1N x

Digitized by Google THE SECOND ORATION AGAINST CATILINE 63

ērūpit. Nūlla iam perniciēs ā mōnstrō illō atque prōdigiō moenibus ipsīs intrā moenia comparābitur. Atque hunc quidem ūnum huius bellī domesticī ducem sine contrō- versiā vīcimus; nōn enim iam inter latera nostra sīca illa versābitur; nōn in campō, nōn in forō, nōn in cūriā, nōns dēnique intrā domesticōs parietēs pertimēscēmus. Locō ille mōtus est, cum est ex urbe dēpulsus. Palam iam cum hoste, nūllō impediente, bellum iūstum gerēmus. Sine dubiō perdidimus hominem magnificēque vīcimus, cum illum ex occultīs īnsidiīs in apertum latrōcinium coniē- 10 cimus.

2. Quod vērō nōn cruentum mūcrōnem, ut voluit, extulit, quod vīvīs nōbīs ēgressus est, quod eī ferrum ē manibus extorsimus, quod incolumīs cīvīs, quod stantem urbem relīquit, quantō tandem illum maerōre esse af-1s flīctum et prōflīgātum putātis? Iacet ille nunc prō- strātusque est et sē perculsum atque abiectum esse sentit et retorquet oculōs profectō saepe ad hanc urbem, quam ē suīs faucibus ēreptam esse lūget. Quae quidem mihi lae- tārī vidētur, quod tantam pestem ēvomuerit forāsque 20 prōiēcerit.

He deserved death, but it was not safe to kill him when all were not convinced of his guilt. Nou that he is outside of the city I have no fear of him.

II. 3. Ac sī quis est tālis, quālis esse omnīs oportēbat, quī in hōc ipsō, in quō exsultat et triumphat ōrātiō mea, mē vehementer accūset, quod tam capitālem hostem nōn comprehenderim potius quam ēmīserim, nōn est ista mea 25 culpa, sed temporum. Interfectum esse L. Catilīnam et gravissimō suppliciō affectum iam prīdem oportēbat, id- que ā mē et mōs maiōrum et huius imperī sevēritās et rēs pūblica postulābat. Sed quam multōs fuisse putātis quī quae ego dēferrem nōn crēderent? Quam multōs quī so etiam dēfenderent?

64 CICERO’S ORATIONS

Ac sī illō sublātō dēpellī ā vōbīs omne perīculum iūdicārem, iam prīdem ego L. Catilīnam nōn modo in- vidiae meae, vērum etiam vītae perīculō sustulissem. 4. Sed cum vidērem nē vōbīs quidem omnibus rē etiam

5 tum probātā, sī illum, ut erat meritus, morte multāssem, fore ut eius sociōs invidiā oppressus persequī nōn possem,

l īī2lrn” numīē. 4f! . 5 5 bd 5) 1 Iī 1 i1 4 y I i l 5 4 . 5 I - v” r ut 8 I , 4 14 ī . i . 1 . ., r rī 11 5 - '8 . 1 J5 EcCū ; m: 2u352. 5 BsmumuNESmea, īu īk iuuāsūlē ū saīīcusxs ēubēūīc. īeīmsī ustar= i.i

5 : 5 — . f S 5 —

Coox-Snove.

rem hūc dēdūxī, ut tum palam pugnāre possētis, cum hostem apertē vidērētis. Quem quidem ego hostem quam vehementer forīs esse timendum putem, licet hinc intelle-

10 gātis, quod etiam molestē ferō, quod ex urbe parum co- mitātus exierit. Utinam ille omnīs sēcum suās cōpiās ēdūxisset! Tongilium mihi ēdūxit, quem amāre in prae- textā coeperat, Pūblicium et Minucium, quōrum aes aliēnum contrāctum in popīnā nūllum reī pūblicae mōtum

15 afferre poterat. Relīquit quōs virōs! quantō aere aliēnō! quam valentīs! quam nōbilīs! THE SECOND ORATION AGAINST CATILINE 65

Ovr greatest danger is from those whom he has left behind. These are the more to be feared because they know that I am auware of all

their designs.

III. s. Itaque ego illum exercitum prae Gallicānīs legiōnibus et hōc dīlēctū, quem in agrō Pīcēnō et Gallicō Q. Metellus habuit, et hīs cōpiīs, quae ā nōbīs cotīdiē comparantur, magnō opere contemnō, collēctum ex senibus dēspērātīs, ex agrestī lūxuriā, ex rūsticīs dēcoctōribus, s ex eīs, quī vadimōnia dēserere quam illum exercitum māluērunt. Quibus ego nōn modo sī aciem exercitūs nos- trī, vērum etiam sī ēdictum praetōris ostenderō, con- cident. Hōs, quōs videō volitāre in Forō, quōs stāre ad cūriam, quōs etiam in senātum venīre, quī nitent unguen- 10 tīs, quī fulgent purpurā, māllem sēcum mīlitēs ēdūxisset. Quī sī hīc permanent, mementōte nōn tam exercitum il- lum esse nōbīs quam hōs, quī exercitum dēseruērunt, pertimēscendōs.

Atque hōc etiam sunt timendī magis, quod quicquid 15 cōgitant mē scīre sentiunt, neque tamen permoventur. 6. Videō cui sit āpūlia attribūta, quis habeat Ētrūriam, quis agrum Pīcēnum, quis Gallicum, quis sibi hās ur- bānās īnsidiās caedis atque incendiōrum dēpoposcerit. Omnia superiōris noctis cōnsilia ad mē perlāta esse sen-20 tiunt; patefēcī in senātū hesternō diē; Catilīna ipse per- timuit, profūgit. Hī quid exspectant? Nē illī vehementer errant, sī illam meam prīstinam lēnitātem perpetuam spērant futūram.

These men must not look for mercy, but leave the city at once. The community would indeed be blest if it got rid of them; it is re- lieved by freeing itself of Catiline, the friend of every class of criminals.

IV. Quod exspectāvī iam sum assecūtus, ut vōs om- 25 nēs factam esse apertē coniūrātiōnem contrā rem pūbli- cam vidērētis; nisi vērō sī quis est quī Catilīnae similīs

66 CICEROS ORATIONS

cum Catilīnā sentīre nōn putet. Nōn est iam lēnitātī locus; sevēritātem rēs ipsa flāgitat. Ōnum etiam nunc concēdam. Exeant, proficīscantur, nē patiantur dēsīderiō suī Catilīnam miserum tabēscere. Dēmōnstrābō iter.

5 Aurēliā viā profectus est; si accelerāre volent, ad vesperam cōnsequentur.

7. Ō fortūnātam rem pūblicam, sī quidem hanc sen- tīnam urbis ēiēcerit! Ōnō mehercule Catilīnā exhaustō, levāta mihi et recreāta rēs pūblica vidētur. Quid enim

10 malī aut sceleris fingī aut cōgitārī potest quod nōn ille concēperit? Quis tōtā Italiā venēficus, quis gladiātor, quis latrō, quis sīcārius, quis parricīda, quis testāmentōrum subiector, quis circumscrīptor, quis gāneō, quis nepōs, quis adulter, quae mulier īnfāmis, quis corruptor iuven-

15 tūtis, quis corruptus, quis perditus invenīrī potest quī sē cum Catilīnā nōn familiārissimē vīxisse fateātur? Quae caedēs per hōsce annōs sine illō facta est? Quod nefārium stuprum nōn per illum?

S. Iam vērō quae tanta umquam in ūllō homine iuven-

20 tūtis illecebra fuit quanta in illō? Quī aliōs ipse amā- bat turpissimē, aliōrum amōrī flāgitiōsissimē serviēbat. Aliīs frūctum libīdinum, aliīs mortem parentum nōn modo impellendō, vērum etiam adiuvandō pollicēbātur. Nunc vērō quam subitō nōn sōlum ex urbe, vērum etiam ex

25 agrīs ingentem numerum perditōrum hominum collē- gerat! Nēmō nōn modo Rōmae, sed nē ūllō quidem in angulō tōtīus Italiae oppressus aere aliēnō fuit, quem nōn ad hōc incrēdibile sceleris foedus ascīverit.

He was intimate with all kinds of desperate men and admired by them. If my consulship shall see the last of these desperadoes, uho think of nothing but murder and incendiarism, it will be forever famous.

V. 9. Atque ut eius dīversa studia in dissimilī ratiōne 30 perspicere possītis, nēmō est in lūlō gladiātōriō paulō ad facinus audācior quī sē nōn intimum Catilīnae esse fate-

THE SECOND ORATION AGAINST CATILINE 67

ātur, nēmō in scēnā levior et nēquior quī sē nōn eiusdem prope sodālem fuisse commemoret. Atque īdem tamen, stuprōrum et scelerum exercitātiōne assuēfactus, frīgore et famē et sitī et vigiliīs perferendīs fortis ab istīs prae- dicābātur, cum industriae subsidia atque īnstrūmenta vir-s tūtis in libīdine audāciāque cōnsūmeret.

10. Hunc vērō sī secūtī erunt suī comitēs, sī ex urbe exierint dēspērātōrum hominum flāgitiōsī gregēs, ō nōs beātōs, ō rem pūblicam fortūnātam, ō praeclāram laudem cōnsulātūs meī! Nōn enim iam sunt mediocrēs homi- io num libīdinēs, nōn hūmānae ac tolerandae audāciae; nihil cōgitant nisi caedem, nisi incendia, nisi rapīnās. Patrimōnia sua profūdērunt, fortūnās suās obligāvērunt; rēs eōs iam prīdem, fidēs nūper dēficere coepit. Eadem tamen illa, quae erat in abundantiā, libīdō permanet. s Quod sī in vīnō et āleā cōmissātiōnēs sōlum et scorta quaererent, essent illī quidem dēspērandī, sed tamen essent ferendī. Hōc vērō quis ferre possit, inertīs hominēs fortissimīs virīs īnsidiārī, stultissimōs prūdentissimīs, ēbriōsōs sōbriīs, dormientīs vigilantibus? Quī mihi ac-20 cubantēs in convīviīs, vīnō languidī, cōnfertī cibō, sertīs redimītī, unguentīs oblitī, dēbilitātī stuprīs, ēructant sermōnibus suīs caedem bonōrum atque urbis incendia.

11. Quibus ego cōnfīdō impendēre fātum aliquod et poenam iam diū improbitātī, nēquitiae, scelerī, libīdinī2s dēbitam aut īnstāre iam planē aut certē appropinquāre. Quōs si meus cōnsulātus, quoniam sānāre nōn potest, sus- tulerit, nōn breve nescio quod tempus, sed multa saecula prōpāgārit reī pūblicace. Nūlla est enim nātiō quam per- timēscāmus, nūllus rēx quī bellum populō Rōmānō facere so possit; omnia sunt externa ūnīus virtūte terrā marīque pācāta. Domesticum bellum manet, intus īnsidiae sunt, intus inclūsum perīculum est, intus est hostis; cum lūxu- riā nōbīs, cum āmentiā, cum scelere certandum est. Huic ego mē bellō ducem profiteor, Quirītēs; suscipiō inimī- ss

68 CICERO’S ORATIONS

citiās hominum perditōrum; quae sānārī poterunt, quā-

cumque ratiōne sānābō; quae resecanda erunt, nōn patiar

ad perniciem cīvitātis manēre. Proinde aut exeant aut

quiēscant aut, sī et in urbe et in eādem mente permanent, 5 ea quae merentur exspectent.

Some say that I drove Catiline into exile. I wish I had; but he has not gone into exile. Seeing that his plots were discovered, he uent to join Manlius.

VI. 12. At etiam sunt quī dīcant, Quirītēs, ā mē in exsilium ēiectum esse Catilīnam. Quod ego sī verbō assequī possem, istōs ipsōs ēicerem, quī haec loquuntur. Homō enim vidēlicet timidus aut etiam permodestus

10 vōcem cōnsulis ferre nōn potuit; simul atque īre in ex- silium iussus est, pāruit. Quid? Hesternō diē, Quirītēs, cum domī meae paene interfectus essem, senātum in aedem Iovis Statōris convocāvī, rem omnem ad patrēs cōn- serīptōs dētulī. Quō cum Catilīna vēnisset, quis eum

18 senātor appellāvit? Quis salūtāvit? Quis dēnique ita aspexit ut perditum cīvem ac nōn potius ut importūnis- simum hostem? Quīn etiam prīncipēs eius ōrdinis par- tem illam subselliōrum, ad quam ille accesserat, nūdam atque inānem relīquērunt.

20 13. Hīc ego vehemēns ille cōnsul, qui verbō cīvīs in exsilium ēiciō, quaesīvī ā Catilīnā in nocturnō conventū ad M. Laecam fuisset necne. Cum ille, homō audācis- simus, cōnscientiā convictus, prīmō reticuisset, patefēcī cētera: quid eā nocte ēgisset, quid in proximam cōnstituis-

25 set, quem ad modum esset eī ratiō tōtīus bellī dēscrīpta, ēdocuī. Cum haesitāret, cum tenērētur, quaesīvī quid dubitāret proficīscī eō, quō iam prīdem parāret, cum arma, cum secūrīs, cum fascīs, cum tubās, cum signa mīlitāria, cum aquilam illam argenteam, cui ille etiam

sosacrārium scelerum domī suae fēcerat, scīrem esse prae- missam.

THE SECOND ORATION AGAINST CATILINE 69

14. In exsilium ēiciēbam, quem iam ingressum esse in bellum vidēbam? Etenim, crēdō, Mānlius iste centuriō, quī in agrō Faesulānō castra posuit, bellum populō Rōmānō suō nōmine indīxit, et illa castra nunc nōn Ca- tilīnam ducem exspectant et ille ēiectus in exsilium sēs Massiliam, ut aiunt, nōn in haec castra cōnferet.

TuEATRE AT FIESOLE.

If he really goes into exile, I shall be regarded as a tyrant, but I am willing to bear that for the sake of my country. But he has not gone to Massilia, as his followers fear and as we ought to hope.

VII. Ō condiciōnem miseram nōn modo adminis- trandae, vērum etiam cōnservandae reī pūblicael Nunc sī L. Catilīna cōnsiliīs, labōribus, perīculīs meīs cir- cumclūsus ac dēbilitātus subitō pertimuerit, sententiam i0 mūtāverit, dēseruerit suōs, cōnsilium bellī faciendī abiē- cerit, ex hōc cursū sceleris ac bellī iter ad fugam atque in exsilium converterit, nōn ille ā mē spoliātus armīs audāciae, nōn obstupefactus ac perterritus meā dīli- 70 CICEROS ORATIONS

gentiā, nōn dē spē cōnātūque dēpulsus, sed indemnātus,

innocēns in exsilium ēiectus ā cōnsule vī et minīs esse

dīcētur. Et erunt, quī illum, sī hōc fēcerit, nōn impro-

bum, sed miserum, mē nōn dīligentissimum cōnsulem, s sed crūdēlissimum tyrannum exīstimārī velint!

15. Est mihi tantī, Quirītēs, huius invidiae falsae atque inīquae tempestātem subīre, dum modo ā vōbīs huius horribilis bellī ac nefāriī perīculum dēpellātur. Dīcātur sānē ēiectus esse ā mē, dum modo eat in exsilium. Sed

10 mihi crēdite, nōn est itūrus. Numquam’ ego ā dīs immortālibus optābō, Quirītēs, invidiae meae levandae causā,: ut L. Catilīnam dūcere exercitum hostium atque in armīs volitāre audiātis; sed trīduō tamen audiētis, multōque magis illud timeō, nē mihi sit invidiōsum ali-

15 quandō, quod illum ēmīserim potius quam quod ēiēcerim. Sed cum sint:hominēs quī illum, cum iprofectus sit, ēiec- tum esse dīcant, eīdem, sī interfectus esset, quid dīcerent? ?

16. Quamquam istī, quī Catilīnam Massiliam īre dic- titant, nōn tam hōc queruntur quam verentur. Nēmō es

20 istōrum tam misericors quī illum nōn ad Mānlium quam ad Massiliēnsīs īre mālit; ille autem, sī mehercule hōc, quod agit, numquam anteā cōgitāsset, tamen latrōcinan- tem sē interficī māllet quam exsulem vīvere. Nunc vērō, cum eī nihil adhūc praeter ipsīus voluntātem cōgitātiō-

25 nemque acciderit, nisi quod vīvīs nōbīs Rōmā profectus est, optēmus potius ut eat in exsilium quam querāmur.

Enough of Catiline. Let me rather describe the sort of men his fol- lowers are. They fall into six classes, of which the first consists of men of means who are heavily in debt. These are weak and fond of pleasure; we need have no fear of them.

VIII. 17. Sed cūr tam diū dē ūnō hoste loquimur et dē hoste quī iam fatētur sē esse hostem, et quem, quia, quod semper voluī, mūrus interest, nōn timeō. Dē eīs quī dis-

30 simulant, quī Rōmae remanent, quī nōbīscum sunt, nihil

THE SECOND ORATION AGAINST CATILINE 171

dīcimus? Quōs quidem ego, sī ūllō modō fierī possit, nōn tam ulcīscī studeō quam sānāre sibi ipsōs, plācāre reī pūblicae, neque id quā rē fierī nōn possit, sī mē audīre volent, intellegō. Expōnam enim vōbīs, Quirītēs, ex qui- bus generibus hominum istae cōpiae comparentur; deinde s singulīs medicīnam cōnsilī atque ōrātiōnis meae, sī quam poterō, afferam.

18. Ōnum genus est eōrum, quī magnō in aere aliēnō maiōrēs etiam possessiōnēs habent, quārum amōre ad- ductī dissolvī nūllō modō possunt. Hōrum hominum io speciēs est honestissima; sunt enim locuplētēs; voluntās vērō et causa impudentissima. Tū agrīs, tū aedificiīs, tū argentō, tū familiā, tū rēbus omnibus ōrnātus et cōpiōsus sīs et dubitēs dē possessiōne dētrahere, acquī- rere ad fidem? Quid enim exspectās? Bellum? Quidi1s ergō? In vāstātiōne omnium tuās possessiōnēs sacrō- sānctās futūrās putās? An tabulās novās? Errant quī istās ā Catilīnā exspectant. Meō beneficiō tabulae novae prōferentur, vērum auctiōnāriae; neque enim istī, quī possessiōnēs habent, aliā ratiōne ūllā salvī esse possunt. 20 Quod sī mātūrius facere voluissent neque, id quod stultis- simum est, certāre cum ūsūrīs frūctibus praediōrum, et locuplētiōribus hīs et meliōribus cīvibus ūterēmur. Sed hōsce hominēs minimē putō pertimēscendōs, quod aut dēdūcī dē sententiā possunt aut, sī permanēbunt, magis 25 mihi videntur vōta factūrī contrā rem pūblicam quam arma lātūrī.

The second class consists of men who are loaded with debts, but desirous of power. I warn them that their hopes are vain. Even if they gained what they seek, they could not hold it. The third is com- posed of Sulla’s veterans, eager for another civil war.

IX. 19. Alterum genus est eōrum quī, quamquam premuntur aere aliēnō, dominātiōnem tamen exspectant, rērum potīrī volunt, honōrēs, quōs quiētā rē pūblicā dē- so

72 CICERO’S ORATIONS

spērant, perturbātā sē cōnsequī posse arbitrantur. Quibus hōc praecipiendum vidētuf, ūnum scīlicet et idem quod reliquīs omnibus, ut dēspērent id quod cōnantur sē cōn- sequī posse: prīmum omnium mē ipsum vigilāre, adesse,

5 prōvidēre reī pūblicae; deinde magnōs animōs esse in bonīs virīs, magnam concordiam in maximā multitūdine, magnās praetereā cōpiās mīlitum; deōs dēnique immor- tālīs huic invictō populō, clārissimō imperiō, pulcher- rimae urbī contrā tantam vim sceleris praesentīs auxi-

10 lium esse lātūrōs. Quod sī iam sint id, quod cum summō furōre cupiunt adeptī, num illī in cinere urbis et in sanguine cīvium, quae mente cōnscelerātā ac nefāriā concupīvērunt, sē cōnsulēs ac dictātōrēs aut etiam rēgēs spērant futūrōs? Nōn vident id sē cupere, quod sī

15 adeptī sint, fugitīvō alicui aut gladiātōrī concēdī sit necesse?

20. Tertium genus est aetāte iam affectum, sed tamen exercitātiōne rōbustum, quō ex genere iste est Mānlius, cui nunc Catilīna succēdit. Sunt hominēs ex

20 eīs colōniīs quās Sulla cōnstituit; quās ego ūniversās cīvium esse optimōrum et fortissimōrum virōrum sentiō, sed tamen eī sunt colōnī, quī sē in īnspērātīs ac repen- tīnīs pecūniīs sūmptuōsius īnsolentiusque iactārunt. Hī dum aedificant tamquam beātī, dum praediīs lēctīs, fa-

25 miliīs magnīs, convīviīs apparātīs dēlēctantur, in tantum aes aliēnum incidērunt ut, sī salvī esse velint, Sulla sit eīs ab īnferīs excitandus. Quī etiam nōn nūllōs agres- tīs, hominēs tenuīs atque egentīs, in eandem illam spem rapīnārum veterum impulērunt; quōs ego utrōsque in

30 eōdem genere praedātōrum dīreptōrumque pōnō. Sed eōs hōc moneō: dēsinant furere ac prōscrīptiōnēs et dic- tātūrās cōgitāre; tantus enim illōrum temporum dolor inūstus est cīvitātī, ut iam ista nōn modo hominēs, sed nē pecudēs quidem mihi passūrae esse videantur.

THE SECOND ORATION AGAINST CATILINE TF(3

The fourth is a motley crew of bankrupts. They must not involve others in their downfall. The fifth is made up of criminals of every description. They are Catiline’s owun and he may have them. The sirth consists of young profiigates, special favorites of Catiline. Unless it be got rid of, it will produce others like him.

X. 21. Quārtum genus est sānē varium et mixtum et turbulentum, quī iam prīdem premuntur, quī numquam ēmergunt, quī partim inertiā, partim male gerendō ne- gōtiō, partim etiam sūmptibus in vetere aere aliēnō vacillant. Quī vadimōniīs, iūdiciīs, prōscrīptiōne bonō-s rum dēfatīgātī, permultī et ex urbe et ex agrīs sē in illa castra cōnferre dīcuntur. Hōsce ego nōn tam miīlitēs ācrīs quam īnfitiātōrēs lentōs esse arbitror; quī hominēs prīmum, sī stāre nōn possunt, corruant, sed ita, ut nōn modo cīvitās, sed nē vīcīnī quidem proximī sentiant. io Nam illud nōn intellegō, quam ob rem, sī vīvere honestē nōn possunt, perīre turpiter velint, aut cūr minōre dolōre peritūrōs sē cum multīs, quam sī sōlī pereant, arbitrentur.

22. Quīntum genus est parricīdārum, sīcāriōrum, dē-1s nique omnium facinorōsōrum; quōs ego ā Catilīnā nōn revocō; nam neque ab eō dīvellī possunt et pereant sānē in latrōciniō, quoniam sunt ita multī, ut eōs carcer capere nōn possit.

Postrēmum autem genus est nōn sōlum numerō, vērum 20 etiam genere ipsō atque vītā, quod proprium Catilīnae est, dē eius dīlēctū, immō vērō dē complexū eius ac sinū, quos pexō capillō, nitidōs, aut imberbīs aut bene barbātōs vidētis, manicātīs et tālāribus tunicīs, vēlīs amictōs, nōn togīs, quōrum omnis industria vītae etz2s vigilandī labor in antelūcānīs cēnīs expromitur.

23. In hīs gregibus omnēs āleātōrēs, omnēs adulterī, omnēs impūrī impudīcīque versantur. Hī puerī tam lepidī ac dēlicātī nōn sōlum amāre et amārī, neque saltāre et cantāre, sed etiam sīcās vibrāre et spargere venēna didi- so

74 CICEROS ORATIONS

cērunt. Quī nisi exeunt, nisi pereunt, etiam sī Catilīna perierit, scītōte hōc in rē pūblica sēminārium Catilīnārum futūrum.

If we compare Catiline’s forces with our own, the advantage is all on our side. We are stronger in material resources, but especially in the justice of our cause.

XI. 24. bellum magnō opere pertimēscendum, cum 5 hanc sit habitūrus Catilīna scortōrum cohortem prae- tōriam! Instruite nunc, Quirītēs, contrā hās tam prae- clārās Catilīnae cōpiās vestra praesidia vestrōsque ex- ercitūs. Et prīmum gladiātōrī illī cōnfectō et sauciō cōnsulēs imperātōrēsque vestrōs oppōnite; deinde contrā 10 īllam naufragōrum ēiectam ac dēbilitātam manum flōrem tōtīus Italiae ac rōbur ēdūcite. Iam vērō urbēs colō- niārum ac mūnicipiōrum respondēbunt Catilīnae tumulīs silvestribus. Neque ego cēterās cōpiās, ōrnāmenta, prae- sidia vestra cum illīus latrōnis inopiā atque egestāte cōn- 15 ferre dēbeō.

25. Sed sī, omissīs hīs rēbus, quibus nōs suppedi- tāmur, eget ille, senātū, equitibus Rōmānīs, urbe, aerāriō, vectīgālibus, cūnctā Italiā, prōvinciīs omnibus, exterīs nātiōnibus; sī hīs rēbus omissīs causās ipsās, quae inter

20sē cōnflīgunt, contendere velīmus, ex eō ipsō quam valdē

illī iaceant intellegere possumus. Ex hāc enim parte

pudor pugnat, illinc petulantia; hinc pudīcitia, illinc stu- prum; hinc fidēs, illinc fraudātiō; hinc pietās, illinc sce- lus; hinc cōnstantia, illinc furor; hinc honestās, illinrc 26 turpitūdō; hinc continentia, illinc libīdō; dēnique aequi- tās, temperantia, fortitūdō, prūdentia, virtūtēs omnēs, cer- tant cum inīquitāte, lūxuriā, ignāviā, temeritāte, cum vi- tiīs omnibus. Postrēmō cōpia cum egestāte, bona ratiō cum perditā, mēns sāna cum āmentiā, bona dēnique spēs 30 cum omnium rērum dēspērātiōne cōnflīgit. In eius modī certāmine ac proeliō nōnne, etiam sī hominum studia

• —e — wēs5. w553860:

From the painting by Gonde. A GLADIATOR. 76 CICEROS ORATIONS

dēficiant, dī ipsī immortālēs cōgant ab hīs praeclārissimīs virtūtibus tot et tanta vitia superārī?

Al you have to do is to protect your homes; I have provided for the safety of Rome and the towns of Italy. Once more I warn the conspirators in the city to leave it. They will not be stopped, but if they remain they will feel our pouer.

XII. 26. Quae cum ita sint, Quirītēs, vōs, quem ad modum iam anteā, vestra tēcta cūstōdiīs vigiliīsque dē-

s fendite; mihi, ut urbī sine vestrō mōtū ac sine ūllō tu- multū satis esset praesidī, cōnsultum atque prōvīsum est.

Colōnī omnēs mūnicipēsque vestrī, certiōrēs ā mē factī

dē hāc nocturnā excursiōne Catilīnae, facile urbīs suās

fīnīsque dēfendent. Gladiātōrēs, quam sibi ille manum

10 certissimam fore putāvit, quamquam animō meliōre sunt quam pars patriciōrum, potestāte tamen nostrā continēbuntur. Q. Metellus, quem ego hōc prōspiciēns in agrum Gallicum Pīcēnumque praemīsī, aut opprimet hominem aut omnīs eius mōtūs cōnātūsque prohibēbit.

18 Reliquīs autem dē rēbus cōnstituendīs, mātūrandīs, agen- dīs iam ad senātum referēmus, quem vocārī vidētis.

27. Nunc illōs, quī in urbe remānsērunt atque adeō quī contrā urbis salūtem omniumque vestrum in urbe ā Catilīnā relīctī sunt, quamquam sunt hostēs, tamen,

20 quia sunt cīvēs, monitōs etiam atque etiam volō. Mea lēnitās adhūc sī cui solūtior vīsa est, hōc exspectāvit, ut id, quod latēbat, ērumperet. Quod reliquum est, iam nōn possum oblīvīscī meam hanc esse patriam, mē hōrum esse cōnsulem, mihi aut cum hīs vīvendum

25 aut prō hīs esse moriendum. Nūllus est portīs cūstōs, nūllus īnsidiātor viae. Sī quī exīre volunt, cōnīvēre possum. Quī vērō sē in urbe commōverit, cuius ego nōn modo factum, sed inceptum ūllum cōnātumve con- trā patriam dēprehenderō, sentiet in hāc urbe esse cōn-

30 sulēs vigilantēs, esse magistrātūs ēgregiōs, esse fortem

THE SECOND ORATION AGAINST CATILINE 77

senātum, esse arma, esse carcerem, quem vindicem ne- fāriōrum ac manifēstōrum scelerum maiōrēs nostrī esse voluērunt.

Everything will be done quielly and without disturbance, and only the guilty will be punished. For the ability to fulfil my promises I rely upon the gods. Do you pray to them to save our city.

XIII. 28. Atque haec omnia sīc agentur, Quirītēs, ut maximae rēs minimō mōtū, perīcula summa nūllōs tumultū, bellum intestīnum ac domesticum post ho- minum memoriam crūdēlissimum et maximum mē ūnō togātō duce et imperātōre sedētur. Quod ego sīc ad- ministrābō, Quirītēs, ut, sī ūllō modō fierī poterit, nē improbus quidem quisquam in hāc urbe poenam suī io sceleris sufferat. Sed sī vīs manifēstae audāciae, sī impendēns patriae perīculum mē necessāriō dē hāc animī lēnitāte dēdūxerit, illud profectō perficiam, quod in tantō et tam īnsidiōsō bellō vix optandum vidētur, ut neque bonus quisquam intereat paucōrumque poenā vōs 15 iam omnēs salvī esse possītis.

29. Quae quidem ego neque meā prūdentiā neque hū- mānīs cōnsiliīs frētus polliceor vōbīs, Quirītēs, sed multīs et nōn dubiīs deōrum immortālium significātiōnibus, qui- bus ego ducibus in hanc spem sententiamque sum ingres- 20 sus. Quī iam nōn procul, ut quondam solēbant, ab ex- ternō hoste atque longinquō, sed hīc praesentēs suō nūmine atque auxiliō sua templa atque urbis tēcta dē- fendent. Quōs vōs, Quirītēs, precārī, venerārī, implōrāre dēbētis, ut, quam urbem pulcherrimam flōrentissimamque 25 esse voluērunt, hanc, omnibus hostium cōpiīs terrā marī- que superātīs, ā perditissimōrum cīvium nefāriō scelere dēfendant.

THE THIRD ORATION AGAINST CATILINE INTRODUCTION

Catiline had arranged with his fellow conspirators in the city that they should murder the consuls, set fire to Rome, and join him in Etruria. Before they were ready to carry out these plans, ambassadors came to Rome from the Allobroges to make complaint about the ad- ministration of the province and ask for relief. The conspirators made overtures to the envoys in the hope of securing the aid of the Allobroges. After some hesi- tation the envoys decided not to take part in the con- spiracy but revealed the plot to their patron, who re- ported it to Cicero. Cicero instructed the Allobroges to get letters from the conspirators to take to their people, and they did so. As the ambassadors were returning home, they were stopped at the Mulvian Bridge and the letters taken from them. Then, on the 3d of December, Cicero called the Senate together and accused Lentulus and the other leaders of the conspiracy, who confessed their guilt when confronted with the letters which they had given to the envoys.

After the close of the session of the Senate, which lasted until evening, Cicero called an assembly of the people (contio) in the Forum and told them what had taken place.

DELIVERED DECEMBER 3, 63 B.C., BEFORE THE PEOPLE GATHERED IN A CONTIO IN THE FORUM

The conspiracy has been crushed and the lives of all of you saved. I uill give a brief account of what happened in the Senate.

I. 1. Rem pūblicam, Quiritēs, vītamque omnium ves- trum, bona, fortūnās, coniugēs līberōsque vestrōs atque 78

THE THIRD ORATION AGAINST CATILINE 79

hōc domicilium clārissimī imperī, fortūnātissimam pul- cherrimamque urbem hodiernō diē deōrum immortālium summō ergā vōs amōre, labōribus, cōnsiliīs, perīculīs meīs ē flammā atque ferrō ac paene ex faucibus fātī ēreptam et vōbīs cōnservātam ac restitūtam vidētis. 5

2. Et sī nōn minus nōbīs iūcundī atque illūstrēs sunt eī diēs quibus cōnservāmur, quam illī quibus nāscimur, quod salūtis certa laetitia est, nāscendī incerta condiciō, et quod sine sēnsū nāscimur, cum voluptāte servāmur, pro- fectō, quoniam illum quī hanc urbem condidit ad deōs io immortālīs benevolentiā fāmāque sustulimus, esse apud vōs posterōsque vestrōs in honōre dēbēbit is, quī eandem hanc urbem conditam amplificātamque servāvit. Nam tōtī urbī, templīs, dēlūbrīs, tēctīs ac moenibus subiectōs prope iam īgnīs circumdatōsque restīnximus, īdemque gla- 15 diōs in rem pūblicam dēstrictōs rettudimus mūcrōnēsque eōrum ā iugulīs vestrīs dēiēcimus. 3. Quae quoniam in senātū illūstrāta, patefacta, comperta sunt per mē, vō- bīs iam expōnam breviter, Quirītēs, ut et quanta et quā ratiōne investīgāta et comprehēnsa sint, vōs, quī ignōrātis 20 et exspectātis, scīre possītis.

Prīncipiō, ut Catilīna paucīs ante diēbus ērūpit ex urbe, cum sceleris suī sociōs, huiusce nefāriī bellī ācerri- mōs ducēs, Rōmae relīquisset, semper vigilāvī et prōvīdī, Quirītēs, quem ad modum in tantīs et tam absconditīs 25 īnsidiīs salvī esse possēmus.

After Catiline left the city, I used every effort to prove his guilt and that of his accomplices. I accomplished this by intercepting letters written to the Allobroges by Lentulus and his associates, inviting them to join the conspiracy.

II. Nam tum, cum ex urbe Catilīnam ēiciēbam, —nōn enim iam vereor huius verbī invidiam, cum illa magis sit

timenda, quod vīvus exierit,—sed tum, cum illum ex- terminārī volēbam, aut reliquam coniūrātōrum manum so

8SO CICERO’S ORATIONS

simul exitūram aut eōs quī restitissent īnfīrmōs sine illō ac dēbilīs fore putābam. 4. Atque ego, ut vīdī, quōs maximō furōre et scelere esse īnflammātōs sciēbam, eōs nōbīscum esse et Rōmae remānsisse, in eō omnīs diēs 5 noctīsque: cōnsūmpsī, ut quid agerent, quid mōlīrentur, sentīrem ac vidērem, ut, quoniam auribus vestrīs propter incrēdibilem magnitūdinem sceleris minōrem fidem faceret ōrātiō mea, rem ita comprehenderem, ut tum dēmum animīs salūtī vestrae prōvidērētis, cum oculīs maleficium 10ipsum vidērētis.

Itaque ut comperī lēgātōs Allobrogum bellī Trānsal- pīnī et tumultūs Gallicī excitandī causā ā P. Lentulō esse sollicitātōs, eōsque in Galliam ad suōs cīvīs eōdemque itinere cum litterīs mandātīsque ad Catilīnam esse missōs,

15 comitemque eīs adiūnctum esse T. Volturcium, atque huic ad Catilīnam esse datās litterās, facultātem mihi oblātam putāvī, ut, quod erat difficillimum quodque ego semper optābam ab dīs immortālibus, tōta rēs nōn sōlum ā mē, sed etiam ā senātū et ā vōbīs manifēstō dēpre-

20 henderētur.

s5. Itaque hesternō diē L. Flaccum et C. Pomptīnum praetōrēs, fortissimōs atque amantissimōs reī pūblicae virōs, ad mē vocāvī, rem exposuī, quid fierī placēret ostendī; illī autem, quī omnia dē rē pūblicā praeclāra atque

25 ēgregia sentīrent, sine recūsātiōne ac sine ūllā morā ne- gōtium suscēpērunt et, cum advesperāsceret, occultē ad pontem Mulvium pervēnērunt atque ibi in proximīs vīllīs ita bīpartītō fuērunt, ut Tiberis inter eōs et pōns inter- esset. Eōdem autem et ipsī sine cuiusquam suspīciōne

30 multōs fortīs virōs ēdūxerant, et ego ex praefectūrā Rea- tīnā complūrīs dēlēctōs adulēscentīs, quōrum operā ūtor assiduē in rē pūblicā, praesidiō cum gladiīs mīseram.

6. Interim tertiā ferē vigiliā exāctā, cum iam pontem Mulvium magnō comitātū lēgātī Allobrogum ingredī in-

35 ciperent ūnāque Volturcius, fit in eōs impetus; ēdūcuntur

‘apsqrag NviATaQ 3n- ,

82 CICERO’S ORATIONS

et ab illīs gladiī et ā nostrīs. Rēs praetōribus erat nōta

sōlīs, ignōrābātur ā cēterīs.

I thereupon arrested Lentulus and the other leaders of the conspiracy and called a meeting of the Senate.

III. Tum interventū Pomptīnī atque Flaccī pugna quae erat commissa sēdātur; litterae quaecumque erant s in eō comitātū, integrīs signīs praetōribus trāduntur; ipsī comprehēnsī ad mē, cum iam dīlūcēsceret, dēdūcuntur. Atque hōrum omnium scelerum improbissimum māchinā- tōrem Cimbrum Gabīnium statim ad mē, nihildum sus- picantem, vocāvī; deinde item arcessītus est L. Statilius 10et post eum C. Cethēgus; tardissimē autem Lentulus vēnit, crēdō quod in litterīs dandīs praeter cōnsuētūdinem proximā nocte vigilārat. 7. Cum summīs ac clārissimīs huius cīvitātis virīs, quī audītā rē frequentēs ad mē māne convēnerant, lit- 15 terās ā mē prius aperīrī quam ad senātum dēferrem, placēret, nē, sī nihil esset inventum, temere ā mē tantus tumultus iniectus cīvitātī vidērētur, negāvī mē esse factūrum ut dē perīculō pūblicō nōn ad cōnsilium pūbli- cum rem integram dēferrem. Etenim, Quirītēs, sī ea 20 quae erant ad mē dēlāta reperta nōn essent, tamen ego nōn arbitrābar in tantīs reī pūblicae perīculīs esse mihi nimiam dīligentiam pertimēscendam. S8. Senātum fre- quentem celeriter, ut vīdistis, coēgī. Atque intereā sta- tim admonitū Allobrogum C. Sulpicium praetōrem, fortem 25 virum, mīsī, quī ex aedibus Cethēgī, sī quid telōrum esset, efferret; ex quibus ille maximum sīcārum numerum et gladiōrum extulit.

Volturcius turned state’s evidence and with the Allobroges revealed the whole plot.

IV. Introdūxī Volturcium sine Gallīs; fidem pūblicam iussū senātūs dedī; hortātus sum, ut ea quae scīret sine

THE THIRD ORATION AGAINST CATILINE 383

timōre indicāret. Tum ille dīxit, cum vix sē ex magnō timōre recreāsset, ab Lentulō sē habēre ad Catilīnam mandāta et litterās, ut servōrum praesidiō ūterētur, ut ad urbem quam prīmum cum exercitū accēderet; id autem eō cōnsiliō, ut, cum urbem ex omnibus partibus, quems ad modum dīscrīptum distribūtumque erat, incendissent caedemque īnfīnītam cīvium fēcissent, praestō esset ille quī et fugientīs exciperet et sē cum hīs urbanīs ducibus coniungeret.

9. Introductī autem Gallī iūs iūrandum sibi et litterās io ab Lentulō, Cethēgō, Statiliō ad suam gentem data esse dīxērunt, atque ita sibi ab hīs et āL. Cassiō esse praescrīp- tum, ut equitātum in Italiam quam prīmum mitterent; pedestrīs sibi cōpiās nōn dēfutūrās. Lentulum autem sibi cōnfīrmāsse ex fātīs Sibyllīnīs haruspicumque respōnsīs sē 1s esse tertium illum Cornēlium, ad quem rēgnum huius urbis atque imperium pervenīre esset necesse; Cinnam ante sē et Sullam fuisse. Eundemque dīxisse fātālem hunc annum esse ad interitum huius urbis atque imperī, quī esset annus decimus post virginum absolūtiōnem, post 20 Capitōlī autem incēnsiōnem vīcēsimus. 10. Hanc autem Cethēgō cum cēterīs contrōversiam fuisse dīxērunt, quod Lentulō et aliīs Sāturnālibus caedem fierī atque urbem in- cendī placēret, Cethēgō nimium id longum vidērētur.

Cethegus, Statilius, Lentulus, and Gabinius admitted their gquilt when confronted with their letters and the testimony of the Allobroges.

V. Ac nē longum sit, Quirītēs, tabellās prōferrī ius- 25 simus, quae ā quōque dīcēbantur datae. Prīmum osten- dimus Cethēgō signum; cognōvit. Nōs līnum incīdimus; lēgimus. EĒrat scrīptum ipsīus manū Allobrogum senātuī et populō, sēsē quae eōrum lēgātīs cōnfīrmāsset factūrum esse; ōrāre ut item illī facerent quae sibi eōrum lēgātī so recēpissent. Tum Cethēgus, quī paulō ante aliquid ta- men dē gladiīs ac sīcīs, quae apud ipsum erant dēprehēnsa,

84 CICERO’S ORATIONS

respondisset dīxissetque sē semper bonōrum ferrāmentō-

rum studiōsum fuisse, recitātīs litterīs dēbilitātus atque abiectus cōnscientiā repente conticuit.

Intrōductus est Statilius; cognōvit et signum et manum

s suam. Recitātae sunt tabellae in eandem ferē senten-

tiam; cōnfessus est. Tum ostendī tabellās Lentulō et

TABLET AND STYLUS.

quaesīvī cognōsceretne signum. Annuit. ‘Ēst vērō’ in-

quam ‘nōtum quidem signum, imāgō avī tuī, clārissimī

virī, quī amāvit ūnicē patriam et cīvīs suōs; quae quidem 10 tē ā tantō scelere etiam mūta revocāre dēbuit.’

11. Leguntur eādem ratiōne ad senātum Allobrogum populumque litterae. Sī quid dē hīs rēbus dīcere vellet, fēcī potestātem. Atque ille prīmō quidem negāvit; post autem aliquantō, tōtō iam indiciō expositō atque ēditō,

15 surrēxit, quaesīvit ā Gallīs quid sibi esset cum eīs, quam ob rem domum suam vēnissent, itemque ā Volturciō. THE THIRD ORATION AGAINST CATILINE 385

Quī cum illī breviter cōnstanterque respondissent, per quem ad eum quotiēnsque vēnissent, quaesīssentque ab eō nihilne sēcum esset dē fātīs Sibyllīnīs-locūtus, tum ille subitō scelere dēmēns quanta cōnscientiae vīs esset osten- dit. Nam cum id posset īnfitiārī, repente praeter opīniō-5 nem omnium cōnfessus est. Ita eum nōn modo ingenium illud et dīcendī exercitātiō, quā semper valuit, sed etiam propter vim sceleris manifēstī atque dēprehēnsī impu- dentia, quā superābat omnīs, improbitāsque dēfēcit.

12. Volturcius vērō subitō litterās prōferrī atque i0 aperīrī iubet, quās sibi ā Lentulō ad Catilīnam datās esse dīcēbat. Atque ibi vehementissimē perturbātus Lentulus tamen et signum et manum suam cognōvit. Erant autem scrīptae sine nōmine, sed ita: ‘Quis sim, sciēs ex eō quem ad tē mīsī. Cūrā ut vir sīs, et cōgitā quem in locum sīs is prōgressus; vidē ecquid tibi iam sit necesse, et cūrā ut omnium tibi auxilia adiungās, etiam īnfimōrum.” QGa- bīnius deinde intrōductus, cum prīmō impudenter re- spondēre coepisset, ad extrēmum nihil ex eīs quae Gallī īnsimulābant negāvit. - 20

13. Ac mihi quidem, Quirītēs, cum illa certissima vīsa sunt argūmenta atque indicia sceleris: tabellae, signa, manūs, dēnique ūnīus cuiusque cōnfessiō; tum multō certiōra illa: color, oculī, voltus, taciturnitās. Sīc enim obstupuerant, sīc terram intuēbantur, sīc furtim nōn 2s5 numquam inter sēsē aspiciēbant, ut nōn iam ab aliīs indicārī, sed indicāre sē ipsī vidērentur.

The Senate passed a vote of thanks to myself, my colleague, and the two praetors who had aided me. They imprisoned the four leuders and five other prominent conspirators. A thanksgiving was de- creed in my honor.

VI. Indiciīs expositīs atque ēditīs senātum cōnsuluī dē summā rē pūblicā quid fierī placēret. Dictae sunt ā prīn- cipibus ācerrimae ac fortissimae sententiae, quās senātus so

i 86 CICERO’S ORATIONS

sine ūllā varietāte est secūtus. Et quoniam nōndum est perserīptum senātūs cōnsultum, ex memoriā vōbīs, Qui- rītēs, quid senātus cēnsuerit expōnam. 14. Prīmum mihi grātiae verbīs amplissimīs aguntur, 5 quod virtūte, cōnsiliō, prōvidentiā meā rēs pūblica maxi- mīs perīculīs sit līberāta; deinde L. Flaccus et C. Pomp- tīnus praetōrēs, quod eōrum operā fortī fidēlīque ūsus essem, meritō ac iūre laudantur, atque etiam virō fortī, collēgae meō, laus impertītur, quod eōs quī huius con- 10 iūrātiōnis participēs fuissent ā suīs et ā reī pūblicae cōn- siliīs remōvisset. Atque ita cēnsuērunt: ut P. Lentulus, cum sē praetūrā abdicāsset, in cūstōdiam trāderētur: itemque utī C. Cethēgus, L. Statilius, P. Gabīnius, quī omnēs praesentēs erant, in cūstōdiam trāderentur. Atque 15 idem hōc dēcrētum est in L. Cassium, quī sibi prōcūrā- tiōnem incendendae urbis dēpoposcerat; in M. Cēpārium, cui ad sollicitandōs pāstōrēs ĀXpūliam attribūtam esse erat indicātum; in P. Fūrium, quī est ex eīs colōnīs, quōs Faesulās L. Sulla dēdūxit; in Q. Annium Chilōnem, quī 20 ūnā cum hōc Fūsiō semper erat in hāc Allobrogum sol- licitātiōne versātus; in P. Cmbrēnum, lībertīnum homi- nem, ā quō prīmum Gallōs ad Gabīnium perductōs esse cōnstābat. Atque eā lēnitāte senātus est ūsus, Quirītēs, ut ex tantā coniūrātiōne tantāque hāc multitūdine do- 25 mesticōrum hostium novem hominum perditissimōrum poenā rē pūblicā cōnservātā, reliquōrum mentīs sānārī posse arbitrārētur. 15. Atque etiam supplicātiō dīs immortālibus prō singulārī eōrum meritō meō nōmine dēcrēta est, quod 30 mihi prīmum post hanc urbem conditam togātō contigit, ethīs verbīs dēcrēta est: quod urbem incendiīs, caede cīvīs, Italiam bellō līberāssem. Quae supplicātiō sī cum cēterīs cōnferātur, hōc interest, quod cēterae bene gestā, haec ūna cōnservātā rē pūblicā cōnstitūta est. 35 Atque illud, quod faciendum prīmum fuit, factum atque

THE THIRD ORATION AGAINST CATILINE FBī

trānsāctum est. Nam P. Lentulus, quamquam patefactīs indiciīs, cōnfessiōnibus suīs, iūdiciō senātūs nōn modō praetōris iūs, vērum etiam cīvis āmīserat, tamen magis- trātū sē abdicāvit, ut, quae religiō C. Mariō, clārissimō virō, nōn fuerat, quō minus C. Glauciam, dē quō nihil s nōminātim erat dēcrētum, praetōrem occīderet, eā nōs religiōne in prīvātō P. Lentulō pūniendō līberārēmur.

At last the conspiracy is crushed. It was hopeless from the time that I forced Catiline to leave the city.

VII. 16. Nunc quoniam, Quirītēs, cōnscelerātissimī perīculōsissimīque bellī nefāriōs ducēs captōs iam et com- prehēnsōs tenētis, exīstimāre dēbētis omnīs Catilīnae cō- io piās, omnīs spēs atque opēs hīs dēpulsīs urbis perīculīs concidisse. Quem quidem ego cum ex urbe pellēbam, hōc prōvidēbam animō, Quirītēs, remōtō Catilīnā nōn mihi esse P. Lentulī somnum nec L. Cassī adipēs nec C. Cethēgī furiōsam temeritātem pertimēscendam. Ille eratis ūnus timendus ex istīs omnibus, sed tam diū, dum urbis moenibus continēbātur. Ōmnia nōrat, omnium aditūs te- nēbat; appellāre, temptāre, sollicitāre poterat, audēbat; erat eī cōnsilium ad facinus aptum, cōnsiliō autem neque manus neque lingua deerat. Iam ad certās rēs cōn- 20 ficiendās certōs hominēs dēlēctōs ac dēscrīptos habēbat. Neque vērō, cum aliquid mandārat, cōnfectum putābat; nihil erat quod nōn ipse obīret, occurreret, vigilāret, labō- rāret; frīgus, sitim, famem ferre poterat.

17. Hunc ego hominem tam ācrem, tam audācem, 25 tam parātum, tam callidum, tam in scelere vigilantem, tam in perditīs rēbus dīligentem nisi ex domesticīs īn- sidiīs in castrēnse latrōcinium compulissem, dīcam id quod sentiō, Quirītēs, nōn facile hanc tantam mōlem malī ā cervīcibus vestrīs dēpulissem. Nōn ille nōbīs Sātur- so nālia cōnstituisset, neque tantō ante exitī ac fātī diem reī pūblicae dēnūntiāvisset neque commiīsisset, ut signum,

88 CICERO’S ORATIONS

ut litterae suae testēs manifēstī sceleris dēprehenderentur. Quae nunc illō absente sīc gesta sunt, ut nūllum in prī- vātā domō furtum umquam sit tam palam inventum, quam haec tanta in rē pūblicā coniūrātiō manifēstō in- 5 venta atque dēprehēnsa est. Quod sī Catilīna in urbe ad hanc diem remānsisset, quamquam, quoad fuit, omnibus eius cōnsiliīs occurrī atque obstitī, tamen, ut levissimē dīcam, dīmicandum nōbīs cum illō fuisset neque nōs um- quam, cum ille in urbe hostis esset, tantīs perīculīs rem ao0 pūblicam tantā pāce, tantō ōtiō, tantō silentiō līberās- sēmus.

It is evident that we owe this success to the help of the gods, for at the moment the conspiracy was detected a statue of Jupiter was being put in the place of one which had been struck by lightning.

VIII. 18. Quamquam haec omnia, Quirītēs, ita sunt ā mē administrāta, ut deōrum immortālium nūtū atque cōnsiliō et gesta et prōvīsa esse videantur. Idque cum

15 coniectūrā cōnsequī possumus, quod vix vidētur hūmānī cōnsilī tantārum rērum gubernātiō esse potuisse, tum vērō ita praesentēs hīs temporibus opem et auxilium nōbīs tulērunt, ut eōs paene oculīs vidēre possēmus. Nam ut illa omittam, vīsās nocturnō tempore ab occidente

20 facēs ārdōremque caelī, ut fulminum iactūs, ut terrae mōtūs relinquam, ut omittam cētera, quae tam multa nōbīs cōnsulibus facta sunt, ut haec, quae nunc fīunt, canere dī inmortālēs vidērentur: hōc certē, quod sum dic- tūrus, neque praetermittendum neque relinquendum est.

25 19. Nam profectō memoriā tenētis Cottā et Torquātō cōnsulibus complūrīs in Capitōliō rēs dē caelō esse per- cussās, cum et simulācra deōrum dēpulsa sunt et statuae veterum hominum dēiectae et lēgum aera liquefacta. Tāctus est etiam ille, quī hanc urbem condidit, Rōmulus,

30 quem inaurātum in Capitōliō, parvum atque lactentem, ūberibus lupīnīs inhiantem, fuisse meministis. Quō qui-

THE THIRD ORATION AGAINST CATILINE 39

dem tempore cum haruspicēs ex tōtā Etrūriā convēnis- sent, caedēs atque incendia et lēgum interitum et bellum cīvīle ac domesticum et tōtīus urbis atque imperī occāsum appropinquāre dīxērunt, nisi dī immortālēs omnī ratiōne plācātī suō nūmine prope fāta ipsa flexissent. 5 20. Itaque illōrum respōnsīs tum et lūdī per decem diēs factī sunt neque rēs ūlla quae ad plācandos deōs

Tune Wocr or rne Carrrot.

pertinēret praetermissa est. Idemque iussērunt simulā- crum Iovis facere maius et in excelsō collocāre et contrā atque anteā fuerat ad orientem convertere; ac sē spērāre io dīxērunt, sī illud signum, quod vidētis, sōlis ortum et Forum cūriamque cōnspiceret, fore ut ea cōnsilia quae clam essent inita contrā salūtem urbis atque imperī il- lūstrārentur, ut ā senātū populōque Rōmānō perspicī possent. Atque illud signum collocandum cōnsulēs illī1s locāvērunt, sed tanta fuit operis tarditās, ut neque supe- riōribus cōnsulibus neque nōbīs ante hodiernum diem col- locārētur. 90 CICERO’S ORATIONS

dupiter’s protection of our country is shown by the blunders of the con- spirators, wvhom he deprived of their senses, and by the unlooked- for help of the Gauls.

IX. 21. Hīc quis potest esse tam āversus ā vērō, tam praeceps, tam mente captus, quī neget haec omnia quae vidēmus praecipuēque hanc urbem deōrum immortālium nūtū ac potestāte administrārī? Etenim cum esset ita re-

5 spōnsum, caedēs, incendia, interitum reī pūblicae com- parārī, et ea per cīvīs, quae tum propter magnitūdinem scelerum nōn nūllīs incrēdibilia vidēbantur, ea nōn modo cōgitāta ā nefāriīs cīvibus, vērum etiam suscepta esse sēnsistis. Illud vērō nōnne ita praesēns est, ut nūtū Iovis

100ptimī Maximī factum esse videātur, ut, cum hodiernō diē māne per Forum meō iussū et coniūrātī et eōrum in- dicēs in aedem Concordiae dūcerentur, eō ipsō tempore signum statuerētur? Quō collocātō atque ad vēs senātum- que conversō, omnia et senātus et vōs, quae erant cōgi-

15 tāta contrā salūtem omnium, illūstrāta et patefacta vī- distis.

22. Quō etiam maiōre sunt istī odiō suppliciōque dignī, quī nōn sōlum vestrīs domiciliīs atque tēctīs, sed etiam deōrum templīs atque dēlūbrīs sunt fūnestōs ac nefā-

20 riōs īgnīs īnferre cōnātī. Quibus ego sī mē restitisse dīcam, nimium mihi sūmam et nōn sim ferendus. Hle, ille Iuppiter restitit; ille Capitōlium, ille haec templa, ille cūnctam urbem, ille vōs omnīs salvōs esse voluit. Dīs ego immortālibus ducibus hanc mentem, Quirītēs,

25 voluntātemque suscēpī, atque ad haec tanta indicia per- vēnī. Iam vērō ab Lentulō cēterīsque domesticīs hostibus tam dēmenter tantae rēs crēditae et ignōtīs et barbarīs, commissaeque litterae numquam essent profectō, nisi ab dīs immortālibus huic tantae audāciae cōnsilium

30 esset ēreptum. Quid vērō? CUt hominēs Gallī ex cīvi- tāte male pācātā, quae gēns ūna restat quae bellum po-

THE THIRD ORATION AGAINST CATILINE 391

pulō Rōmānō facere posse et nōn nōlle videātur, spem imperī ac rērum maximārum ultrō sibi ā patriciīs homini- bus oblātam neglegerent vestramque salūtem suīs opibus antepōnerent, id nōn dīvīnitus esse factum putātis? Praesertim quī nōs nōn pugnandō, sed tacendō superāre 5 potuerint.

Celebrate the thanksgiving which has been decreed, for never was our country saved from greater danger. Thne civil strife of the past uas child’s play compared with this conspiracy.

X. 23. Quam ob rem, Quirītēs, quoniam ad omnia pul- vīnāria supplicātiō dēcrēta est, celebrātōte illōs diēs cum coniugibus ac līberīs vestrīs. Nam multī saepe honōrēs dīs immortālibus iūstī habitī sunt ac dēbitī, sed profectō io iūstiōrēs numquam. Freptī enim estis ex crūdēlissimō ac miserrimō interitū; ēreptī sine caede, sine sanguine, sine exercitū, sine dīmicātiōne. Togātī mē ūnō togātō duce et imperātōre vīcistis.

24. Etenim recordāminī, Quirītēs, omnīs cīvīlīs dissēn- 15 siōnēs, nōn sōlum eās, quās audīstis, sed eās quās vōs- met ipsī meministis atque vīdistis. L. Sulla P. Sulpi- cium oppressit; ēiēcit ex urbe C. Marium, cūstōdem huius urbis, multōsque fortīs virōs partim ēiēcit ex cīvi- tāte, partim interēmit. Cn. Octāvius cōnsul armīs expulit 20 ex urbe collēgam; omnis hīc locus acervīs corporum et cīvium sanguine redundāvit. Superāvit posteā Cinna cum Meariō; tum vērō, clārissimīs virīs interfectīs, lūmina cīvi- tātis exstīncta sunt. Ultus est huius victōriae crūdēlitātem posteā Sulla; nē dīcī quidem opus est quantā dēminūtiōne 25 cīvium et quantā calamitāte reī pūblicae. Dissēnsit M. Lepidus ā clārissimō ac fortissimō virō Q. Catulō; attulit nōn tam ipsīus interitus reī pūblicae lūctum quam cē- terōrum.

25. Atque illae tamen omnēs dissēnsiōnēs erant eius so modī, quae nōn ad dēlendam, sed ad commūtandam rem

92 ; CICERO’S ORATIONS

pūblicam pertinērent. Nōn illī nūllam esse rem pūblicam, sed in eā quae esset sē esse prīncipēs, neque hanc urbem cōnflagrāre, sed sē in hāc urbe flōrēre voluērunt. Atque 5illae tamen omnēs dissēn- siōnēs, quārum nūlla exitium reī pūblicae quaesīvit, eius modī fuērunt, ut nōn recon- ciliātiōne concordiae, sed in- 10 terneciōne cīvium dīiūdicātae sint. In hōc autem ūnō post hominum memoriam maximō crūdēlissimōque bellō, quāle bellum nūlla umquam bar- 15 baria cum suā gente gessit, quō in bellō lēx haec fuit ā Lentulō, Catilīnā, Cethēgō, Cassiō cōnstitūta, ut omnēs quī salvā urbe salvī esse 20 possent in hostium numerō dūcerentur, ita mē gessī, Qui- rītēs, ut salvī omnēs cōnser- vārēminī, et, cum hostēs vestrī tantum cīvium super- 26 futūrum putāssent, quantum Togn. īnfīnītae caedī restitisset, tantum autem urbis, quantum flammā obīre nōn potuis- set, et urbem et cīvīs integrōs incolumīsque servāvī.

For what I have done I ask no reward, except that you will be mindful

of my services.

XI. 26. Quibus pro tantīs rēbus, Quirītēs, nūllum ego

30ā vōbīs praemium virtūtis, nūllum īnsigne honōris, nūl- lum monumentum laudis postulō praeterquam huius diēī memoriam sempiternam. In animīs ego vestrīs THE THIRD ORATION AGAINST CATILINE 393

omnīs triumphōs meōs, omnia ōrnāmenta honōris, monu- menta glōriae, laudis īnsignia condī et collocārī volō. Nihil mē mūtum potest dēlēctāre, nihil tacitum, nihil dēnique eius modī, quod etiam minus dignī assequī pos- sint. Memoriā vestrā, Quirītēs, rēs nostrae alentur, ser-s mōnibus crēscent, litterārum monumentīs inveterāscent et corrōborābuntur. Eandemque diem intellegō, quam spērō aeternam fore, propāgātam esse et ad salūtem urbis et ad memoriam cōnsulātūs meī, ūnōque tempore in hāc rē pūblicā duōs cīvīs exstitisse, quōrum alter fīnīs io vestrī imperī nōn terrae, sed caelī regiōnibus termināret, alter eiusdem imperī domicilium sedīsque servāret.

See to it that you protect me against the enemies that I have made for your sake. You have already given me all that I could wish and I shall try to show myself worthy of it. Go to your homes and protect them as before. I shall see to it that you will not have to do so for long.

XII. 27. Sed quoniam eārum rērum, quās egō gessī, nōn eadem est fortūna atque condiciō quae illōrum, quī externa bella gessērunt, quod mihi cum eīs vīvendum est, is quōs vīcī ac subēgī, istī hostīs aut interfectōs aut op- pressōs relīquērunt, vestrum est, Quirītēs, sī cēterīs facta sua rēctē prōsunt, mihi mea nē quandō obsint prōvidēre. Mentēs enim hominum audācissimōrum scelerātae ac ne- fāriae nē vōbīs nocēre possent ego prōvīdī; nē mihi no- 20 ceant vestrum est prōvidēre. Quamquam, Quirītēs, mihi quidem ipsī nihil ab istīs iam nocērī potest; magnum enim est in bonīs praesidium, quod mihi in perpetuum compa- rātum est, magna in rē pūblicā dignitās, quae mē semper tacita dēfendet, magna vīs cōnscientiae, quam quī negle- 25 gunt, cum mē violāre volent, sē ipsī indicābunt.

28. Est etiam nōbīs is animus, Quirītēs, ut nōn modo nūllīus audāciae cēdāmus, sed etiam omnīs improbōs ul- trō semper lacessāmus. Quod sī omnis impetus domes-

94 CICEROS ORATIONS

ticōrum hostium, dēpulsus ā vōbīs, sē in mē ūnum con- vertit, vōbīs erit videndum, Quirītēs, quā condiciōne posthāc eōs esse velītis, quī sē prō salūte vestrā obtule- rint invidiae perīculīsque omnibus. Mihi quidem ipsī 5 quid est quod iam ad vītae frūctum possit acquīrī, cum praesertim neque in honōre vestrō neque in glōriā vir- tūtis quicquam videam altius, quō mihi libeat ascendere? 29. Illud profectō perficiam, Quirītēs, ut ea, quae gessī in cōnsulātū, prīvātus tuear atque ōrnem, ut, sī 10 qua est invidia cōnservandā rē pūblicā suscepta, laedat invidōs, mihi valeat ad glōriam. Dēnique ita mē in rē pūblicā tractābō, ut meminerim semper quae gesserim cūremque ut ea virtūte, nōn cāsū gesta esse videantur. Vōs, Quirītēs, quoniam iam nox est, venerātī Iovem, il- 15 lum cūstōdem huius urbis ac vestrum, in vestra tēcta discēdite et ea, quamquam iam est perīculum dēpulsum, tamen aequē ac priōre nocte cūstōdiīs vigiliīsque dē- fendite. Id nē vōbīs diūtius faciendum sit atque ut in perpetuā pāce esse possītis prōvidēbō.

THE FOURTH ORATION AGAINST CATILINE

INTRODUCTION

Tyo days after he delivered his Third Oration Cicero convened the Senate in the Temple of Concord in order to discuss and determine the fate of the arrested con- spirators. As presiding officer he brought up the matter and asked the individual senators for their opinions. The consul-elect, Silanus, had declared for the death of these prisoners; the praetor-elect, Caesar, for their life imprisonment in various towns of Italy, and the con- fiscation of their property. The general trend of opinion favored Caesar’s viewm. Whereupon Cicero took part in the debate with the following speech and then re- turned to his duty of asking for the opinions of others. While he appeared to be discussing the practical value of the two proposals made, and to hold himself aloof from an absolute judgment, he contrived to show clearly that he desired the opinion of Silanus to prevail, without regard to the possible or even probable risk to himself.

Whnile this speech doubtless had much influence in determining the final vote in favor of putting the accused men to death, it would hardly have had this result but for the speech which the tribune-elect, M. Cato, delivered against the men and incidentally against the powerful nobles who were supposed to be interested in securing the decision which Caesar advocated. The historian Sallust gives us what purport to be the speeches of Caesar and of Cato on this occasion. From these two speeches and Cicero’s we get a very clear idea of the debate. Though the decree of the Senate thus passed was illegal, the men

95

96 CICEROS ORATIONS

were executed in the prison, the Tullianum, that very night by the consul’s order. For his action in this matter Cicero was afterward (ō7 Ē.C.) exiled, and remained away from Italy for nearly one and one-half years.-

TeMPLE OF CONCORD, RESTORED.

DELIVERED DECEMBER 5, 63 B.C., BEFORE THE SENATE IN THE TEMPLE OF CONCORD

Cicero is ready to endure everything if only the state is benefited.

I. 1. Videō, patrēs cōnscrīptī, in mē omnium vestrum ōra atque oculōs esse conversōs. Videō vōs nōn sōlum dē vestrō ac reī pūblicae, vērum etiam, sī id dēpulsum sit, dē meō perīculō esse sollicitōs. Est mihi iūcunda in malīs et

5 grāta in dolōre vestra ergā mē voluntās; sed eam, per deōs immortālīs, dēpōnite; atque oblītī salūtis meae, dē vōbīs ac dē vestrīs līberīs cōgitāte. Mihi sī haec condiciō cōn- sulātus data est, ut omnīs acerbitātēs, omnīs dolōrēs cruciātūsque perferrem, feram nōn sōlum fortiter, vērum

10 etiam libenter, dum modo meīs labōribus vōbīs populōque Rōmānō dignitās salūsque pariātur. THE FOURTH ORATION AGAINST CATILINE 697

2. Ego sum ille cōnsul, patrēs cōnscrīptī, cui nōn forum, in quō omnis aequitās continētur, nōn campus cōnsulāri- bus auspiciīs cōnsecrātus, nōn cūria, summum auxilium omnium gentium, nōn domus, commūne perfugium, nōn lectus ad quiētem datus, nōn dēnique haec sedēs honōris s umquam vacua mortis perīculō atque īnsidiīs fuit. Ego multa tacuī, multa pertulī, multa concessī, multa meō quōdam dolōre in vestrō timōre sānāvī. Nunc sī hunc exitum cōn- sulātūs meī dī immortālēs esse vo-io luērunt, ut vōs populumque Rō- mānum ex caede miserrimā, coniugēs līberōsque vestrōs virginēsque Ves- tālīs ex acerbissimā vexātiōne, templa atque dēlūbra, hanc pulcher-1s rimam patriam omnium nostrum ex foedissimā flammā, tōtam Italiam ex bellō et vāstitāte ēriperem, quaecumque mihi ūnī prōpōnētur fortūna, sub- eātur. Etenim sī P. Lentulus suum nōmen, inductus ā vātibus, fātāle ad perniciem reī pūblicae fore putāvit, 20 cūr ego nōn laeter meum cōnsulātum ad salūtem populī Rōmānī prope fātālem exstitisse?

SeLvLa Cunrvuuss.

His ambition is satisfied by his becoming consul. His duty to his country is of more weight with him than his personal safety or his relatives appeals. The atrocity of the crime of the conspirators.

II. 3. Quā rē, patrēs cōnscrīptī, cōnsulite vōbīs, prō- spicite patriae, cōnservāte vōs, coniugēs, līberōs for- tūnāsque vestrās, populī Rōmānī nōmen salūtemque 25 dēfendite: mihi parcere ac dē mē cōgitāre dēsinite. Nam prīmum dēbeō spērāre omnīs deōs, quī huic urbī praesi- dent, prō eō mihi ac mereor relātūrōs esse grātiam; deinde, sī quid obtigerit, aequō animō parātōque moriar. Nam neque turpis mors fortī virō potest accidere, neque so immātūra cōnsulārī, nec misera sapientī. Nec tamen ego

98 CICERO’S ORATIONS

sum ille ferreus, quī frātris cārissimī atque amantissimī praesentis maerōre nōn movear, hōrumque omnium lacrimīs, ā quibus mē circumsessum vidētis. Neque meam mentem nōn domum saepe revocat exanimāta 58 uxOr, et abiecta metū fīlia, et parvolus fīlius, quem mihi

vidētur amplectī rēs pūblica tam- quam obsidem cōnsulātūs meī, neque ille, quī exspectāns huius exitum diēī astat in cōnspectū meō gener. Mo-

10 veor hīs rēbus omnibus, sed in eam partem, utī salvī sint vōbīscum omnēs, etiam sī mē vīs aliqua op- presserit, potius quam et illī et nōs ūnā reī pūblicae peste pereāmus.

18 4. Quā rē, patrēs cōnscrīptī, in- cumbite ad salūtem reī pūblicae, cir- cumspicite omnīs procellās, quae im- pendent nisi prōvidētis. Nōn Ti. Gracchus, quod iterum tribūnus plē-

20 bis fierī voluit, nōn C. Gtracchus, quod agrāriōs concitāre cōnātus est, nōn L. Sāturnīnus, quod C. Mem- mium occīdit, in discrīmen aliquod atque in vestrae sevēritātis iūdicium

25 addūcitur; tenentur eī quī ad urbis incendium, ad vestram omnium cae- dem, ad Catilīnam accipiendum, Rō-

VESsSTAL VIRCIN.

mae restitērunt; tenentur litterae, signa, manūs, dēni- que ūnīus cuiusque cōnfessiō; sollicitantur Allobrogēs,

so servitia excitantur, Catilīna arcessitur; id est initum cōnsilium, ut interfectīs omnibus nēmō nē ad dēplōran- dum quidem populī Rōmānī nōmen atque ad lāmentan- dam tantī imperī calamitātem relinquātur. THE FOURTH ORATION AGAINST CATILINE 399

The Senate has already practically condemned the conspirators. It remains only to pass speedily the formal resolution.

III. 5. Haec omnia indicēs dētulērunt, reī cōnfessī sunt, vōs multīs iam iūdiciīs iūdicāvistis: prīmum quod mihi grātiās ēgistis singulāribus verbīs, et meā virtūte atque dīligentiā perditōrum hominum coniūrātiōnem patefactam esse dēcrēvistis; deinde quod P. Lentulum sēs abdicāre praetūrā coēgistis; tum quod eum et cēterōs, dē quibus iūdicāstis, in cūstōdiam dandōs cēnsuistis; maximēque quod meō nōmine supplicātiōnem dēcrēvistis, quī honōs togātō habitus ante mē est nēminī; postrēmō hesternō diē praemia lēgātīs Allobrogum Titōque Vol-1io0 turciō dedistis amplissima. Quae sunt omnia eius modī, ut eī quī in cūstōdiam nōminātim datī sunt sine ūllā dubitātiōne ā vōbīs damnātī esse videantur.

6. Sed ego īnstituī referre ad vōs, patrēs cōnscrīptī, tamquam integrum, et dē factō quid iūdicētis, et dē poenā 1s quid cēnseātis. Illa praedīcam quae sunt cōnsulis. Ego magnum in rē pūblicā versārī furōrem, et nova quaedam miscērī et concitārī mala iam prīdem vidēbam; sed hanc tantam, tam exitiōsam habērī coniūrātiōnem ā cīvibus numquam putāvī. Nunc quicquid est, quōcumque vestrae 20 mentēs inclīnant atque sententiae, statuendum vōbīs ante noctem est. Quantum facinus ad vōs dēlātum sit vidētis. Huic sī paucōs putātis affīnīs esse, vehementer errātis. Lātius opīniōne dissēminātum est hōc malum; mānāvit nōn sōlum per Italiam, vērum etiam trānscendit Alpīs, et 25 obscūrē serpēns multās iam prōvinciās occupāvit. Id op- primī sustentandō ac prōlātandō nūllō pactō potest. Quā- cumque ratiōne placet, celeriter vōbīs vindicandum est.

The death-penalty has been proposed by Silanus, imprisonment for life by Caesar.

IV. 7. Videō adhūc duās esse sententiās: ūnam D. Sīlānī, quī cēnset eōs, quī haec dēlēre cōnātī sunt, morte so

100 CICERO’S ORATIONS

esse multandōs; alteram C. Caesaris, quī mortis poenam removet, cēterōrum suppliciōrum omnīs acerbitātēs am- plectitur. Uterque et prō suā dignitāte et prō rērum magnitūdine in summā sevēritāte versātur. Alter eōs 5 quī nōs omnīis vītā prīvāre cōnātī sunt, quī dēlēre im- perium, quī populī Rōmānī nōmen exstinguere, pūnctum temporis fruī vītā et hōc commūnī spīritū nōn putat oportēre; atque hōc genus poenae saepe in improbōs cīvīs in hāc rē pūblicā esse ūsūrpātum recordātur. Alter intel- 10 legit mortem ab dīs immortālibus nōn esse supplicī causā cōnstitūtam, sed aut necessitātem nātūrae, aut labōrum ac miseriārum quiētem. Itaque eam sapientēs numquam invītī, fortēs saepe etiam libenter oppetīvērunt. Vin- cula vērō et ea sempiterna certē ad singulārem poenam 15 nefāriī sceleris inventa sunt. Mīūnicipiīs dispertīrī iubet. Habēre vidētur ista rēs inīquitātem sī imperāre velīs, difficultātem, sī rogāre. Dēcernātur tamen, sī placet. 8. Ego enim suscipiam, et, ut spērō, reperiam quī id quod salūtis omnium causā statueritis, nōn putent esse 20 suae dignitātis recūsāre. Adiungit gravem poenam mūni- cipibus, sī quis eōrum vincula rūperit; horribilīs cūs- tōdiās circumdat, et dignās scelere hominum perditōrum; sancit nē quis eōrum poenam quōs condemnat, aut per senātum aut per populum, levāre possit; ēripit etiam 25 spem, quae sōla hominem in miseriīs cōnsolārī solet; bona praetereā pūblicārī iubet; vītam sōlam relinquit nefāriīs hominibus, quam sī ēripuisset, multōs ūnō dolōrēs animī atque corporīs et omnīs scelerum poenās adēmisset. Ita- que, ut aliqua in vītā formīdō improbīs esset posita, apud 30 īnferōs eius modī quaedam illī antīquī supplicia impiīs cōnstitūta esse voluērunt, quod vidēlicet intellegēbant, hīs remōtīs, nōn esse mortem ipsam pertimēscendam.

THE FOURTH ORATION AGAINST CATILINE 101

Caesar’s proposal a safer plan for Cicero. He claims that the death- penalty is not illegal.

V. 9. Nunc, patrēs cōnscrīptī, ego meā videō quid in- tersit. Sī eritis secūtī sententiam C. Caesaris, quoniam hanc is in rē pūblicā viam quae populāris habētur secūtus est, fortasse minus erunt, hōc auctōre et cognitōre huiusce sententiae, mihi populārēs impetūs pertimēscendī; sīns illam alteram, nescio an amplius mihi negōtī contrahātur. Sed tamen meōrum perīculōrum ratiōnēs ūtilitās reī pūblicae vincat. Habēmus enim ā Caesare, sīcut ipsīus dignitās et maiōrum eius amplitūdō postulābat, senten- tiam tamquam obsidem perpetuae in rem pūblicam volun- io tātis. Intellēctum est quid interesset inter levitātem cōntiōnātōrum et animum vērē populārem, salūtī populī cōnsulentem. 10. Videō dē istīs, quī sē populārīs habērī volunt, abesse nōn nēminem, nē dē capite vidēlicet cīvium Rōmānōrum sententiam ferat. At is et nūdius tertius in1s cūstōdiam cīvīs Rōmānōs dedit, et supplicātiōnem mihi dēcrēvit, et indicēs hesternō diē maximīs praemiīs affēcit. Iam hōc nēminī dubium est, quī reō cūstōdiam, quaesī- tōrī grātulātiōnem, indicī praemium dēcrēvit, quid dē tōtā rē et causā iūdicārit. At vērō C. Caesar intellegit 20 lēgem Semprōniam esse dē cīvibus Rōmānīs cōnstitūtam; quī autem reī pūblicae sit hostis, eum cīvem nūllō modō esse posse; dēnique ipsum lātōrem Semprōniae lēgis iussū populī poenās reī pūblicae dēpendisse. Idem ipsum Len- tulum, largītōrem et prōdigum, nōn putat, cum dē per- 256 niciē populī Rōmānī, exitiō huius urbis tam acerbē, tam crūdēliter cōgitārit, etiam appellārī posse populārem. Ita- que homō mītissimus atque lēnissimus nōn dubitat P. Lentulum aeternīs tenebrīs vinculīsque mandāre, et sancit in posterum, nē quis huius suppliciō levandō sē iactāre, so et in perniciem populī Rōmānī posthāc populāris esse possit; adiungit etiam pūblicātiōnem bonōrum, ut omnis

102 CICEROS ORATIONS

animī cruciātūs et corporis etiam egestās ac mendīcitās cōnsequātur.

Cicero claims he is not cruel, that no cruelty is possible in this case.

VI. 11. Quam ob rem, sīve hōc statueritis, dederitis mihi comitem ad cōntiōnem populō cārum atque iūcun- 5 dum; sīve Sīlānī sententiam sequī mālueritis, facile mē atque vōs crūdēlitātis vituperātiōne exsolveritis, atque obtinēbō eam multō lēniōrem fuisse. Quamquam, patrēs cōnscrīptī, quae potest esse in tantī sceleris inmānitāte pūniendā crūdēlitās? Ego enim dē meō sēnsū iūdicō. 10 Nam ita mihi salvā rē pūblicā vōbīscum perfruī liceat, ut ego, quod in hāc causā vehementior sum, nōn atrōci- tāte animī moveor—quis est enim mē mītior ?sed sin- gulārī quādam hūmānitāte et misericordiā. Videor enim mihi vidēre hanc urbem, lūcem orbis terrārum atque 15 arcem omnium gentium, subitō ūnō incendiō conciden- tem. Cernō animō sepultā in patriā miserōs atque īnse- pultōs acervōs cīvium. Versātur mihi ante oculōs aspectus Cethēgī, et furor in vestrā caede bacchantis. 12. Cum vērō mihi prōposuī rēgnantem Lentulum, sīcut 20 ipse ex fātīs sē spērāsse cōnfessus est, purpurātum esse huic Gabīnium, cum exercitū vēnisse Catilīnam, tum lā- mentātiōnem mātrum familiās, tum fugam virginum atque puerōrum ac vexātiōnem virginum vVestālium perhor- rēscō; et quia mihi vehementer haec videntur misera atque 25 miseranda, idcircō in eōs quī ea perficere voluērunt mē sevērum vehementemque praebeō. Etenim quaerō, sī quis pater familiās, līberīs suīs ā servō interfectīs, uxōre occīsā, incēnsā domō, supplicium dē servō nōn quam acerbissimum sūmpserit, utrum is clēmēns ac misericors, 30 an inhūmānissimus et crūdēlissimus esse videātur? Mihi vērō importūnus ac ferreus, quī nōn dolōre et cruciātū nocentis suum dolōrem cruciātumque lēnierit. Sīc nōs in hīs hominibus, quī nōs, quī coniugēs, quī līberōs

THE FOURTH ORATION AGAINST CATILINE 103

nostrōs trucīdāre voluērunt; quī singulās ūnīus cuiusque nostrum domōs et hōc ūniversum reī pūblicae domicilium dēlēre cōnātī sunt; quī id ēgērunt, ut gentem Allobrogum in vestīgiīs huius urbis atque in cinere dēflagrātī imperī collocārent, sī vehementissimī fuerimus, misericordēs habē- s bimur; sīn remissiōrēs esse voluerimus, summae nōbīs crū- dēlitātis in patriae cīviumque perniciē fāma subeunda est.

13. Nisi vērō cuipiam L. Caesar, vir fortissimus et amantissimus reī pūblicae, crūdēlior nūdius tertius vīsus est, cum sorōris suae, fēminae lēctissimae, virum praesen- io tem et audientem vītā prīvandum esse dīxit, cum avum suum iussū cōnsulis interfectum, fīliumque eius impūbe- rem, lēgātum ā patre missum, in carcere necātum esse dīxit. Quōrum quod simile factum? quod initum dēlen- dae reī pūblicae cōnsilium? Largītiōnis voluntās tum ini5 rē pūblicā versāta est, et partium quaedam contentiō. Atque illō tempore huius avus Lentulī, vir clārissimus, armātus Gracchum est persecūtus. Ille etiam grave tum vulnus accēpit, nē quid dē summā rē pūblicā dēminue- rētur; hīc ad ēvertenda reī pūblicae fundāmenta Gal- 20 lōs arcessit, servitia concitat, Catilīnam vocat, attribuit nōs trucīdandōs Cethēgō, et cēterōs cīvīs interficiendōs Gabīniō, urbem īnflammandam Cassiō, tōtam Italiam vāstandam dīripiendamque Catilīnae. Vereāminī cēn- seō nē in hōc scelere tam immānī ac nefandō nimis ali- 25 quid sevērē statuisse videāminī; multō magis est veren- dum nē remissiōne poenae crūdēlēs in patriam, quam nē sevēritāte animadversiōnis nimis vehementēs in acer- bissimōs hostīs, fuisse videāmur.

Cicero is ready for the emergency. Every one is supporting him against the conspirators.

VII. 14. Sed ea quae exaudiō, patrēs cōnscrīptī, dis- so simulāre nōn possum. Iaciuntur enim vōcēs, quae per- veniunt ad aurīs meās, eōrum quī verērī videntur ut

104 CICEROS ORATIONS

habeam satis praesidī ad ea quae vōs statueritis hodiernō diē trānsigenda. Omnia et prōvisa et parāta et cōn- stitūta sunt, patrēs cōnscrīptī, cum meā summā cūrā atque dīligentiā, tum multō etiam maiōre populī Rō- 5 mānī ad summum imperium retinendum et ad com- mūnīs fortūnās cōnservandās voluntāte. Ōmnēs adsunt omnium ōrdinum hominēs, omnium dēnique aetātum; plēnum est Forum, plēna templa circum Forum, plēnī omnēs aditūs huius templī ac locī. Causa est enim post 10 urbem conditam haec inventa sōla, in quā omnēs sen- tīrent ūnum atque idem, praeter eōs quī, cum sibi vidērent esse pereundum, cum omnibus potius quam sōlī perīre voluērunt. 15. Hōsce ego hominēs excipiō et sēcernō libenter, neque in improbōrum cīvium, sed in acerbissi- 15 mōrum hostium numerō habendōs putō.

Cēterī vērō, dī immortālēs! quā frequentiā, quō studiō, quā virtūte ad commūnem salūtem dignitātemque cōn- sentiunt! Quid ego hīc equitēs Rōmānōs commemorem? quī vōbīs ita summam ōrdinis cōnsilīque concēdunt, ut

20 vōbīscum dē amōre reī pūblicae certent; quōs ex mul- tōrum annōrum dissēnsiōne huius ōrdinis ad societātem concordiamque revocātōs hodiernus diēs vōbīscum atque haec causa coniungit. Quam sī coniūnctiōnem, in cōn- sulātū cōnfīrmātam meō, perpetuam in rē publicā tenu-

26 erimus, cōnfīrmō vōbīs nūllum posthāc malum cīvīle ac domesticum ad ūllam reī pūblicae partem esse ventūrum. Parī studiō dēfendendae reī pūblicae convēnisse videō tribūnōs aerāriōs, fortissimōs virōs; scrībās item ūni- versōs, quōs cum cāsū hīc diēs ad aerārium frequentāsset,

30 videō ab exspectātiōne sortis ad salūtem commūnem esse conversōs. 16. Omnis ingenuōrum adest multitūdō, etiam tenuissimōrum. Quis est enim cui nōn haec templa, aspectus urbis, possessiō lībertātis, lūx dēnique haec ipsa et hoc commūne patriae solum, cum sit cārum tum vērō

35 dulce atque iūcundum?

THE FOURTH ORATION AGAINST CATILINE 105

The freedmen, yes, even the slaves, are loyal. An attempt to kindle disaffection among the tradesmen and the humblest artisans has failed.

VIII. Operae pretium est, patrēs cōnscrīptī, līber- tīnōrum hominum studia cognōscere, quī, suā virtūte fortūnam huius cīvitātis cōnsecūtī, hanc suam patriam iūdicant, quam quīdam hīc nātī, et summō locō nātī, nōn patriam suam sed urbem hostium esse iūdicāvērunt. s Sed quid ego hōsce hominēs ōrdinēsque commemorō, quōs prīvātae fortūnae, quōs commūnis rēs pūblica, quōs dēnique lībertās, ea quae dulcissima est, ad salūtem pa- triae dēfendendam excitāvit? Servus est nēmō, quī mo- do tolerābilī condiciōne sit servitūtis, quī nōn audāciam io cīvium perhorrēscat, quī nōn haec stāre cupiat, quī nōn quantum audet et quantum potest cōnferat ad salūtem voluntātis.

17. Quā rē sī quem vestrum forte commovet hōc, quod audītum est, lēnōnem quendam Lentulī concursāre cir-1s cum tabernās, pretiō spērāre sollicitārī posse animōs egen- tium atque imperītōrum, —est id quidem coeptum atque temptātum; sed nūllī sunt inventī tam aut fortūnā miserī aut voluntāte perditī, quī nōn illum ipsum sellae atque operis et quaestūs cotīdiānī locum, quī nōn cubīle ac lec-20 tulum suum, quī dēnique nōn cursum hunc ōtiōsum vītae suae salvum esse velint. Multō vērō maxima pars eō- rum quī in tabernīs sunt, inmō vērō—id enim potius est dīcendum—genus hōc ūniversum, amantissimum est ōtī. Etenim omne īnstrūmentum, omnis opera atque quaestus 25 frequentiā cīvium sustentātur, alitur ōtiō; quōrum sī quaestus occlūsīs tabernīs minuī solet, quid tandem in- cēnsīs futūrum fuit?

18. Quae cum ita sint, patrēs cōnscrīptī, vōbīs populī Rōmānī praesidia nōn dēsunt; vōs nē populō Rōmānō so deesse videāminī prōvidēte.

106 CICERO’S ORATIONS

The consul is ready to lead; the people are united; the danger is great; the Senate must act.

IX. Habētis cōnsulem ex plūrimīs perīculīs et īnsidiīs atque ex mediā morte, nōn ad vītam suam, sed ad salū- tem vestram reservātum. Omnēs ōrdinēs ad cōnservan- dam rem pūblicam mente, voluntāte, vōce cōnsentiunt.

=
rtī 53 Tā4 ūāā hl. m anrv2 <6ī:3 xūr Yuēsī ssī s 13 2ī weē - = āslSsīē:s ĒĒēīī=ēsūs5 ēīūāīctex 525f)c 528ē=5 nāuss resea. x4- īē=

TemPLE OPF JUPIrTER, RESTORED.

5 Obsessa facibus et tēlīs impiae coniūrātiōnis vōbīs sup- plex manūs tendit patria commūnis; vōbīs sē, vōbīs vītam omnium cīvium, vōbīs arcem et Capitōlium, vōbīs ārās Penātium, vōbīs illum īgnem Vestae sempiternum, vōbīs omnium deōrum templa atque dēlūbra, vōbīs

10 mūrōs atque urbis tēcta commendat. Praetereā dē vestrā vītā, dē coniugum vestrārum atque līberōrum animā, dē fortūnīs omnium, dē sēdibus, dē focīs vestrīs, hodiernō diē vōbīs iūdicandum est.

19. Habētis ducem memorem vestrī, oblītum suī, quae

15 nōn semper facultās datur: habētis omnīs ōrdinēs, omnīs hominēs, ūniversum populum Rōmānum, id quod in cīvīlī THE FOURTH ORATION AGAINST CATILINE 107

causā hodiernō diē prīmum vidēmus, ūnum atque idem sentientem. Cōgitāte quantīs labōribus fundātum im- perium, quantā virtūte stabilītam lībertātem, quantā de- ōrum benignitāte auctās ex- aggerātāsque fortūnās, ūnas nox paene dēlērit. Id nē umquam posthāc nōn modo nōn cōnficī, sed nē cōgitārī quidem possit ā cīvibus, hodiernō diē prōvidendum io est. Atque haec nōn ut vōs, quī mihi studiō paene praecurritis, excitārem, lo- cūtus sum; sed ut mea vox, quae dēbet esse in rē pū-1s 4 blicā prīnceps, officiō fūncta Screro. cōnsulāri vidērētur.

Cicero’s course has made him many enemies, but he regrets nothing. Among Rome’s heroes there will be a place for him. He does not

fear his enemies.

X. 20. Nunc, antequam ad sententiam redeō, dē mē pauca dīcam. Ego, quanta manus est coniūrātōrum, quam vidētis esse permagnam, tantam mē inimīcōrum 20 multitūdinem suscēpisse videō: sed eam iūdicō esse turpem et īnfīrmam et abiectam. Quod sī aliquandō alicuius furōre et scelere concitāta manus ista plūs va- luerit quam vestra ac reī pūblicae dignitās, mē tamen meōrum factōrum atque cōnsiliōrum numquanr, patrēs 25 cōnscrīptī, paenitēbit. Etenim mors, quam illī fortasse minitantur, omnibus est parāta: vītae tantam laudem, quantā vōs mē vestrīs dēcrētīs honestāstis, nēmō est assecūtus. Cēterīs enim semper bene gestā, mihi ūnī cōnservātā rē pūblicā, grātulātiōnem dēcrēvistis. 30

21. Sit Scīpiō ille clārus, cuius cōnsiliō atque virtūte 108 CICERO’S ORATIONS

Hannibal in Āfricam redīre atque Italiā dēcēdere coāctus est; ōrnētur alter eximiā laude Āfricānus, quī duās urbīs huic imperiō īnfēstissimās, Karthāginem Numantiamque, dēlēvit; habeātur vir ēgregius Paulus ille, cuius currum 5 rēx potentissimus quondam et nōbilissimus Persēs hones- tāvit; sit aeternā glō- riā Marius, quī bīs Italiam obsidiōne et metū servitūtis lī- i0berāvit; antepōnātur omnibus Pompeius, cuius res gestae atque virtūtēs īsdem quibus sōlis cursus regiōnibus 15 ac terminīs continen- tur: erit profectō in- ter hōrum laudēs aliquid locī nostrae glōriae, nisi forte 20 maius est patefacere nōbīs prōvinciās quō exīre possīmus, quam cūrāre ut etiam illī quī absunt habeant quō Mu=āres 25 victōrēs revertantur.

22. Quamquam est ūnō locō condiciō melior externae victōriae quam domesticae, quod hostēs aliēnigenae aut oppressī serviunt, aut receptī in amīcitiam beneficiō sē obligātōs putant; quī autem ex numerō cīvium, dēmentiā

30 aliquā dēprāvātī, hostēs patriae semel esse coepērunt, eōs cum ā perniciē reī pūblicae reppuleris, nec vī coercēre nec beneficiō plācāre possīs. Quā rē mihi cum perditīs cīvi- bus aeternum bellum susceptum esse videō. Id ego vestrō bonōrumque omnium auxiliō, memoriāque tantōrum perī-

35 culōrum, quae nōn modo in hōc populō, quī servātus est,

ūnBCs7īēēēē ī Seu Yū4c

des 2nt 55;. I - r“55 .5

ē-xtēn 1

v5 5

. fp;s . . ēixī sēx

TrLLIANUM.

THE FOURTH ORATION AGAINST CATILINE 109

sed in omnium gentium sermōnibus ac mentibus semper haerēbit, ā mē atque ā meīs facile prōpulsārī posse cōn- fīdō. Neque ūlla profectō tanta vīs reperiētur, quae con- iūnctiōnem vestram equitumque Rōmānōrum, et tantam

PLAN AND SECTION OF THB ARCER.

A. Opening īn floor over the Tullianum. BB. Tufa rock. CC. Cloaca. FF. Front wall of Carcer with inscription.

cōnspīrātiōnem bonōrum om-5 nium, cōnfringere et labefac- tāre possit.

If they remember his consulship he has no fear of the future; he uill fearlessly carry out their decree.

XI. 23. Quae cum ita sint, prō imperiō, prō exercitū, prō prōvinciā, quam neglēxī, prō io triumphō cēterīsque laudis īn- signibus, quae sunt ā mē propter urbis vestraeque sa- lūtis cūstōdiam repudiāta, prō clientēlīs hospitiīsque prōvin-15 ciālibus, quae tamen urbānīs opibus nōn minōre labōre tueor quam comparō, prō hīs igitur omnibus rēbus, prō meīs in vōs singulāribus studiīs, 20 prōque hāc quam perspicitis ad cōnservandam rem pībli- cam dīligentiā, nihil ā vōbīs nisi huius temporis tōtīusque

meī cōnsulātūs memoriam postulō; quae dum erit vestrīs 25 fīxa mentibus, tūtissinō mē mūrō saeptum esse arbi- trābor. Quod sī meam spem vīs improbōrum fefellerit atque superāverit, commendō vōbīs parvum meum fīlium, cui profectō satis erit praesidī nōn sōlum ad salūtem, vērum etiam ad dignitātem, sī eius, quī haec so omnia suō sōlīus perīculō cōnservārit, illum fīlium esse

110 CICEROS ORATIONS

memineritis. 24. Quāpropter dē summā salūte vestrā populīque Rōmānī, dē vestrīs coniugibus ac līberīs, dē ārīs ac focīs, dē fānīs atque templīs, dē tōtīus urbis tēctīs ac sēdibus, dē imperiō ac lībertāte, dē salūte Italiae, dē

5 ūniversā rē pūblicā, dēcernite dīligenter, ut īnstituistis, ac fortiter. Habētis eum cōnsulem quī et pārēre vestrīs dēcrētīs nōn dubitet, et ea quae statueritis, quoad vīvet, dēfendere et per sē ipsum praestāre possit.

THE ORATION FOR THE POET ARCHIAS

INTRODCCTION

This speech was delivered in 62 s.C., the year follow- ing Cicero’s consulship, before Quintus Cicero, brother of the orator, in defense of the claim of Archias to Roman citizenship.

Archias was a native of Antioch, the principal city of Syria, where he was born about 120 s.c. Perhaps be- , cause his talents, which developed early, were not suf- ficiently appreciated, he left home and came to Rome in the year 102 s.c. In the course of his journey through Asia Minor, Greece, and Southern Italy (Magna Craecia) he was everywhere received with high honor and he was made a citizen of Tarentum, Regium, Naples, and Locri, according to the Greek custom of holding citizenship in several different communities.

At Rome the conquest of Macedonia and Greece had aroused great interest in Greek art and letters, which had increased as time went on, so that poets, philosophers, painters, and sculptors flocked to Rome and were received with honor. Archias therefore met with a cordial wel- come, and became intimate with several distinguished families, in particular with that of the Luculli. In his attendance upon his patrons he accompanied Marcus Lucullus to Sicily and later to Heraclea, where he was made a citizen also of that important city. He was with Lucius Lucullus in Greece and Asia from SS to S3, in Africa in 76, and again in Asia during the second Mithri- datic War, beginning in 7?3 s.C.

111

112 CICERO’S ORATIONS

The lex Plautia-Papiria, passed at the end of 89 or the beginning of S8 s.C. by the tribunes M. Plautius Silvanus and C. Papirius Carbo, had provided that all those who had obtained the rights of citizenship in Italian cities in alliance with Rome should have the privileges of Roman citizenship as well, if they had a residence in Italy at the time when the law was passed and announced their intention of availing themselves of the provisions of the law before a praetor within sixty days. Archias made such an announcement to the prae- tor Q. Metellus Pius, and as a Roman citizen assumed the name of Aulus Licinius Archias, according to the usual custom taking the gentile name of his patron and retaining his original name as a surname. The origin of his praenomen is uncertain.

It was not until many years later, when Archias was nearly sixty years of age, that a certain Grattius, other- wise unknown, challenged his right to Roman citizen- ship, mainly on the ground that, because of his absence from Rome, his name did not appear in the censors’ lists. The lex Papia of 6 s.C. provided that those who wrongfully laid claim to citizenship should be banished from Rome, and it was this penalty that Grattius tried to have imposed upon the poet. His motive is unknown, but it seems probable that it was personal enmity towards Archias or his patrons the Luculli.

Cicero undertook the case partly in gratitude to Ar- chias as a former teacher and in part because he hoped that the poet would celebrate in verse the deeds of his memorable consulship. In defending the suit Cicero gave little attention to its legal aspect, but spoke at length in praise of poetry and learning, maintaining that Archias ought to be a Roman citizen, even if he were not legally entitled to the honor.

The result of the plea is unknown, but it seems alto-

THE ORATION FOR THE POET ARCHIAS 113

gether probable that it was successful, both because of the justice of Archias’s claim and because otherwise the orator would hardly have published his address. The speech was not highly rated by Tacitus, who says, in his Dialogue on Distinguished Orators, that neither the Defense of Publius Quintius nor that of Licinius Archias

Siiūs L3 2ā4i ēēsācY ā Ēxnē 5? xr: 5 : 5

ATHENS.

makes Cicero a great orator. Some modern critics have agreed with this view, but the majority decidedly dis- sent from it.

Nothing further is known of the life of Archias. In 44 s.C. Cicero speaks of him as no longer living. We learn from Cicero’s speech that he had written poems on the exploits of Marius in the Cimbric War and those of Lucullus in the war with Mithridates. He seems never to have written the poem on Cicero’s consulship. The Greek Anthologies contain thirty-five epigrams of an Archias, but none of them can with certainty be assigned to our Archias. 114 CICERO’S ORATIONS

DELIVERED IN 62 B.C. BEFORE THE PRAETOR URBANCUS, QUINTUS CICERO.

All the oratorical power I possess I oue to the inspiration of Archias. It is therefore my duty to use it in his defense.

I. 1. Sī quid est in mē ingenī, iūdicēs, quod sentiō quam sit exiguum, aut sī qua exercitātiō dīcendī, in quā mē nōn īnfitior mediocriter esse versātum, aut sī huiusce reī ratiō aliqua ab optimārum

5 artium studiīs ac disciplīnā profecta, ā quā ego nūllum cōnfiteor aetātis meae tempus abhorruisse, eārum rērum om- nium vel in prīmīs hīc A.

10 Licinius frūctum ā mē repe- tere prope suō iūre dēbet. Nam quoad longissimē potest mēns mea respicere spatium praeteritī temporis et pueri-

15 tiae memoriam recordārī ulti- mam, inde ūsque repetēns hunc videō mihi prīncipem et ad suscipiendam et ad ingre- diendam ratiōnem hōrum studiōrum exstitisse. Quod sī

20 haec vōx, huius hortātū praeceptīsque cōnfōrmāta, nōn- nūllīs aliquandō salūtī fuit, ā quō id accēpimus quō cēterīs opitulārī et aliōs servāre possēmus, huic profectō ipsī, quantum est situm in nōbīs, et opem et salūtem ferre dēbēmus.

25 2. Ac nē quis ā nōbīs hōc ita dīcī forte mīrētur, quod alia quaedam in hōc facultās sit ingenī neque haec dīcendī ratiō aut disciplīna, nē nōs quidem huic ūnī studiō peni- tus umquam dēditī fuimus. Etenim omnēs artēs, quae ad hūmānitātem pertinent, habent quoddam commūne vin-

30 culum et quasi cognātiōne quādam inter sē continentur.

ARCHIAS. THE ORATION FOR THE POET ARCHIAS 115

My speech is of a kind unusual in a court of justice, but it is suited to the characters of the defendant, the jurors, and the presiding judge. i

II. 3. Sed nē cui vestrum mīrum esse videātur mē in quaestiōne lēgitimā et in iūdiciō pūblicō, cum rēs agātur apud praetōrem populī Rōmānī, lēctissimum virum, et apud sevērissimōs iūdicēs, tantō conventū hominum ac frequentiā, hōc ūtī genere dīcendī quod nōn modo ās cōnsuētūdine iūdiciōrum, vērum etiam ā forēnsī ser- mōne abhorreat, quaesō ā vōbīs, ut in hāc causā mihi dētis hanc veniam, accommodātam huic reō, vōbīs, quem ad modum spērō, nōn molestam, ut mē prō summō poētā atque ērudītissimō homine dīcentem, hōc concursū homi- i0 num litterātissimōrum, hāc vestrā hūmānitāte, hōc dē- nique praetōre exercente iūdicium patiāminī dē studiīs hūmānitātis ac litterārum paulō loquī līberius et in eius modī persōnā, quae propter ōtium ac studium minimē in iūdiciīs perīculīsque trāctāta est, ūtī prope novō 15 quōdam et inūsitātō genere dīcendī.

4. Quod sī mihi ā vōbīs tribuī concēdīque sentiam, perficiam profectō ut hunc A. Licinium nōn modo nōn sēgregandum, cum sit cīvis, ā numerō cīvium, vērum etiam sī nōn esset, putētis ascīscendum fuisse. 20

Archias is a native of Antioch and devoted himself to literature from early youth. After winning a reputation in Asia he came by way of Greece to Italy and Rome, where our best citirens sought his friendship.

III. Nam ut prīmum ex puerīs excessit Archiās atque ab eīs artibus, quibus aetās puerīlis ad hūmānitātem īn- fōrmārī solet, sē ad scrībendī studium contulit, prīmum Antiochīae,—nam ibi nātus est locō nōbilī —celebrī quondam urbe et cōpiōsā atque ērudītissimīs hominibus 25 līberālissimīsque studiīs affluentī, celeriter antecellere omnibus ingenī glōriā contigit. Post in cēterīs Asiae

116 CICERO’S ORATIONS

partibus cūnctaeque Graeciae sīc eius adventūs celebrā- bantur, ut fāmam ingenī exspectātiō hominis, exspectā- tiōnem ipsīus adventus admīrātiōque superāret.

5. Erat Italia tunc plēna Graecārum artium ac disci-

5 plīnārum studiaque haec et in Latiō vehementius tum colēbantur quam nunc eīsdem in oppidīs et hīc Rōmae propter tranquillitātem reī pūblicae nōn neglegēbantur. Itaque hunc et Tarentīnī et Locrēnsēs et Rēgīnī et Neā- politānī cīvitāte cēterīsque praemiīs dōnārunt et omnēs,

10 quī aliquid dē ingeniīs poterant iūdicāre, cognitiōne atque hospitiō dignum exīstimārunt. Hāc tantā celebritāte fāmae cum esset iam absentibus nōtus, Rōmam vēnit Mariō cōnsule et Catulō. Nactus est prīmum cōnsulēs eōs, quōrum alter rēs ad serībendum maximās, alter cum

15 rēs gestās tum etiam studium atque aurīs adhibēre pos- set. Statim Lūcullī, cum praetextātus etiam tum Ar- chiās esset, eum domum suam recēpērunt. Sed etiam hōc nōn sōlum ingenī ac litterārum, vērum etiam nā- tūrae atque virtūtis, ut domus, quae huius adulēscentiae

20 prīma fuit, eadem esset familiārissima senectūtī.

6. Erat temporibus illīs iūcundus Metellō illī Numi- dicō et eius Piō fīliō, audiēbātur ā M. Aemiliō, vīvēbat cum Q. Catulō et patre et fīliō, ā L. Crassō colēbātur, Lūcullōs vērō et Drūsum et Octāviōs et Catōnem et tō-

25 tam Hortēnsiōrum domum dēvinctam cōnsuētūdine cum tenēret, afficiēbātur summō honōre, quod eum nōn sōlum colēbant quī aliquid percipere atque audīre studēbant, vērum etiam sī quī forte simulābant.

Being made a citizen of Heraclea, he acquired Roman citizenship by the law of Sileanus and Carbo. The records of Heraclea have been destroyed, but Lucullus vouches for his enrolment and he has fulfilled all the other requirements.

IV. Interim satis longō intervāllō, cum esset cum M. 30 Lūcullō in Siciliam profectus et cum ex eā prōvinciā cum

118 CICERO’S ORATIONS

eōdem Lūcullō dēcēderet, vēnit Hēraclīam. Quae cum

esset cīvitās aequissimō iūre ac foedere, ascrībī sē in eam

cīvitātem voluit, idque, cum ipse per sē dignus putārē-

tur, tum auctōritāte et grātiā Lūcullī ab Hēracliēnsibus 5 impetrāvit.

7. Data est cīvitās Silvānī lēge et Carbōnis, sī qutr FOEDERXT!S CIVITXTIBUS ASCRIPTī FUISSENT; SI TUM, CUM LĒX FEREBXTUR, IN ITALIā DOMICILIUM HABUISSENT ET Sī SEXXGINTX DIĒBUS APUD PRAETŌREM ESSENT PROFeSSI.

10 Cum hīc domicilium Rōmae multōs iam annōs habēret, professus est apud praetōrem Q. Metellum familiāris- simum suum. S38. Sī nihil aliud nisi dē cīvitāte ac lēge dīcimus, nihil dīcō amplius, causa dicta est. Quid enim hōrum īnfīrmārī, Grattī, potest? Hēraclīaene esse tum

15 ascrīptum negābis? Adest vir summā auctōritāte et religiōne et fidē, M. Lūcullus, quī sē nōn opīnārī, sed scīre, nōn audīsse, sed vīdisse, nōn interfuisse, sed ēgisse dīcit; adsunt Hēracliēnsēs lēgātī, nōbilissimī hominēs huius iūdicī causā cum mandātīs et cum pūblicō tes-

20 timōniō, quī hunc ascrīptum Hēracliēnsem dīcunt.

Hīc tū tabulās dēsīderās Hēracliēnsium pūblicās, quās Italicō bellō incēnsō tabulāriō interīsse scīmus omnīs. Est rīdiculum ad ea quae habēmus nihil dīcere, quaerere quae habēre nōn possumus, et dē hominum memoriā

25 tacēre, litterārum memoriam flāgitāre; et, cum habeās amplissimī virī religiōnem, integerrimī mūnicipī iūs iūrandum fidemque, ea, quae dēprāvārī nūllō modō possunt, repudiāre, tabulās, quās īdem dīcis solēre cor- rumpī, dēsīderāre.

30 9. An domicilium Rōmae nōn habuit is, quī tot annīs ante cīvitātem datam sēdem omnium rērum ac fortū- nārum suārum Rōmae collocāvit? At nōn est professus. Immo vērō eīs tabulīs professus, quae sōlae ex illā profes- siōne collēgiōque praetōrum obtinent pūblicārum tabulā-

35 rum auctōritātem.

THE ORATION FOR THE POET ARCHIAS 119

His name appears in the carefully kept records of Metellus, vhile his absence from Rome explains its omission from the two preceding lists. He has besides made use of all the rights of a citiaen.

V. Nam cum Appī tabulae neglegentius asservātae dī- cerentur, Gabīnī, quam diū incolumis fuit, levitās, post damnātiōnem calamitās omnem tabulārum fidem resig- nāsset, Metellus, homō sānctissimus modestissimusque omnium, tantā dīligentiā fuit, ut ad L. Lentulum prae-s tōrem et ad iūdicēs vēnerit et ūnīus nōminis litūrā sē commōtum esse dīxerit. In hīs igitur tabulīs nūllam litūram in nōmine A. Licinī vidētis.

10. Quae cum ita sint, quid est quod dē eius cīvitāte dubitētis, praesertim cum aliīs quoque in cīvitātibus io fuerit ascrīptus? Etenim cum mediocribus multīs et aut nūllā aut humilī aliquā arte praeditīs grātuītō cīvi- tātem in Graeciā hominēs impertiēbant, Rēgīnōs crēdō aut Locrēnsīs aut Neāpolitānōs aut Tarentīnōs, quod scēnicīs artificibus largīrī solēbant, id huic summā ingenī1s praeditō glōriā nōluisse! Quid? Cum cēterī nōn modo post cīvitātem datam, sed etiam post lēgem Pāpiam ali- quō modō in eōrum mūnicipiōrum tabulās irrepsērunt, hīc, quī nē ūtitur quidem illīs, in quibus est serīptus, quod semper sē Hēracliēnsem esse voluit, rēiciētur? 20

11. Cēnsūs nostrōs requīris scīlicet; est enim obscūrum proximīs cēnsōribus hunc cum clārissimō imperātōre L. Lūcullō apud exercitum fuisse, superiōribus cum eōdem quaestōre fuisse in Asiā, prīmīs Iūliō et Crassō nūllam populī partem esse cēnsam. Sed quoniam cēnsus nōn iūs 25 cīvitātis cōnfīrmat ac tantum modo indicat eum, quī sit cēnsus, sē iam tum gessisse prō cīve, eīs temporibus, quibus tū crīmināris nē ipsīus quidem iūdiciō in cīvium Rōmānōrum iūre esse versātum, et testāmentum saepe fēcit nostrīs lēgibus et adiit hērēditātēs cīvium Rōmānō- so rum et in beneficiīs ad aerārium dēlātus est ā L. Lūcullō

120 CICERO’S ORATIONS

prō cōnsule. Quaere argūmenta, sī qua potes; numquam enim hīc neque suō neque amīcōrum iūdiciō revincētur.

I am devoted to Archias because he supplies me with the means of in- tellectual recreation, to which I have as much right as other men have to their amusements. My studies also add to my efficiency as an orator and the examples of the men of old inspire me.

VI. 132. Quaerēs ā nōbīs, Grāttī, cur tantō opere hōc homine dēlēctēmur. Quia suppeditat nōbīs ubi et animus 5 ex hōc forēnsī strepitū reficiātur et aurēs convīciō dēfes- sae conquiēscant. An tū exīstimās aut suppetere nōbīs posse quod cotīdiē dīcāmus in tantā varietāte rērum, nisi animōs nostrōs doctrīnā excolāmus, aut ferre animōs tan- tam posse contentiōnem, nisi eōs doctrīnā eādem relaxē- 10 mus? Ego vērō fateor mē hīs studiīs esse dēditum; cēterōs pudeat, sī quī sē ita litterīs abdidērunt, ut nihil possint ex eīs neque ad commūnem afferre frūctum neque in aspec- tum lūcemque prōferre; mē autem quid pudeat, quī tot annōs ita vīvō, iūdicēs, ut ā nūllīus umquam mē tempore 15 aut commodō aut ōtium meum abstrāxerit aut voluptās āvocārit aut dēnique somnus retardārit?

13. Quā rē quis tandem mē reprehendat aut quis mihi iūre suscēnseat, sī, quantum cēterīs ad suās rēs obeundās, quantum ad fēstōs diēs lūdōrum celebrandōs, quantum

20 ad aliās voluptātēs et ad ipsam requiem animī et corpo- ris concēditur temporum, quantum aliī tribuunt tempesti-

vīs convīviīs, quantum dēnique alveolō, quantum pilae, tantum mihi egomet ad haec studia recolerida sūmpserō? Atque hōc ideō mihi concēdendum est magis, quod ex hīs

25 studiīs haec quoque crēscit ōrātiō et facultās, quae quan- tacumque in mē est, numquam amīcōrum perīculīs dēfuit; quae sī cui levior vidētur, illa quidem certē, quae summa sunt, ex quō fonte hauriam sentiō.

14. Nam nisi multōrum praeceptīs multīsque litterīs

s0 mihi ab adulēscentiā suāsissem nihil esse in vītā magnō

THE ORATION FOR THE POET ARCHIAS 121

opere expetendum nisi laudem atque honestātem, in eā autem persequendā omnīs cruciātūs corporis, omnia perī- cula mortis atque exsilī parvī esse dūcenda, numquam mē prō salūte vestrā in tot ac tantās dīmicātiōnēs atque in hōs prōflīgātōrum hominum cotīdiānōs impetūs obiē-5 cissem. Sed plēnī omnēs sunt librī, plēnae sapientium vōcēs, plēna exemplōrum vetustās; quae iacērent in tene- brīs omnia, nisi litterārum lūmen accēderet. Quam mul- tās nōbīs imāginēs nōn sōlum ad intuendum, vērum etiam ad imitandum fortissimōrum virōrum expressās scrīp- io tōrēs et Graecī et Latīnī relīquērunt! Quās ego mihi semper in administrandā rē pūblicā prōpōnēns animum et mentem meam ipsā cōgitātiōne hominum excellentium cōnfōrmābam.

Not all great men have been highly educated, but the best results surely come from natural ability combined with sound training. But liberal studies are worth while for their oun sake.

VII. 15. Quaeret quispiam: Quid? IIllī ipsī summīis virī, quōrum virtūtēs litterīs prōditae sunt, istāne doc- trīnā, quam tū effers laudibus, ērudītī fuērunt? Difficile est hōc dē omnibus cōnfīrmāre, sed tamen est certē quod respondeam. Ego multōs hominēs excellentī animō ac virtūte fuisse et sine doctrīnā nātūrae ipsīus habitū prope 20 dīvīnō per sē ipsōs et moderātōs et gravīs exstitisse fateor. Etiam illud adiungō, saepius ad laudem atque virtūtem nātūram sine doctrīnā quam sine nātūrā valuisse doc- trīnam. Atque īdem ego contendō, cum ad nātūram eximiam atque illūstrem accesserit ratiō quaedam cōn-25 fōrmātiōque doctrīnae, tum illud nescio quid praeclārum ac singulāre solēre exsistere.

16. Ex hōc esse hunc numerō, quem patrēs nostrī vīdērunt, dīvīnum hominem āfricānum, ex hōc C. Lae- lium, L. Furium, moderātissimōs hominēs et continen- s0 tissimōs, ex hōc fortissimum virum et illīs temporibus

122 CICERO’S ORATIONS

doctissimum, M. Catōnem illum senem; qui profectō sī nihil ad percipiendam colendamque virtūtem litterīs adiu- vārentur, numquam sē ad eārum studium contulissent. Quod sī nōn hīc tantus frūctus ostenderētur et sī ex 5 hīs studiīs dēlēctātiō sōla peterētur, tamen, ut opīnor, hanc animī adversiōnem hūmānissimam ac līberālissi- mam iūdicārētis. Nam cēterae neque temporum sunt neque aetātum omnium neque locōrum; haec studia adulēscentiam alunt, senectūtem oblēctant, secundās rēs i0ōrnant, adversīs perfugium ac sōlācium praebent, dē- lēctant domī, nōn impediunt forīs, pernoctant nōbīscum, peregrīnantur, rūsticantur. 17. Quod sī ipsī haec neque attingere neque sēnsū nostrō gustāre possēmus, tamen ea mīrārī dēbērēmus, 15 etiam cum in aliīs vidērēmus.

We all admired the actor Roscius; does not Archias deserve equal re- gard? Thne great poets of the past are honored and respected, and many cities claim Homer as their citizen.

VIII. Quis nostrum tam animō agrestī ac dūrō fuit, ut Rōscī morte nūper nōn commovērētur? Quī cum esset senex mortuus, tamen propter excellentem artem ac venustātem vidēbātur omnīnō morī nōn dēbuisse. Ergō

20 ille corporis mōtū tantum amōrem sibi conciliārat ā nō- bīs omnibus; nōs animōrum incrēdibilīs mōtūs celeritā- temque ingeniōrum neglegēmus?

18. Quotiēns ego hunc Archiam vīdī, iūdicēs, —ūtar enim vestrā benignitāte, quoniam mē in hōc novō genere

25 dīcendī tam dīligenter attenditis, —quotiēns ego hunc vīdī, cum litteram scrīpsisset nūllam, magnum numerum optimōrum versuum dē eīs ipsīs rēbus, quae tum ageren- tur, dīcere ex tempore! Quotiēns revocātum eandem rem dīcere commūtātīs verbīs atque sententiīs! Quae vērō

30 accūrātē cōgitātēque scrīpsisset, ea sīc vīdī probārī, ut ad veterum scrīptōrum laudem pervenīret. Hunc ego

THE ORATION FOR THE POET ARCHIAS 123

nōn dīligam, nōn admīrer, nōn omnī ratiōne dēfenden- dum putem? Atque sīc ā summīs hominibus ērudītis- simīsque accēpimus, cēterārum rērum studia ex doctrīnā et praeceptīs et arte cōnstāre; poētam nātūrā ipsā valēre et mentis vīribus excitārī et quasī dīvīnō quōdam spīritūs īnflārī. Quā rē suō iūre noster ille Ennius sānctōs ap- pellat poētās, quod quasi deōrum aliquō dōnō atque mū- nere commendātī nōbīs esse videantur.

19. Sit igitur, iūdicēs, sānctum apud vōs, hūmānis- simōs hominēs, hōc poētae nōmen, quod nūlla umquam i0 barbaria violāvit. Saxa et sōlitūdinēs vōcī respondent, bēstiae saepe immānēs cantū flectuntur atque cōnsistunt; nōs īnstitūtī rēbus optimīs nōn poētārum vōce moveāmur? Homērum Colophōniī cīvem esse dīcunt suum, Chiī suum vindicant, Salamīniī repetunt, Smyrnaeī vērō suumis esse cōnfīrmant, itaque etiam dēlūbrum eius in oppidō dēdicāvērunt; permultī aliī praetereā pugnant inter sē atque contendunt.

Shall we not show equal honor to the living Archias, especially since he is celebrating the glory of Rome? In singing of the Mithri- datic War he honors not only Lucullus but Rome, as Ennius did in singing of Scipio.

IX. Ergō illī aliēnum, quia poēta fuit, post mortem etiam expetunt; nōs hunc vīvum quī et voluntāte et 20 lēgibus noster est, repudiābimus? Praesertim cum omne olim studium atque omne ingenium contulerit Archiās ad populī Rōmānī glōriam laudemque celebrandam? Nam et Cimbricās rēs adulēscēns attigit et ipsī illī C. Mariō, quī dūrior ad haec studia vidēbātur, iūcundus fuit. 25

20. Neque enim quisquam est tam āversus ā Mūsīs quī nōn mandārī versibus aeternum suōrum labōrum facile praecōnium patiātur. Themistoclem illum, summum Athēnīs virum, dīxisse aiunt, cum ex eō quaererētur, quod ācroāma aut cuius vōcem libentissimē audīret: Eius, ā so

124 CICERO’S ORATIONS

quō sua virtūs optimē praedicārētur. Itaque ille Marius

item eximiē L. Plōtium dīlēxit, cuius ingeniō putābat ea quae gesserat posse celebrārī.

a21. Mithridāticum vērō bellum, magnum atque dif-

s ficile et in multā varietāte terrā marīque versātum, tōtum

ab hōc expressum est; quī librī nōn modo L. Lūcullum,

fortissimum et clārissimum virum, vērum etiam populī

īūē

23ēxg Qr— SaLul

TouB OF SciPriO BARBATUS.

Rōmānī nōmen illūstrant. Populus enim Rōmānus ape- ruit Lūcullō imperante Pontum et rēgiīs quondam opi- 10bus et ipsā nātūrā et regiōne vāllātum; populi Rōmānī exercitus eōdem duce nōn maximā manū innumerābilīs Armeniōrum cōpiās fūdit; populī Rōmānī laus est urbem amīcissimam Cȳznicēnōrum eiusdem cōnsiliō ex omnī im- petū rēgiō atque tōtīus bellī ōre ac faucibus ēreptam 15 esse atque servātam; nostra semper ferētur et praedicā- bitur, L. Lūcullō dīmicante, cum interfectīs ducibus dē- pressa hostium classis est, incrēdibilis apud Tenedum

THE ORATION FOR THE POET ARCHIAS 125

pugna illa nāvālis; nostra sunt tropaea, nostra monu- menta, nostrī triumphī: quae quōrum ingeniīs efferuntur, ab eīs populī Rōmānī fāma celebrātur.

22. Cārus fuit Āfricānō su-

23Nē—f(ō periōrī noster Ennius, itaques 2Jtlāuī™ōō etiam in sepulerō Scīpiōnum ēs: 5īt putātur is esse cōnstitūtus ex 43N83l marmore; at eīs laudibus certē rēs; nōn sōlum ipse quī laudātur, Sti v sed etiam populī Rōmānī nō- io N— men ōrnātur. In caelum huius proavus Catō tollitur; magnus 2 : Ha8 honōs populī Rōmānī rēbus u” adiungitur. Omnēs dēnique illī 42 Maximī, Mārcelli, Fulviī nōn15 YYW=775 1 sine commūnī omnium nos- Caro. trum laude decorantur.

Ennius was made a citizen for his services. Shall Archias lose his citizenship? Tthat he wrote in Greek only makes his writings the more widely known. Alecander regretted that he had no Homer, Pompey made Theophanes a citizen, and Archias could certainly have gained that favor from some of our generals.

X. Ecrgo illum quī haec fēcerat, Rudīnum hominem, maiōrēs nostrī in cīvitātem recēpērunt; nōs hunc Hē- racliēnsem, multīs cīvitātibus expetītum, in hāc autem 20 lēgibus cōnstitūtum, dē nostrā cīvitāte ēiciēmus?

23. Nam sī quis minōrem glōriae frūctum putat ex Graecīs versibus percipī quam ex Latīnīs, vehementer errat, proptereā quod Graeca leguntur in omnibus ferē gentibus, Latīna suīs fīnibus, exiguīs sānē, continentur. 25 Quā rē sī rēs eae, quās gessimus, orbis terrae regiōnibus dēfīniuntur, cupere dēbēmus, quō manuum nostrārum tēla pervēnerint, eōdem glōriam fāmamque penetrāre; quod cum ipsīs populīs, dē quōrum rēbus scrībitur, haec ampla 126 CICERO’S ORATIONS

sunt, tum eīs certē, quī dē vītā glōriae causā dīmicant, hōc maximum et perīculorum incitāmentum est et labō- rum. 24. Quam multōs scrīptōrēs rērum suārum magnus ille 5 Alexander sēcum habuisse dīcitur! Atque is tamen, cum in Sīgēō ad Achillis tumulum astitisset: ‘O fortūnāte,’ inquit, ‘adulēscēns, quī tuae iovirtūtis Homērum praecōnem invēneris!” Et vērē; nam nisi Ilias illa exstitisset, īdem tumulus, quī 15 corpus eius contēxe- rat, nōmen etiam ob- ruisset. Quid? Nos- ter hīc Magnus, quī cum virtūte fortūnam 20adaequāvit, nōnne Theophanem Mgytilē- naeum, scrīptōrem rē- rum suārum, in cōn- tiōne mīlitum cīvitāte 26 dōnāvit? Et nostrī illī fortēs virī, sed rūsticī ac mīlitēs, dulcēdine quādam glōriae commōtī, quasi participēs eiusdem laudis, magnō illud clāmōre approbāvērunt. 25. Itaque, crēdō, sī cīvis Rōmānus Archiās lēgibus 30 nōn esset, ut ab aliquō imperātōre cīvitāte dōnārētur, per- ficere nōn potuit. Sulla cum Hispānōs dōnāret et Gallōs, crēdō hunc petentem repudiāsset; quem nōs in cōntiōne vīdimus, cum ceī libellum malus poēta dē populō subiēcis- set, quod epigramma in eum fēcisset, tantummodo alter- 35 nīs versibus longiusculīs, statim ex eīs rēbus, quās tunc

ALEXANDER THE GREAT. -t 5

5 5ī

3

Pnerīīm

2t L5-

susāxssssS

5 2f 1301 daruruiīts

ī4

ht XāuāqXexius

PourPEY THE GREAT. 128 CICERO’S ORATIONS

vēndēbat, iubēre eī praemium tribuī sed eā condiciōne, nē quid posteā scrīberet. Quī sēdulitātem malī poētae dūxerit aliquō tamen praemiō dignam, huius ingenium et virtūtem in scrībendō et cōpiam nōn expetīsset?

5 326. Quid? Ā Q. Metellō Piō, familiārissimō suō, quī cīvitāte multōs dōnāvit, neque per sē neque per Lūcullōs impetrāvisset? Quī praesertim ūsque eō dē suīs rēbus scrībī cuperet, ut etiam Cordubae nātīs poētīs, pingue quiddam sonantibus atque peregrīnum, tamen aurīs suās

10 dēderet.

r

We are all lovers of glory and should therefore honor the poet, the herald of glory. My own regard for Archias is the greater because he is planning to celebrate the events of my consulship.

XI. Neque enim est hōc dissimulandum, quod obscū- rārī nōn potest, sed prae nōbīs ferendum; trahimur omnēs studiō laudis et optimus quisque maximē glōriā dūcitur. Ipsī illī philosophī etiam in eīs libellīs, quōs dē con-

15 temnendā glōriā serībunt, nōmen suum īnscrībunt; in eō ipsō, in quō praedicātiōnem nōbilitātemque dēspiciunt, praedicārī dē sē ac nōminārī volunt.

27. Decimus quidem Brūtus, summus vir et imperātor, Accī, amīcissimī suī, carminibus templōrum ac monu-

20 mentōrum aditūs exōrnāvit suōrum. Iam vērō ille, quī cum Aetōlīs Enniō comite bellāvit, Fulvius, nōn dubi- tāvit Mārtis manubiās Mūsīs cōnsecrāre. Quā rē in quā urbe imperātōrēs prope armātī poētārum nōmen et Mū- sārum dēlūbra coluērunt, in eā nōn dēbent togātī iūdicēs

25 ā Mūsārum honōre et ā poētārum salūte abhorrēre.

28. Atque ut id libentius faciātis, ium mē vōbīs, iūdicēs, indicābō et dē meō quōdam amōre glōriae nimis acrī

fortasse, vērum tamen honestō vōbīs cōnfitēbor. Nam

quās rēs nōs in cōnsulātū nostrō vōbīscum simul prō sa- s0 lūte huiusce imperī et prō vītā cīvium prōque ūniversā rē pūblicā gessimus, attigit hīc versibus atque inchoāvit;

THE ORATION FOR THE POET ARCHIAS 129

quibus audītīs, quod mihi magna rēs et iūcunda vīsa est, hunc ad perficiendum adōrnāvī. Nūllam enim vir- tūs aliam mercēdem labōrum perīculōrumque dēsīderat praeter hanc laudis et glōriae; quā quidem dētrāctā, iū- dicēs, quid est quod in hōc tam exiguō vītae curriculōs tantīs nōs in labōribus exerceāmus?

29. Certē sī nihil animus praesentīret in posterum et sī quibus regiōnibus vītae spatium circumscrīptum est, eīsdem omnīs cōgitātiōnēs termināret suās, nec tantīs sē labōribus frangeret neque tot cūrīs vigiliīsque angerē- io tur nec totiēns dē ipsā vītā dīmicāret. Nunc īnsidet quaedam in optimō quōque virtūs, quae noctīs ac diēs animum glōriae stimulīs concitat atque admonet nōn cum vītae tempore esse dīmittendam commemorātiōnem nōminis nostrī, sed cum omnī posteritāte adaequandam. 15

Many great men have left statues as memorials of their lives. Much better is a record in literature. Therefore, since there is no doubt about the merits of Archias’s case, and since he is a man whom we all ought to honor for his gifts and his services to our country, do not let him be deprived of his rights. And pardon me for the un- usual form of my plea.

XII. 30. An vērō tam parvī animī videāmur esse omnēs, quī in rē pūblicā atque in hīs vītae perīculīs labōri- busque versāmur, ut, cum ūsque ad extrēmum spatium nūllum tranquillum atque ōtiōsum spīritum dūxerimus, nōbīscum simul moritūra omnia arbitrēmur? An statuās 20 et imāginēs, nōn animōrum simulācra, sed corporum, studiōsē multī summī hominēs relīquērunt; cōnsiliōrum relinquere ac virtūtum nostrārum effigiem nōn multō mālle dēbēmus, summīs ingeniīs expressam et polītam? Ego vērō omnia, quae gerēbam, iam tum in gerendō 25 spargere mē ac dissēmināre arbitrābar in orbis terrae memōriam sempiternam. Haec vērō sīve ā meō sēnsū post mortem āfutūra est sīve, ut sapientissimī hominēs

130 CICEROS ORATIONS

putāvērunt, ad aliquam meī partem pertinēbit, nunc quidem certē cōgitātiōne quādam spēque dēlēctor. 31. Quā rē cōnservāte, iūdicēs, hominem pudōre eō, quem amīcōrum vidētis comprobārī cum dignitāte tum 5 etiam vetustāte, ingeniō autem tantō, quantum id con- venit exīstimārī, quod summōrum hominum ingeniīs ex- petītum esse videātis, causā vērō eius modī, quae be- neficiō lēgis, auctōritāte mūnicipī, testimōniō Lūcullī, tabulīs Metellī comprobētur. Quae cum ita sint, petimus 10 ā vōbīs, iūdicēs, sī qua nōn modo hūmāna, vērum etiam dīvīna in tantīs ingeniīs commendātiō dēbet esse, ut eum, quī vōs, quī vestrōs imperātōrēs, quī populī Rō- mānī rēs gestās semper ōrnāvit, quī etiam hīs recentibus nostrīs vestrīsque domesticīs perīculīs aeternum sē testi- 158 mōnium laudis datūrum esse profitētur estque ex eō nu- merō, quī semper apud omnīs sānctī sunt habitī itaque dictī, sīc in vestram accipiātis fidem, ut hūmānitāte ves- trā levātus potius quam acerbitāte violātus esse videātur. 32. Quae dē causā prō meā cōnsuētūdine breviter sim- 20 pliciterque dīxī, iūdicēs, ea cōnfīdō probāta esse omnibus; quae autem remōta ā meā iūdiciālīque cōnsuētūdine et dē hominis ingeniō et commūniter dē ipsō studiō locūtus sum, ea, iūdicēs, ā vōbīs spērō esse in bonam partem accepta; ab eō, quī iūdicium exercet, certō sciō.

THE ORATION FOR MILO

INTRODUCTION

The Oration for Milo is of special interest because of the vivid picture which it gives us of conditions in Rome towards the end of the Republican Period. In order to understand the relations of Clodius, Milo, and Cicero it is necessary to go back about ten vears.

In the year 62 s.C. the Vestal virgins and some of the most distinguished of the Roman women met at the house of Julius Caesar, who at the time was praetor and pon- tifex maximus, to celebrate the festival of Bona Dea.

Even the name of this “Good Goddess” of fertility was kept a secret by the women, and all men were excluded from the meetings in her honor. Clodius, however, who was in love with Caesar’s wife Pompeia, made his way into the house in the dress of a woman, but was dis- covered and made his escape. Caesar divorced his wife and the question of sacrilege was made the subject of an investigation by the Senate. Clodius’s attempt to prove an alibi was frustrated by Cicero, who testified that Clodius had been in his house three hours before; but nevertheless he was acquitted by the narrow margin of thirty-one votes to twenty-five. From that time on Clodius was the bitter enemy of Cicero and was on the lookout for an opportunity for revenge.

Before his departure for Gaul Caesar wished to get rid of Cato and Cicero, as two influential leaders of the senatorial party, and for this purpose he made use of the services of Clodius. The latter had himself adopted by a plebeian, one Publius Fonteius, and thus became

131

132 CICERO’S ORATIONS

technically eligible for the tribunate of the commons, to which he was elected in 58 B.c. After gaining popularity by various measures, he brought out a bill providing that any one who had put to death a Roman citizen without

ROME AND VICINITY

SCALĒ OF MILES

6 10 20 30

a trial should be banished. Cicero was not named, but he realized that his execution of the Catilinarian conspirators was meant, and went into exile. His prop- erty was confiscated, his house and villas plundered and burned, while his wife was obliged to seek sanctuary with her sister Fabia, a priestess of Vesta.

The period between the departure of Caesar for Gaul

Digitzed by Google THE ORATION FOR MILO 133

and the outbreak of the Civil war was one of incredible disturbance and anarchy at Rome. Pompey, to whom the care of the city was delegated by the triumvirs, proved unequal to the task, and the power was in the hands of various adventurers, who maintained it with the help of armed bands of slaves and gladiators. Prom- inent among these was Clodius. In 53 he aspired to the praetorship and proposed a number of popular and radical innovations in case he was elected. He soon found himself at odds with Pompey, who became his bitter enemy. To resist him, Pompey and the Senate resorted to his own tactics, employing for the purpose T. Annius Milo and his band.

Milo was a member of the gens Papia, but was adopted by his maternal grandfather, T. Annius. His surname of Milo he owed to his great strength, which led to his being compared with the celebrated Milo of Crotona. In 57 Milo was tribune of the commons and aided materi- ally in bringing about Cicero’s recall from exile, thereby earning the gratitude of Cicero and incurring the bitter hostility of Clodius.

The consular elections during this period were strug- gles between the candidates of the triumvirate and the Senate, and were attended with shameless and shameful intrigues and bribery. This went so far that in ō3 the elections were postponed for a full year and the ques- tion of appointing Pompey dictator was agitated. In 53 Milo offered himself as a candidate for the consulship, in opposition to Q. Metellus Scipio and P. Plautius Hyp- saeus, the candidates of the triumvirs. Milo received the support of the Senate, including Cicero and Cato.

On the 1S8th of January of 52 s.c. Milo, who with the title of dictator was chief magistrate of his native town of Lanuvium, about twenty miles southeast of Rome near the Via Appia, was on his way thither, to attend to

134 CICERO’S ORATIONS

the appointing of a flamen. He was attended by a large retinue and accompanied by his wife Fausta, a daughter of Lucius Sulla. OŌn his way he fell in with Clodius near Bovillae at the shrine of Bona Dea (a fateful coincidence)

Tne Cvuni1a.

and in a collision which ensued Clodius was wounded by an arrow. He took refuge in an inn at Bovillae, but Milo had him dragged out and slain.

Whnen the body of the ex-tribune was brought to Rome, a riot ensued, in which the Senate-house (the Curia Hostiliay was burned and various acts of violence and disorder were committed. To meet the emergency, Pom- pey was appointed consul without a colleague, and he THE ORATION FOR MILO 13ō

promptly brought legal proceedings against Milo. Lucius Domitius Ahenobarbus was appointed quaesitor, or spe- cial judge, to try the case, and the jurors were selected, according to the law in force at the time, from the sen- atorial and equestrian orders and the tribuni aerarii, the most influential of the plebeians. For this case eighty-one jurors were selected by lot, of whom thirty were rejected, leaving fifty-one to sit in judgment. There was no question as to the fact, and the only plea was self- defense.

On the day of the trial the court was surrounded by Pompey’s soldiers and when Cicero began to speak he was interrupted by the jeers of the partisans of Clodius. He therefore did not speak with his customary effective- ness and Milo was found guilty by a vote of thirty-eight to thirteen and went into exile at Massilia.

The speech which has come down to us is not the one which Cicero delivered, but one which he wrote later, as we are told by Cassius Dio (40. 54). Dio says: “Cicero, seeing Pompey and the soldiers contrary to custom in the court, was alarmed and overwhelmed with dread. This speech which is now supposed to have been delivered at that time in behalf of Milo he wrote some time later and at leisure, when he had recovered his courage. There is also the following story about it. when Milo, in ban- ishment, made the acquaintance of the speech sent to him by Cicero, he wrote back saying that it was lucky for him those words had not been spoken in that form in the court; for he would not now be eating such fine mullets in Massilia (where he was passing his exile), if any such defense had been made.”

136 CICEROS ORATIONS

DELIVERED IN 52 B.C. BEFORE A SPECIAL COMMISSION

The sight of armed men in a court of justice might cause us some alarm; but we may be reassured by the wisdom and justice of Pompey, who has not placed them here in opposition to Milo, but to preserve the peace. The citizens, too, are all on our side.

I. 1. Etsī vereor, iūdicēs, nē turpe sit prō fortissimō virō dīcere incipientem timēre, minimēque deceat, cum T. Annius ipse magis dē reī pūblicae salūte quam dē suā perturbētur, mē ad eius causam parem animī magnitū-

5 dinem afferre nōn posse, tamen haec novī iūdicī nova fōrma terret oculōs, quī, quōcumque incidērunt, cōnsuē- tūdinem forī et prīstinum mōrem iūdiciōrum requīrunt. Nōn enim corōnā cōnsessus vester cīnctus est, ut solēbat; nōn ūsitātā frequentiā stīpātī sumus; 2. nōn illa praesidia,

“10 quae prō templīs omnibus cernitis, etsī contrā vim col- locāta sunt, nōn afferunt tamen ōrātōrī terrōris aliquid, ut in forō et in iūdiciō, quamquam praesidiīs salūtāribus et necessāriīs saeptī sumus, tamen nē nōn timēre quidem sine aliquō timōre possīmus.

18 Quae sī opposita Milōnī putārem, cēderem temporī, iūdicēs, nec inter tantam vim armōrum exīstimārem esse ōrātōrī locum. Sed mē recreat et reficit Cn. Pompeī, sapientissimī et iūstissimī virī, cōnsilium, quī profectō nec iūstitiae suae putāret esse, quem reum sententiīs

20 iūdicum trādidisset, eundem tēlīs mīlitum dēdere, nec sapientiae temeritātem concitātae multitūdinis auctōri- tāte pūblicā armāre.

3. Quam ob rem illa arma, centuriōnēs, cohortēs nōn perīculum nōbīs, sed praesidium dēnūntiant, neque sō-

25 lum ut quiētō, sed etiam ut magnō animō sīmus hortan- tur, neque auxilium modo dēfēnsiōnī meae, vērum etiam silentium pollicentur. Reliqua vērō multitūdō, quae qui- dem est cīvium, tōta nostra est, neque eōrum quisquam, quōs undique intuentīs, unde aliqua forī pars aspicī po-

THE ORATION FOR MILO 137

test, et huius exitum iūdicī exspectantīs vidētis, nōn cum virtūtī Milōnis favet tum dē sē, dē līberīs suīs, dē patriā, dē fortūnīs hodiernō diē dēcertārī putat.

The only ones opposed to us are the hirelings of Clodius. Therefore take courage. You have to-day the power of rewarding Milo for his services; but I shall also show beyond question that Clodius plotted against Milo and not Milo against him.

II. Ōnum genus est adversum īnfēstumque nōbīs eō- rum quōs P. Clōdī furor rapīnīs et incendiīs et omnibuss exitiīs pūblicīs pāvit; quī hesternā etiam cōntiōne in- citātī sunt, ut vōbīs vōce praeīrent quid iūdicārētis. Quōrum clāmor sī quī forte fuerit, admonēre vōs dēbē- bit, ut eum cīvem retineātis, quī semper genus illud hominum clāmōrēsque maximōs prae vestrā salūte ne- 10 glēxit.

4. Quam ob rem adeste animīs, iūdicēs, et timōrem, sī quem habētis, dēpōnite; nam sī umquam dē bonīs et fortibus virīs, sī umquam dē bene meritīs cīvibus po- testās vōbīs iūdicandī fuit, sī dēnique umquam locus is amplissimōrum ōrdinum dēlēctīs virīs datus est ut sua studia ergā fortīs et bonōs cīvīs, quae voltū et verbīs saepe significāssent, rē et sententiīs dēclārārent, hōc pro- fectō tempore eam potestātem omnem vōs habētis, ut statuātis utrum nōs, quī semper vestrae auctōritātī dēditī 20 fuimus, semper miserī lūgeāmus an diū vexātī ā perdi- tissimīs cīvibus aliquandō per vōs ac per vestram fidem, virtūtem sapientiamque recreēmur.

5. Quid enim nōbīs duōbus, iūdicēs, labōriōsius, quid magis sollicitum, magis exercitum dīcī aut fingī potest, 25 quī spē amplissimōrum praemiōrum ad rem pūblicam adductī, metū crūdēlissimōrum suppliciōrum carēre nōn possumus? Equidem cēterās tempestātēs et procellās in illīs dum taxat flūctibus cōntiōnum semper putāvī Milōnī esse subeundās, quia semper prō bonīs contrā improbōs so

138 CICEROS ORATIONS

sēnserat, in iūdiciō vērō et in eō cōnsiliō in quō ex

cūnctīs ōrdinibus amplissimī virī iūdicārent numquam

exīstimāvī spem ūllam esse habitūrōs Milōnis inimīcōs ad

eius nōn modo salūtem exstinguendam, sed etiam glōriam s5 per tālīs virōs īnfringendam.

6. Quamquam in hāc causā, iūdicēs, T. Annī tribūnātū rēbusque omnibus prō salūte reī pūblicae gestīs ad huius crīminis dēfēnsiōnem nōn abūtēmur. Nisi oculīs vīderitis īnsidiās Milōnī ā Clōdiō factās, nec dēprecātūrī sumus,

10ut crīmen hōc nōbīs propter multa praeclāra in rem pūblicam merita condōnētis, nec postulātūrī, ut, sī mors P. Clōdī salūs vestra fuerit, idcircō eam virtūtī Milōnis potius quam populī Rōmānī fēlīcitātī assignētis. Sed sī illīus īnsidiae clāriōrēs hāc lūce fuerint, tum dēnique 15 obsecrābō obtestāborque vōs, iūdicēs, sī cētera āmiīsi- mus, hōc saltem nōbīs ut relinquātur, ab inimīcōrum audāciā tēlīsque vītam ut impūnē liceat dēfendere.

Before beginning I must correct three false opinions. First, that every one who kills a man is deserving of death. That this is not true is clear from many instances.

III. 7. Sed ante quam ad eam ōrātiōnem veniō, quae est propria vestrae quaestiōnis, videntur ea esse refu- 20 tanda, quae et in senātū ab inimīcīs saepe iactāta sunt et in cōntiōne ab improbīs et paulō ante ab accūsātōribus, ut omnī errōre sublātō rem planē, quae veniat in iūdicium, vidēre possītis. Negant intuērī lūcem esse fās eī, quī ā sē hominem oc- 25 cīsum esse fateātur. In quā tandem urbe hōc hominēs stul- tissimī disputant? Nempe in eā quae prīmum iūdicium dē capite vīdit M. Horātī, fortissimī virī, quī nōndum līberā cīvitāte tamen populī Rōmānī comitiīs līberātus est, cum suā manū sorōrem esse interfectam fatērētur. 30 8. An est quisquam quī hēc ignōret, cum dē homine occīsō quaerātur, aut negārī solēre omnīnō esse factum

THE ORATION FOR MILO 139

aut rēctē et iūre factum esse dēfendī? Nisi vērō exīs- timātis dēmentem P. Āfricānum fuisse, quī cum ā C. Carbōne tribūnō plēbis sēditiōsē in cōntiōne interro- gārētur quid dē Ti. Gracchī morte sentīret, responderit iūre caesum vidērī. Neque enim posset aut Ahāla illes Servīlius aut P. Nāsīca aut L. Opīmius aut C. Marius aut mē cōnsule senātus nōn nefārius habērī, sī scelerātōs cīvīs interficī nefās esset. Itaque hōc, iūdicēs, nōn sine causā etiam fīctīs fābulīs doctissimī hominēs memoriae prōdidērunt, eum, quī patris ulcīscendī causā mātrem ne- 10 cāvisset, variātīs hominum sententiīs, nōn sōlum dīvīnā, sed etiam sapientissimae deae sententiā līberātum.

9. Quod sī duodecim tabulae nocturnum fūrem quō- quō modō, diurnum autem, sī sē tēlō dēfenderet, interficī impūnē voluērunt, quis est quī, quōquō modō quis inter-is fectus sit, pūniendum putet, cum videat aliquandō gla- dium nōbīs ad hominem occīdendum ab ipsīs porrigī lēgibus?

Self-defense is atways a justification for homicide, and so is the de- fense of one’s honor.

IV. Atquī sī tempus est ūllum iūre hominis necandī, quae multa sunt, certē illud est nōn modo iūstum, vērum 20 etiam necessārium, cum vī vīs illāta dēfenditur. Pudīci- tiam cum ēriperet mīlitī tribūnus mīlitāris in exercitū C. Marī, propinquus eius imperātōris, interfectus ab eō est, cui vim afferēbat; facere enim probus adulēscēns perīculōsē quam perpetī turpiter māluit. Atque hunc 25 ille summus vir scelere solūtum perīculō līberāvit. ro. In- sidiātōrī vērō et latrōnī quae potest īnferrī iniūsta nex? Quid comitātūs nostrī, quid gladiī volunt? Quōs habēre certē nōn licēret, sī ūtī illīs nūllō pactō licēret. Est igitur haec, iūdicēs, nōn scrīpta, sed nāta lēx, quam nōn s0 didicimus, accēpimus, lēgimus, vērum ex nātūrā ipsā arripuimus, hausimus, expressimus, ad quam nōn doctī,

140 CICERO’S ORATIONS

sed factī, nōn īnstitūtī, sed imbūtī sumus, ut, sī vīta nostra in aliquās īnsidiās, sī in vim et in tēla aut latrō- num aut inimīcōrum incidisset, omnis honesta ratiō esset expediendae salūtis.

5 11. Silent enim lēgēs inter arma nec sē exspectārī iubent, cum eī, quī exspectāre velit, ante iniūsta poena luenda sit quam iūsta repetenda. Etsī persapienter et quōdam modō tacitē dat ipsa lēx potestātem dēfendendī, quae nōn hominem occīdī, sed esse cum tēlō hominis

i10 0ccīdendī causā vetat, ut, cum causa, nōn tēlum quae- rerētur, quī suī dēfendendī causā tēlō esset ūsus, nōn hominis occīdendī causā habuisse tēlum iūdicārētur. Quāpropter hōc maneat in causā, iūdicēs; nōn enim dubitō quīn probātūrus sim vōbīs dēfēnsiōnem meam,

15 sī id memineritis, quod oblīvīscī nōn potestis, īnsidiā- tōrem iūre interficī posse.

A second false impression is that the Senate has already condemned Milo. Tnhis is not so and it is not shown by the resolution that the murder of Clodius and the events connected uwith it were con- trary to the public welfare.

V. 12. Sequitur illud, quod ā Milōnis inimīcīs saepis- simē dīcitur, caedem, in quā P. Clōdius occīsus est, senātum iūdicāsse contrā rem pūblicam esse factam.

20 Illam vērō senātus nōn sententiīs suīs sōlum, sed etiam studiīs comprobāvit. Quotiēns enim est illa causa ā nōbīs ācta in senātū! Quibus assēnsiōnibus ūniversī ōrdinis, quam nec tacitīs nec occultīs! Quandō enim frequentissimō senātū quattuor aut summum quīnque

25 sunt inventī quī Milōnis causam nōn probārent? D4ē- clārant huius ambūstī tribūnī plēbis illae intermortuae cōntiōnēs, quibus cotīdiē meam potentiam invidiōsē crīminābātur, cum dīceret senātum nōn quod sentiret, sed quod ego vellem dēcernere. Quae quidem sī potentia

30 est appellanda potius quam aut propter magna in rem

THE ORATION FOR MILO 141

pūblicam merita mediocris in bonīs causīs auctōritās aut propter hōs officiōsōs labōrēs meōs nōn nūlla apud bonōs grātia, appellētur ita sānē, dum modo eā nōs ūtāmur prō salūte bonōrum contrā āmentiam perdi- tōrum. 5

13. Hanc vērō quaestiōnem, etsī nōn est inīqua, num- quam tamen senātus cōnstituendam putāvit. Erant enim lēgēs, erant quaestiōnēs vel dē caede vel dē vī, nec tan- tum maerōrem ac lūctum senātuī mors P. Clōdī afferēbat, ut nova quaestiō cōnstituerētur. Cuius enim dē illō in- io cestō stuprō iūdicium dēcernendī senātuī potestās esset ērepta, dē eius interitū quis potest crēdere senātum iūdi- cium novum cōnstituendum putāsse? Cūr igitur incen- dium cūriae, oppugnātiōnem aedium M. Lepidī, caedem hanc ipsam contrā rem pūblicam senātus factam esse 15 dēcrēvit? Quia nūlla vīs umquam est in līberā cīvitāte suscepta inter cīvīs nōn contrā rem pūblicam. 14. Nōn enim est illa dēfēnsiō contrā vim umquam optanda, sed nōn numquam est necessāria. Nisi vērō aut ille diēs, quō Ti. Gracchus est caesus, aut ille, quō Gāius, aut arma 20 Sāturnīnī, etiam sī ē rē pūblicā oppressa sunt, rem pū- blicam tamen nōn vulnerārunt.

The Senate was unuwilling to appoint a new court for the trial of this case. Tthird, it is untrue that Pompey’s action is a condemna- tion of Milo. His only interest is to maintain the law.

VI. Itaque ego ipse dēcrēvī, cum caedem in Appiā factam esse cōnstāret, nōn eum, quī sē dēfendisset, contrā rem pūblicam fēcisse, sed, cum inesset in rē vīs 25 et īnsidiae, crīmen iūdiciō reservāvī, rem nōtāvī. Quod sī per furiōsum illum tribūnum senātuī quod sentiēbat perficere licuisset, novam quaestiōnem nūllam habērēmus. Dēcernēbat enim ut veteribus lēgibus, tantum modo extrā ōrdinem, quaererētur. Dīvīsa sententia est postu- so lante nescio quō; nihil enim necesse est omnium mē

142 CICERO’S ORATIONS

flāgitia prōterre. Sīc reliqua auctōritās senātūs ēmptā intercessiōne sublāta est. B 15. At enim Cn. Pompeius rogātiōne suā et dē rē et dē causā iūdicāvit; tulit enim dē caede, quae in Appiā s viā facta esset, in quā P. Clōdius occīsus esset. Quid ergo tulit? Nempe ut quaererētur. Quid porrō quaeren- dum est? Factumne sit? At cōnstat. Ā quō? At pāret. Vidit igitur etiam in cōnfessiōne factī iūris tamen dēfēn- siōnem suscipī posse. Quod nisi vīdisset posse absolvī 10 eum quī fatērētur, cum vidēret nōs fatērī, neque quaerī umquam iussisset nec vōbīs tam hanc salūtārem in iūdi- candō litteram quam illam trīstem dedisset. Mihi vērō Cn. Pompeius nōn modo nihil gravius contrā Milōnem iūdicāsse, sed etiam statuisse vidētur quid vōs in iūdi- 15 candō spectāre oportēret; nam quī nōn poenam cōnfes- siōnī, sed dēfēnsiōnem dedit, is causam interitūs quaeren- dam, nōn interitum putāvit. 16. Iam illud ipse dīcet profectō, quod suā sponte fēcit, Pūbliōne Clōdiō tribuendum putārit an temporī.

Many men have been put to death in Rome and no nev tribunal has been appointed to try their slayers.

20 VII. Domī suae nōbilissimus vir, senātūs prōpug- nātor atque illīs quidem temporibus paene patrōnus, avunculus huius iūdicis nostrī, fortissimī virī, M. Ca- tōnis, tribūnus plēbis M. Drūsus occīsus est. Nihil dē eius morte populus cōnsultus, nūlla quaestiō dēcrēta ā

25 senātū est. Quantum lūctum in hāc urbe fuisse ā nostrīs patribus accēpimus, cum P. Āfricānō domī suae quiēs- centī illa nocturna vīs esset illāta? Quis tum nōn ge- muit? Quis nōn ārsit dolōre, quem immortālem, sī fierī posset, omnēs esse cuperent, eius nē necessāriam quidem

30 exspectātam esse mortem! Num igitur ūlla quaestiō dē Xfricānī morte lāta est? Certē nūlla. r7. Quid ita? Quia nōn aliō facinore clārī hominēs, aliō obscūrī necan-

THE ORATION FOR MILO 143

tur. Intersit inter vītae dignitātem summōrum atque īn- fimōrum; mors quidem illāta per scelus iīsdem et poenīs teneātur et lēgibus. Nisi forte magis erit parricīda, sī quī cōnsulārem patrem quam sī quis humilem necārit, aut eō mors atrōcior erit P. Clōdī, quod is in monumentīss maiōrum suōrum sit interfectus, —hōc enim ab istīs saepe dīcitur, —proinde quasi Appius ille Caecus viam mūnī- verit, nōn quā populus ūterētur, sed ubi impūne suī pos- terī latrōcinārentur!

18. Itaque in eādem istā Appiā viā cum ōrnātissi- 10 mum equitem Rōmānum P. Clōdius M. Papīrium occīdis- set, nōn fuit illud facinus pūniendum; homō enim nōbi- lis in suīs monumentīs equitem Rōmānum occīderat: nunc eiusdem Appiae nōmen quantās tragoediās excitat! Quae cruentāta anteā caede honestī atque innocentis virīis silēbātur, eadem nunc crēbrō ūsūrpātur, posteā quam latrōnis et parricīdae sanguine imbūta est.

Sed quid ego illa commemorō? Comprehēnsus est in templō Castoris servus P. Clōdī, quem ille ad Cn. Pom- peium interficiendum collocārat; extorta est eī cōnfitentī20 sīca dē manibus; caruit forō posteā Pompeius, caruit senātū, caruit pūblicō; iānuā sē ac parietibus, nōn iūre lēgum iūdiciōrumque tēxit.

10. Num quae rogātiō lāta, num quae nova quaestiō dēcrēta est? Atquī sī rēs, sī vir, sī tempus ūllum dignum 2s fuit, certē haec in illā causā summa omnia fuērunt. Insidiātor erat in forō collocātus atque in vestibulō ipsō senātūs; eī virō autem mors parābātur, cuius in vītā nītēbātur salūs cīvitātis; eō porrō reī pūblicae tempore, quō sī ūnus ille occidisset, nōn haec sōlum cīvitās, sed so gentēs omnēs concidissent.

Nisi vērō quia perfecta rēs nōn est, nōn fuit pūnienda, proinde quasi exitūs rērum, nōn hominum cōnsilia lēgi- bus vindicentur. Minus dolendum fuit rē nōn perfectā, sed pūniendum certē nihilō minus. 35

144 CICERO’S ORATIONS

20: Quotiēns ego ipse, iūdicēs, ex P. Clōdī tēlīs et ex cruentīs eius manibus effūgī! Ex quibus sī mē nōn vel mea vel reī pūblicae fortūna servāsset, quis tandem dē interitū meō quaestiōnem tulisset?

Of course Clodius was a far greater loss to the state than any of these men. That, however, was not Pompey’s reason for appointing a new tribunal, but a desire to maintain the law and see that justice was done. For the same reason he chose a fearless judge.

s VIII. Sed stultī sumus quī Drūsum, quī Āfricānum, Pompeium, nōsmet ipsōs cum P. Clōdiō cōnferre audeā- mus. Tolerābilia fuērunt illa; P. Clōdī mortem aequō animō ferre nēmō potest. Lūget senātus, maeret equester ōrdō, tōta cīvitās cōnfecta seniō est, squālent mūnicipia,

10 afflīctantur colōniae, agrī dēnique ipsī tam beneficum, tam salūtārem, tam mānsuētum cīvem dēsīderant.

21. Nōn fuit ea causa, iūdicēs, profectō nōn fuit, cūr sibi cēnsēret Pompeius quaestiōnem ferendam, sed homō sapiēns atque altā et dīvīnā quādam mente praeditus

15 multa vīdit: fuisse illum sibi inimīcum, familiārem Milō- nem; in commūnī omnium laetitiā sī etiam ipse gaudēret, timuit nē vidērētur īnfīrmior fidēs reconciliātae grātiae; multa etiam alia vīdit, sed illud maximē, quamvīs atrō- citer ipse tulisset, vōs tamen fortiter iūdicātūrōs. Ita-

20 que dēlēgit ex flōrentissimīs ōrdinibus ipsa lūmina, neque vērō, quod nōn nūllī dictitant, sēcrēvit in iūdicibus le- gendīs amīcōs meōs. Neque enim hōc cōgitāvit vīr iūstis- simus, neque in bonīs virīs legendīs id assequī potuisset, etiam sī cupīsset. Nōn enim mea grātia familiāritātibus

25 continētur, quae lātē patēre nōn possunt, proptereā quod cōnsuētūdinēs vīctūs nōn possunt esse cum multīs; sed, sī quid possumus, ex eō possumus, quod rēs pūblica nōs coniūnxit cum bonīs. Ex quibus ille cum optimōs virōs legeret, idque maximē ad fidem suam pertinēre

30 arbitrārētur, nōn potuit legere nōn studiōsōs meī.

THE ORATION FOR MILO 145

22. Quod vērō tē, L. Domitī, huic quaestiōnī praeesse maximē voluit, nihil quaesīvit aliud nisi iūstitiam, gravi- tātem, hūmānitātem, fidem. Tulit ut cōnsulārem necesse esset; crēdō, quod prīncipum mūnus esse dūcēbat resistere et levitātī multitūdinis et perditōrum temeritātī. Ex cōn-s5 sulāribus tē creāvit potissimum; dederās enim, quam con- temnerēs populārīs īnsāniās, iam ab adulēscentiā docu- menta maxima.

Clodius sauw that if he were elected praetor, his opportunities would be greatly diminished if Milo was at the same time consul. There- fore, fearful of Milo’s growing popularity, he openly made threats of violence.

IX. 23. Quam ob rem, iūdicēs, ut aliquandō ad causam crīmenque veniāmus, sī neque omnis cōnfessiō factī o est inūsitāta, neque dē causā nostrā quicquam aliter ac nōs vellēmus ā senātū iūdicātum est, et lātor ipse lēgis,. cum esset contrōversia nūlla factī, iūris tamen disceptā- tiōnem esse voluit, et eī lēctī iūdicēs isque praepositus quaestiōnī, quī haec iūstē sapienterque disceptet, reli-15 quum est, iūdicēs, ut nihil iam quaerere aliud dēbeātis nisi uter utrī īnsidiās fēcerit. Quod quō facilius argū- mentīs perspicere possītis, rem gestam vōbīs dum breviter expōnō, quaesō, dīligenter attendite.

24. P. Clōdius cum statuisset omnī scelere in praetūrā 20 vexāre rem pūblicam, vidēretque ita trācta esse comitia annō superiōre, ut nōn multōs mēnsīs praetūram gerere posset (quī nōn honōris gradum spectāret, ut cēterī, sed et L. Paulum collēgam effugere vellet, singulārī virtūte cīvem, et annum integrum ad dīlacerandam rem pūbli- 25 cam quaereret) subitō relīquit annum suum sēsēque in annum proximum trānstulit; nōn, ut fit, religiōne aliquā, sed ut habēret, quod ipse dīcēbat, ad praetūram geren- dam (hōc est, ad ēvertendam rem pūblicam) plēnum an- num atque integrum. 30

146 CICEROS ORATIONS

25. Occurrēbat eī mancam ac dēbilem praetūram futūram suam cōnsule Milōne; eum porrō summō cōn- sēnsū populī Rōmānī cōnsulem fierī vidēbat. Contulit sē ad eius competītōrēs, sed ita tōtam ut petītiōnem

5 ipse sōlus etiam invītīs illīs gubernāret, tōta ut comitia suīs, ut dictitābat, umerīs sustinēret. Convocābat tribūs, sē interpōnēbat, Collīnam novam dīlēctū perditissimōrum cīvium cōnscrībēbat. Quantō ille plūra miscēbat, tantō hīc magis in diēs convalēscēbat.

10 Ubi vīdit homō ad omne facinus parātissimus fortis- simum virum, inimīcissimum suum, certissimum cōn- sulem, idque intellēxit nōn sōlum sermōnibus, sed etiam suffrāgiīs populī Rōmānī saepe esse dēclārātum, palam agere coepit et apertē dīcere occīdlendum Milōnem.

15 26. Servōs agrestīs et barbarōs, quibus silvās pūblicās dēpopulātus erat Etrūriamque vexārat, ex Apennīnō dēdūxerat, quōs vidēbātis. Rēs erat minimē obscūra; etenim palam dictitābat cōnsulātum Milōnī ēripī nōn posse, vītam posse. Significāvit hōc saepe in senātū,

20 dīxit in cōntiōne; quīn etiam M. Favōniō, fortissimō virō, quaerentī ex eō quā spē fureret Milōne vīvō, respondit trīduō illum aut summum quadriduō esse peritūrum; quam vōcem eius ad hunc M. Catōnem statim Favōnius dētulit.

Learning that Milo was obliqed to make a journey to Lanuvium, Clodius sought an encounter with him on the Appian Way.

28 XN. 27. Interim cum scīret Clōdius—neque enim erat difficile scīre—iter sollemne, lēgitimum, necessārium ante diem xin Kalendās Februāriās Milōnī esse Lānuvium ad flāminem prōdendum, quod erat dictātor Lānuvī Milo: Rōmā subitō ipse profectus prīdiē est, ut ante suum fun-

30 dum, quod rē intellēctum est, Milōnī īnsidiās collocāret.

Atque ita profectus est, ut cōntiōnem turbulentam, in quā eius furor dēsīderātus est, quae illō ipsō diē habita

THE ORATION FOR MILO 147

est, relinqueret; quam, nisi obīre facinoris locum tem- pusque voluisset, numquam relīquisset.

28. Milō autem cum in senātū fuisset eō diē quoad senātus est dīmissus, domum vēnit, calceōs et vestī- mente mūtāvit, paulisper, dum sē uxor (ut fit) comparat, 5 commorātus est, dein profectus id temporis, cum iam Clōdius, sī quidem eō diē Rōmam ventūrus erat, redīre potuisset. Obviam fit eī Clōdius, expedītus, in equō, nūllā raedā, nūllīs impedīmentīs, nūllīs Graecīs comitibus, ut solēbat, sine uxōre, quod numquam ferē; cum hīc io īnsidiātor, quī iter illud ad caedem faciendam apparāsset, cum uxōre veherētur in raedā, paenulātus, magnō et impedītō et muliebrī ac dēlicātō ancillārum puerōrumque comitātū.

29. Fit obviam Clōdiō ante fundum eius hōrā ferē 1s ūndecimā aut nōn multō secus. Statim complūrēs cum tēlīs in hunc faciunt dē locō superiōre impetum ad- versī, raedārium occīdunt. Cum autem hīc dē raedā reiectā paenulā dēsiluisset sēque ācrī animō dēfenderet, illī quī erant cum Clōdiō, gladiīs ēductīs partim recurrere 20 ad raedam, ut ā tergō Milōnem adorīrentur, partim, quod hunc iam interfectum putārent, caedere incipiunt eius servōs, quī post erant. Ex quibus quī animō fidēlī in dominum et praesentī fuērunt, partim occīsī sunt, partim, cum ad raedam pugnārī vidērent, dominō suc- 25 currere prohibērentur, Milōnem occīsum et ex ipsō Clōdiō audīrent et rē vērā putārent, fēcērunt id servī Milōnis—dīcam enim apertē, nōn dērīvandī crīminis causā, sed ut factum est—nec imperante nec sciente nec praesente dominō, quod suōs quisque servōs in tālī rēso facere voluisset.

But the result was not what he expected and Clodius himself uas slain.

XI. 30. Haec, sīcutī exposuī, ita gesta sunt, iūdicēs; īnsidiātor superātus est, vī victa vīs vel potius oppressa

148 CICEROS ORATIONS

virtūte audācia est. Nihil dīcō quid rēs pūblica cōnsecūta sit, nihil quid vōs, nihil quid omnēs bonī; nihil sānē id prōsit Milōnī, quī hōc fātō nātus est, ut nē sē quidem ser- vāre potuerit quīn ūnā rem pūblicam vōsque servāret. 5 Sī id iūre fierī nōn potuit, nihil habeō quod dēfendam. Sīn hōc et ratiō doctīs et necessitās barbarīs et mōs gen- tibus et ferīs etiam bēluīs nātūra ipsa praescrīpsit, ut omnem semper vim, quācumque ope possent, ā corpore, ā capite, ā vītā suā prōpulsārent, nōn potestis hōc facinus 10 improbum iūdicāre, quīn simul iūdicētis omnibus quī in latrōnēs inciderint aut illōrum tēlīs aut vestrīs sententiīs esse pereundum. 31. Quod sī ita putāsset, certē optābilius Milōnī fuit dare iugulum P. Clōdiō, nōn semel ab illō neque tum 15 prīmum petītum, quam iugulārī ā vōbīs, quia sē nōn iugulandum illī trādidisset. Sīn hōc nēmō vestrum ita sentit, nōn illud iam in iūdicium vēnit, occīsusne sit, quod fatēmur, sed iūre an iniūriā, quod multīs in causīs saepe quaesītum est. Insidiās factās esse cōnstat, et id 20 est quod senātus contrā rem pūblicam factum iūdicāvit; ab utrō factae sint incertum est: dē hōc igitur lātum est ut quaererētur. Ita et senātus rem, nōn hominem nōtāvit et Pompeius dē iūre, nōn dē factō quaestiōnem tulit.

The important question is, Which was the aggressor? That it was Clo- dius is to be inferred from the fact that he had everything to gain from Milo’s death.

228 XNII. Num quid igitur aliud in iūdicium vēnit nisi uter utrī īnsidiās fēcerit? Profectō nihil; sī hīc illī, ut nē sit impūnē; sī ille huic, ut scelere solvāmur.

32. Quōnam igitur pactō probārī potest īnsidiās Milōnī fēcisse Clōdium? Satis est in illā quidem tam audācī,

30 tam nefāriā bēluā docēre magnam eī causam, magnam

spem in Milōnis morte prōpositam, magnās ūtilitātēs

THE ORATION FOR MILO 149

fuisse. Itaque illud Cassiānum, ‘Cui bonō fuerit,’ in hīs persōnīs valeat, etsī bonī nūllō ēmolumentō impelluntur in fraudem, improbī saepe parvō. Atquī Milōne inter- fectō Clōdius haec assequēbātur, nōn modo ut praetor esset nōn eō cōnsule, quō sceleris nihil facere posset, sed s etiam ut eīs cōnsulibus praetor esset quibus, sī nōn adiuvantibus, at cōnīventibus certē spērāret posse sē ēlūdere in illīs suīs cōgitātīs furōribus; cuius illī conātūs, ut ipse ratiōcinābātur, nec cuperent reprimere sī possent, cum tantum beneficium eī sē dēbēre arbitrārentur, et sī 1o vellent, fortasse vix possent frangere hominis scelerātis- simī corrōborātam iam vetustāte audāciam.

33. An vērō, iūdicēs, vōs sōlī ignōrātis; vōs hospitēs in hāc urbe versāminī; vestrae peregrīnantur aurēs neque in hōc pervagātō cīvitātis sermōne versantur, quās ille lēgēs, is (sī lēgēs nōminandae sunt ac nōn facēs urbis, pestēs reī pūblicae) fuerit impositūrus nōbīs omnibus atque inūs- tūrus? Exhibē, quaesō, Sexte Clōdī, exhibē librārium illud lēgum vestrārum, quod tē aiunt ēripuisse ē domō et ex mediīs armīs turbāque nocturnā tamquam Palladium 20 sustulisse, ut praeclārum vidēlicet mūnus atque īnstrū- mentum tribūnātūs ad aliquem, sī nactus essēs, quī tuō arbitriō tribūnātum gereret, dēferre possēs. Et aspexit mē illīs quidem oculīs quibus tum solēbat, cum omnibus omnia minābātur. Movet mē quippe lūmen cūriae ! 25

Milo, on the contrary, had nothing to gain from the death of his rival. Clodius, too, was more likely to be actuated by feelings of hatred.

XIII. Quid? Tū mē tibi īrātum, Sexte, putās, cuius inīmīcissimum multō crūdēlius etiam pūnītus es quam erat hūmānitātis meae postulāre? Tū P. Clōdī cruentum cadāver ēiēcistī domō, tū in pūblicum abiēcistī, tū spoli- ātum imāginibus, exsequiīs, pompā, laudātiōne, īnfēlīcis- so simīs lignīs semiūstilātum nocturnīs canibus dīlaniandum relīquistī. Quā rē, etsī nefāriē fēcistī, tamen quoniam

180 CICEROS ORATIONS

in meō inimīcō crūdēlitātem exprōmpsistī tuam, laudāre nōn possum, īrāscī certē nōn dēbeō.

34. Audīstis, iūdicēs, quantum Clōdī interfuerit occīdī Milōnem; convertite animōs nunc vicissim ad Milōnem.

5 Quid Milōnis intererat interficī Clōdium? Quid erat cūr Milō, nōn dīcam admitteret, sed optāret? ‘Obstābat in spē cōnsulātūs Milōnī Clōdius.” At eō repugnante fīēbat, immō vērō eō fīēbat magis, nec mē suffrāgātōre meliōre ūtēbātur quam Clōdiō. vValēbat apud vōs, iūdicēs,

10 Milōnis ergā mē remque pūblicam meritōrum memoria, valēbant precēs et lacrimae nostrae, quibus ego tum vōs mīrificē movērī sentiēbam; sed plūs multō valēbat perī- culōrum impendentium timor. Quis enim erat cīvium quī sibi solūtam P. Clōdī praetūram sine maximō rērum

15 novārum metū prōpōneret? Solūtam autem fore vidē- bātis, nisi esset is cōnsul quī eam audēret possetque cōnstringere. Eum Milōnem ūnum esse cum sentīret ūniversus populus Rōmānus, quis dubitāret suffrāgiō suō sē metū, perīculō rem pūblicam līberāre? At nunc,

20 Clōdiō remōtō, ūsitātīs iam rēbus ēnītendum est Milōnī ut tueātur dignitātem suam; singulāris illa et huic ūnī concessa glōria, quae cotīdiē augēbātur frangendīs furōri- bus Clōdiānīs, iam Clōdī morte cecidit. Vos adeptī estis nē quem cīvem metuerētis; hīc exercitātiōnem virtūtis,

25 suffrāgātiōnem cōnsulātūs, fontem perennem glōriae suae perdidit. Itaque Milōnis cōnsulātus, quī vīvō Clōdiō labefactārī nōn poterat, mortuō dēnique temptārī coeptus est. Nōn modo igitur nihil prōdest, sed obest etiam Clōdī mors Milōnī.

30 35. ‘At valuit odium, fēcit īrātus, fēcit inīmīcus, fuit ultor iniūriae, pūnītor dolōris suī. Quid? Sī haec nōn dīcō maiōra fuērunt in Clōdiō quam in Milōne, sed in illō maxima, nūlla in hōc, quid vultis amplius? Quid enim ōdisset Clōdium Milō, segetem ac māteriem suae

35 glōriae, praeter hōc cīvīle odium quō omnīs improbōs

THE ORATION FOR MILO 151

ōdimus? Ille erat ut ōdisset prīmum dēfēnsōrem salūtis meae, deinde vexātōrem furōris, domitōrem armōrum suōrum, postrēmō etiam accūsātōrem suum; reus enim Milōnis lēge PIōtiā fuit Clōdius, quoad vīxit. Quō tan- dem animō hōc tyrannum illum tulisse crēditis? Quan-s tum odium illīus et in homine iniūstō quam etiam iūstum fuisse?

From the lives and characters of the two men we may draw the same inference. Clodius’s career is marked by many acts of violence, while Milo neglected numerous opportunities to kill Clodius.

XIV. 36. Reliquum est ut iam illum nātūra ipsīus cōnsuētūdōque dēfendat, hunc autem haec eadem coar- guant. ‘Nihil per vim umquam Clōdius, omnia per vim i0 Milō Quid? Ego, iūdicēs, cum maerentibus vōbīs urbe cessī, iūdiciumne timuī, nōn servōs, nōn arma, nōn vim? Quae fuisset igitur iūsta causa restituendī meī, nisi fuisset iniūsta ēiciendī? Diem mihi, crēdō, dīxerat, multam irrogārat, āctiōnem perduelliōnis intenderat, etis mihi vidēlicet in causā aut malā aut meā, nōn et praeclā- rissimā et vestrā, iūdicium timendum fuit. Servōrum et egentium cīvium et facinorōsōrum armīs meōs cīvīs, meīs cōnsiliīs perīculīsque servātōs, prō mē obicī nōluī.

37. Vidī enim, vīdī hunc ipsum Q. Hortēnsium, lūmen 20 et ōrnāmentum reī pūblicae, paene interficī servōrum manū, cum mihi adesset; quā in turbā C. Vibiēnus senā- tor, vir optimus, cum hōc cum esset ūnā, ita est mulcātus ut vītam āmīserit. Itaque quandō illīus posteā sīca illa, quam ā Catilīnā accēperat, conquiēvit? Haec intentāta 2ss nōbīs est; huic ego vōs obicī prō mē nōn sum passus; haec īnsidiāta Pompeiō est; haec istam Appiam, monumentum suī nōminis, nece Papīrī cruentāvit; haec eadem longō intervāllō conversa rūrsus est in mē: nūper quidem, ut scītis, mē ad Rēgiam paene cōnfēcit. 30

38. Quid simile Milōnis? Cuius vīs omnis haec semper

152 CICEROS ORATIONS

fuit, nē P. Clōdius, cum in iūdicium dētrahī nōn posset, vī oppressam cīvitātem tenēret. Quem sī interficere voluisset, quantae quotiēns occāsiōnēs, quam praeclārae fuērunt! Potuitne, cum domum ac deōs penātīs suōs

s5 illō oppugnante dēfenderet, iūre sē ulcīscī? Potuitne cīve ēgregiō et virō fortissimō, P. Sēstiō, collēgā suō, vul- nerātō? Potuitne Q. Fabriciō, virō optimō, cum dē reditū meō lēgem ferret pulsō, crūdēlissimā in forō caede factā? Potuitne L. Caecilī, iūstissimī fortissimīque

i0 praetōris, oppugnātā domō? Potuitne illō diē, cum est lāta lēx dē mē, cum tōtīus Italiae concursus, quem mea salūs concitārat, factī illīus glōriam libēns agnōvisset, ut, etiam sī id Milō fēcisset, cūncta cīvitās eam laudem prō suā vindicāret?

In spite of strong provocation Milo never resorted to violence, but twice took legal proceedings against Clodius. 18s XV. 39. At quod erat tempus! Clārissimus et fortis- simus cōnsul, inimīcus Clōdiō, ultor sceleris illīus, pro- pugnātor senātūs, dēfēnsor vestrae voluntātis, patrōnus pūblicī cōnsēnsūs, restitūtor salūtis meae; septem prae- tōrēs, octō. tribūnī plēbēī, illīus adversāriī, dēfēnsōrēs 20meī; Cn. Pompeius, auctor et dux meī reditūs, illīus hostis, cuius sententiam senātus dē salūte meā gravis- simam et ōrnātissimam secūtus est, quī populum Kō- mānum est cohortātus; quī cum dē mē dēcrētum Capuae fēcisset, ipse cūnctae Italiae cupientī et eius fidem im- 25 plōrantī signum dedit ut ad mē restituendum Rōmam concurrerent; omnium dēnique in illum odia cīvium ārdēbant dēsīderiō meī, quem quī tum interēmisset, nōn dē impūnitāte eius, sed dē praemiīs cōgitārētur. 40. Tamen sē Milō continuit et P. Clōdium in iūdicium 30 bis, ad vim numquam vocāvit. Quid? Prīvātō Milōne et reō ad populum, accūsante P. Clōdiō, cum in Cn. Pom- peium prō Milōne dīcentem impetus factus est, quae

THE ORATION FOR MILO 153

tum nōn modo occāsiō, sed etiam causa illīus opprimendī fuit! Nūper vērō cum M. Antōnius summam spem salūtis bonīs omnibus attulisset, gravissimamque adulēs- cēns nōbilissimus reī pūblicae partem fortissimē sus- cēpisset, atque illam bēluam, iūdicī laqueōs dēclīnantem, iam irrētītam tenēret, quī locus, quod tempus illud, dī immortālēs, fuit! Cum sē ille fugiēns in scālārum tene- brīs abdidisset, magnum Milōnī fuit cōnficere illam pes- tem nūllā suā invidiā, M. vērō Antōnī maximā glōriā? 41. Quid? Comitiīs in campō quotiēns potestās fuit, io cum ille in saepta irrūpisset, gladiōs dēstringendōs, lapi-

dēs iaciendōs cūrāvisset, dein subitō vultū Milōnis per-

territus fugeret ad Tiberim, vōs et omnēs bonī vōta

facerētis, ut Milōnī ūtī virtūte suā libēret!

O

All the probabilities point to Clodius as the aggressor, and he had be- sides a contempt for the law which might well make him hope for immunity. Furthermore, he had predicted the day on which Milo was to meet his death.

XVI. Quem igitur cum omnium grātiā nōluit, hunc15 voluit cum aliquōrum querellā? Quem iūre, quem locō, quem tempore, quem impūnē nōn est ausus, hunc in- iūriā, inīquō locō, aliēnō tempore, perīculō capitis nōn dubitāvit occīdere? 42. Praesertim, iūdicēs, cum honōris amplissimī contentiō et diēs comitiōrum subesset, quō 20 quidem tempore—sciō enim quam timida sit ambitiō quantaque et quam sollicita sit cupiditās cōnsulātūs— omnia, nōn modo quae reprehendī palam, sed etiam ob- scūrē quae cōgitārī possunt, timēmus; rumōrem, fābulam fīctam, levem perhorrēscimus; ōra omnium atque oculōs 25 intuēmur. Nihil est enim tam molle, tam tenerum, tam aut fragile aut flexibile quam voluntās ergā nōs sensūsque cīvium, quī nōn modo improbitātī īrāscuntur candidā- tōrum, sed etiam in rēctē factīs saepe fastīdiunt.

43. Hunc igitur diem campī spērātum atque exoptā- so

s

154 CICERO’S ORATIONS

tum sibi prōpōnēns, Milō cruentīs manibus scelus et facinus prae sē ferēns et cōnfitēns, ad illa augusta cen- turiārum auspicia veniēbat? Quam hōc nōn crēdibile in hōc, quam idem in Clōdiō nōn dubitandum, cum s?ē ille

5 interfectō Milōne rēgnātūrum putāret! Quid? Quod caput est, iūdicēs, quis ignōrat maximam illecebram esse peccandī impūnitātis spem? In utrō igitur haec fuit? In Milōne, quī etiam nunc reus est factī aut praeclārī aut certē necessārī, an in Clōdiō, quī ita iūdicia poenam-

10 que contempserat, ut eum nihil dēlēctāret quod aut per nātūram fās esset aut per lēgēs licēret?

4. Sed quid ego argūmentor? Quid plūra disputō? Tē, Q. Petīlī, appellō, optimum et fortissimum cīvem, tē, M. Catō, testor, quōs mihi dīvīna quaedam sors

15 dedit iūdicēs. Vōs ex M. Favōniō audīstis Clōdium sibi dīxisse et audīstis vīvō Clōdiō peritūrum Milōnem trī- duō; post diem tertium gesta rēs est quam dīxerat. Cum ille nōn dubitārit aperīre quid cōgitāret, vōs potestis dubitāre quid fēcerit?

Milo, who was unauware of the designs of Clodius, left Rome on Jan- uary 1l8th from necessity; Clodius, knowing of Milo’s plans, uvas away from Rome on the same day, although he thus missed a meet- ing which he greatly wished to attend.

20 XVII. 45. Quem ad modum igitur eum diēs nōn fefellit? Dīxī equidem modo. Dictātōris Lānuvīnī stata sacrificla nōsse negōtī nihil erat. Vīdit necesse esse Milōnī proficīscī Lānuvium illō ipsō quō est profectus diē, itaque antevertit. At quō diē? Quō, ut ante dīxī, fuit īn-

25 sānissima cōntiō ab ipsīus mercennāriō tribūnō plēbis concitāta; quem diem ille, quam cōntiōnem, quōs clāmō- rēs, nisi ad cōgitātum facinus approperāret, numquam relīquisset.

Ergo illī nē causa quidem itineris, etiam causa ma- s0 nendī; Milōnī manendī nūlla facultās, exeundī nōn causa

THE ORATION FOR MILO 1ē

sōlum, sed etiam necessitās fuit. Quid? Sī ut ille scīvit Milōnem fore eō diē in viā, sīc Clōdium Milō nē suspi- cārī quidem potuit? 46. Prīmum quaerō quī id scīre potuerit; quod vōs idem in Clōdiō quaerere nōn potestis.

Juno or LANUvIUM.

Ut enim nēminem alium nisi T. Patinam, familiārissimums suum, rogāsset, scīre potuit illō ipsō diē Lānuvī ā dictā- tōre Milōne prōdī flāminem necesse esse. Sed erant per- multī aliī ex quibus id facillimē scīre posset. Milō dē Clōdī reditū unde quaesīvit? Quaesierit sānē—vidēte quid vōbīs largiar—servum etiam, ut Q. Arrius meus amīcus i0 dīxit, corrūperit. Legite testimōnia testium vestrōrum. Dīxit C. Causinius Schola, Interamnās (familiārissimus et īdem comes Clōdī, cuius iam prīdem testimōniō Clōdius 156 CICERO’S ORATIONS

eādem hōrā Interamnae fuerat et Rōmae) P. Clōdium illō diē in Albānō mānsūrum fuisse, sed subitō eī esse nūn- tiātum Cȳrum architectum esse mortuum, itaque repente Rōmam cōnstituisse proficīscī. Dīxit hōc comes item P.

s Clōdī, C. Clōdius.

TuEe AprriaN Wav.

Clodius’s excuse for returning to Rome on that day, instead of remain- ’ ing at his Alban villa, is not convincing.

XVIII. 47. Vidēte, iūdicēs, quantae rēs hīs testi- mōniīs sint cōnfectae. Prīmum certē līberātur Milō nōn eō cōnsiliō profectus esse, ut īnsidiārētur in viā Clōdiō, quippe 1ī ille obvius eī futūrus omnīnō nōn erat. Deinde

10mnōn enim videō cūr nōn meum quoque agam negōtium —scītis, iūdicēs, fuisse quī in hāc rogātiōne suādendā dīceret Milōnis manū caedem esse factam, cōnsiliō vērō maiōris alicuius. Mē vidēlicet latrōnem ac sīcārium ab- iectī hominēs et perditī dēscrībēbant. Iacent suīs testibus 15 quī Clōdium negant eō diē Rōmam, nisi dē Cȳrō audīs- set, fuisse reditūrum. Respīrāvī, līberātus sum; nōn

THE ORATION FOR MILO 187

vereor nē, quod nē suspicārī quidem potuerim, videar id cōgitāsse.

48. Nunc persequar cētera. Nam occurrit illud: ‘lgitur nē Clōdius quidem dē īnsidiīs cōgitāvit, quoniam fuit in Albānō mānsūrus.” Sī quidem exitūrus ad caedems ē vīllā nōn fuisset. Videō enim illum, quī dīcātur dē CpV rī morte nūntiāsse, nōn id nūntiāsse, sed Milōnem ap- propinquāre. Nam quid dē Cȳrō nūntiāret, quem Clōdius Rōmā proficīscēns relīquerat morientem? Cum Clōdiō ūnā fuī, testāmentum Cȳrī simul obsignāvī; testāmentum io autem palam fēcerat et illum hērēdem et mē scrīpserat. Quem prīdiē hōrā tertiā animam efflantem relīquisset, eum mortuum postrīdiē hōrā decimā dēnique eī nūntiābātur?

The hovur, too, which he chose for his return indicates an evil purpose. In faet, all the evidence thus far considered points to the innocence of Milo and the guilt of Clodius.

XIX. 49. Age, sit ita factum; quae causa fuit cūr Rōmam properāret? Cūr in noctem sē coniceret? Ec-15 quid afferēbat fēstīnātiōnis, quod hērēs erat? Prīmum erat nihil cūr properātō opus esset; deinde sī quid esset, quid tandem erat quod eā nocte cōnsequī posset, āmit- teret autem sī postrīdiē Rōmam māne vēnisset?

Atque ut illī nocturnus ad urbem adventus vītandus 20 potius quam expetendus fuit, sīc Milōnī, cum īnsidiātor esset, sī illum ad urbem noctū accessūrum sciēbat, sub- sidendum atque exspectandum fuit. Noctū īnsidiōsē et plēnō latrōnum in locō occīdisset. s0. Nēmō eī negantī nōn crēdidisset, quem esse omnēs salvum etiam cōnfiten- 25 tem volunt. Sustinuisset crīmen prīmum ipse ille latrō- num occultātor et receptor locus, cum neque mūta solitūdō indicāsset neque caeca nox ostendisset Milōnem. Deinde multī ab illō violātī, spoliātī, bonīs expulsī, multī haec etiam timentēs in suspiciōnem caderent, tōta dēnique rea so citārētur Etrūria.

158 CICERO’S ORATIONS

s1. Atque illō diē certē Arīciā rediēns dēvertit Clōdius ad sē in Albānum. Quod ut scīret Milō illum Arīciae fu- isse, suspicārī tamen dēbuit eum, etiam sī Rōmam illō diē revertī vellet, ad vīllam suam, quae viam tangeret, dē- 5 versūrum. Cūr neque ante occurrit, nē ille in vīllā residē- ret, nec eō in locō subsēdit, quō ille noctū ventūrus esset? 52. Videō adhūc cōnstāre, iūdicēs, omnia: Milōnī etiam ūtile fuisse Clōdium vīvere, illī ad ea, quae con- cupierat, optātissimum interitum Milōnis; odium fuisse i0illīus in hunc acerbissimum, nūllum huius in illum; cōn- suētūdinem illīus perpetuam in vī īnferendā, huius tan- tum in repellendā; mortem ab illō dēnūntiātam Milōnī et praedicātam palam, nihil umquam audītum ex Milōne; profectiōnis huius diem illī nōtum, reditūs illīus huic 15 ignōtum fuisse; huius iter necessārium, illīus etiam potius aliēnum; hunc prae sē tulisse illō diē Rōmā exitūrum, illum eō diē sē dissimulāsse reditūrum; hunc nūllīus reī mūtāsse cōnsilium, illum causam mūtandī cōnsilī fīnxisse; huic, sī īnsidiārētur, noctem prope urbem exspectandam, 20 illī, etiam sī hunc nōn timēret, tamen accessum ad ur- bem nocturnum fuisse metuendum.

The place where the murder took place also counts against Clodius, since it was the one best suited to his purpose.

XX. s3. Videāmus nunc id, quod caput est, locus ad īnsidiās ille ipse, ubi congressī sunt, utrī tandem fuerit aptior. Id vērō, iūdicēs, etiam dubitandum et diūtius

25 cōgitandum est? Ante fundum Clōdī, quō in fundō propter īnsānās illās substrūctiōnēs facile hominum mīlle versābātur valentium, ēditō adversārī atque excelsō locō superiōrem sē fore putārat Milō, et ob eam rem eum locum ad pugnam potissimum ēlēgerat, an in eō locō est

30 potius exspectātus ab eō quī ipsīus locī spē facere impetum cōgitārat? Rēs loquitur ipsa, iūdicēs, quae semper valet plūrimum.

THE ORATION FOR MILO 1ē9

54. Sī haec nōn gesta audīrētis, sed pīcta vidērētis, tamen appārēret uter esset īnsidiātor, uter nihil cō- gitāret malī, cum alter veherētur in raedā paenulātus, ūnā sedēret uxor. Quid horum nōn impedītissimum, vestītus an vehiculum an comes? Quid minus prōmptums ad pugnam, cum paenulā irrētītus, raedā impedītus, uxōre paene cōnstrictus esset? Vidēte nunc illum, prīmum ēgre- dientem ē vīllā, subitō; cūr? vesperī; quid necesse est? tardē; quī convenit, praesertim id temporis? Dpēvertit in vīllam Pompeī; Pompeium ut vidēret? Sciēbat in Al- io siēnsī esse. Viīllam ut perspiceret? Mīliēns in eā fuerat. Quid ergō erat? Morae et tergiversātiōnēs; dum hīc venīret, locum relinquere nōluit.

The same thing appears from the fact that Clodius was much better prepared for such an encounter, since Milo was hampered by his companions and followers. Clodius was defeated, it is true, but through the courage of his opponent and the loyalty of his opponent’s slaves; whom Milo set free as a reward, not because he feared their testimony.

XXI. ss. Age nunc, iter expedītī latrōnis cum Milōnis impedīmentīs comparāte. Semper ille anteā cum uxōre, is tum sine eā; numquam nisi in raedā, tum in equō; co- mitēs Graeculī, quōcumque ībat, etiam cum in castra Etrūsca properābat, tum nūgārum in comitātū nihil. Milō, quī numquam, tum cāsū puerōs symphōniacōs uxōris dūcēbat et ancillārum gregēs. Ille, quī semper 20 sēcum scorta, semper exolētōs dūceret, tum nēminem, nisi ut virum ā virō lēctum esse dīcerēs.

Cūr igitur victus est? Quia nōn semper viātor ā latrōne, nōn numquam etiam latrō ā viātōre occīditur; quia, quamquam parātus in imparātōs, tamen mulier 25 inciderat in virōs. 56. Nec vērō sīc erat umquam nōn parātus Milō contrā illum, ut nōn satis ferē esset parātus. Semper et quantum interesset P. Clōdī sē perīre, et quantō

160 CICERO’S ORATIONS

illī odiō esset, et quantum ille audēret cōgitābat. Quam ob rem vītam suam, quam maximīs praemiīs prōpositam et paenē addictam sciēbat, numquam in perīculum sine praesidiō et sine cūstōdiā prōiciēbat. Adde cāsūs, adde 5 incertōs exitūs pugnārum Mārtemque commūnem, quī saepe spoliantem iam et exsultantem ēvertit et perculit ab abiectō; adde īnscītiam prānsī, pōtī, ōscitantis ducis, quī cum ā tergō hostem interclūsum relīquisset, nihil dē eius extrēmīs comitibus cōgitāvit, in quōs incēnsōs īrā 10 vītamque dominī dēspērantīs cum incidisset, haesit in eīs poenīs, quās ab eō servī fidēlēs prō dominī vītā ex- petīvērunt. 57. Cūr igitur eōs manū mīsit? Metuēbat scīlicet nē indicārētur, nē dolōrem perferre nōn possent, nē tormentīs 15 cōgerentur occīsum esse ā servīs Milōnis in Appiā viā P. Clōdium cōnfitērī. Quid opus est tortōre? Quid quaeris? Occīderitne? Occīdit. Iūre an iniūriā? Nihil ad tor- tōrem; factī enim in eculeō quaestiō est, iūris in iūdiciō.

It is generally agreed that slaves who save their master’s life are de- serving of freedom. The slaves of Clodius, when put to the tor- ture, of course gave evidence against Milo. Such testimony is of no value.

XXII. Quod igitur in causā quaerendum est, indāgā-

20 mus hīc; quod tormentīs invenīre vīs, id fatēmur. Manū vērō cūr mīserit, sī id potius quaeris, quam cūr parum amplīs affēcerit praemiīs, nescīs inimīcī factum reprehen- dere. 58. Dīxit enim hīc īdem, quī omnia semper cōn- stanter et fortiter, M. Catō, et dīxit in turbulentā cōn- 25 tiōne, quae tamen huius auctōritāte plācāta est, nōn lībertāte sōlum, sed etiam omnibus praemiīs dignissimōs fuisse, quī dominī caput dēfendissent. Quod enim prae- mium satis magnum est tam benevolīs, tam bonīs, tam fidēlibus servīs, propter quōs vīvit? Etsī id quidem nōn 30 tantī est, quam quod propter eōsdem nōn sanguine et

THE ORATION FOR MILO I61

vulneribus suīs crūdēlissimī inimīcī mentem oculōsque satiāvit. Quōs nisi manū mīsisset, tormentīs etiam dē- dendī fuērunt cōnservātōrēs dominī, ultōrēs sceleris, dēfēnsōrēs necis. Hīc vērō nihil habet in hīs malīs quod minus molestē ferat, quam, etiam sī quid ipsī accidat, s esse tamen illīs meritum praemium persolūtum.

59. Sed quaestiōnēs urgent Milōnem, quae sunt habitae nunc in ātriō Lībertātis. Quibusnam dē servīs? Rogās? Dē P. Clōdī. Quis eōs postulāvit? Appius. Quis prōdūxit? Appius. Cnde? Ab Appiō. Dī bonī! Quid 10 potest agī sevērius? Proximē deōs accessit Clōdius, propius quam tum, cum ad ipsōs penetrārat, cuius dē morte tamquam dē caerimōniīs violātīs quaeritur. Sed tamen maiōrēs nostrī in dominum quaerī nōluērunt, nōn quīn posset vērum invenīrī, sed quia vidēbātur indignumss esse et dominī morte ipsā trīstius; in reum dē servō ac- cūsātōris cum quaeritur, vērum invenīrī potest?

60. Age vērō, quae erat aut quālis quaestiō? ‘Heus tū, Rūfiō,’ verbī causā, ‘cavē sīs mentiāris; Clōdius īn- sidiās fēcit Milōnī?” ‘Fēcit.” ‘Certa crux.” ‘Nūllās 20 fēcit.. ‘Spērāta lbertās.” Quid hāc quaestiōne certius? Subitō abreptī in quaestiōnem tamen sēparantur ā cēterīs et in arcās coniciuntur, nē quis cum eīs colloquī possit. Hī centum diēs penes accūsātōrem cum fuissent, ab eō ipsō accūsātōre prōductī sunt. Quid hāc quaestiōne dīcī2s potest integrius, quid incorruptius?

Still another proof of Milo’s innocence is his conduct since the event, which shows confidence in the justice of his cause. His enemies said that like Catiline he would leave Rome and make war on his country, but he has done no such thing.

XXIII. 61. Quod sī nōndum satis cernitis, cum rēs ipsa tot tam clārīs argūmentīs signīsque lūceat, pūrā mente atque integrā Milōnem, nūllō scelere imbūtum, nūllō metū perterritum, nūllā cōnscientiā exanimātum so

162 CICEROS ORATIONS

Rōmam revertisse, recordāminī (per deōs immortālīs!) quae fuerit celeritās reditūs eius, quī ingressus in forum ārdente cūriā, quae magnitūdō animī, quī vultus, quae ōrātiō. Neque vērō sē populō sōlum, sed etiam senātuī

5 commīsit, neque senātuī modo, sed etiam pūblicīs prae- sidiīs et armīs, neque hīs tantum, vērum etiam eius potestātī, cui senātus tōtam rem pūblicam, omnem Italiae pūbem, cūncta populī Rōmānī arma commīserat; cui numquam sē hīc profectō trādidisset, nisi causae suae

10 cōnfīderet, praesertim omnia audientī, magna metuentī, multa suspicantī, nōn nūlla crēdentī. Magna vīs est cōn- scientiae, iūdicēs, et magna in utramque partem, ut neque timeant quī nihil commīserint et poenam semper ante oculōs versārī putent quī peccārint.

18 62. Neque vērō sine ratiōne certā causa Milōnis semper ā senātū probāta est; vidēbant sapientissimī hominēs factī ratiōnem, praesentiam animī, dēfēnsiōnis cōnstan- tiam. An vērō oblītī estis, iūdicēs, recentī illō nūntiō necis Clōdiānae nōn modo inimīcōrum Milōnis sermōnēs

20 et opīniōnēs, sed nōn nūllōrum etiam imperītōrum?

63. Negābant eum Rōmam esse reditūrum. Sīve enim illud animō īrātō ac percitō fēcisset, ut incēnsus odiō trucīdāret inimīcum, arbitrābantur eum tantī mortem P. Clōdī putāsse, ut aequō animō patriā carēret, cum

25 sanguine inimīcī explēsset odium suum. Sīve etiam illīus morte patriam līberāre voluisset, nōn dubitātūrum for- tem virum quīn, cum suō perīculō salūtem populō Rō- mānō attulisset, cēderet aequō animō lēgibus, sēcum auferret glōriam sempiternam, nōbīs haec fruenda relin-

30 queret, quae ipse servāsset. Multī etiam Catilīnam atque illa portenta loquēbantur: ‘Ērumpet, occupābit aliquem locum, bellum patriae faciet” Miserōs interdum cīvīs optimē dē rē pūblicā meritōs, in quibus hominēs nōn modo rēs praeclārissimās oblīvīscuntur, sed etiam nefā-

35 riās suspicantur! 64. Ergō illa falsa fuērunt, quae certē

THE ORATION FOR MILO 163

vēra exstitissent, sī Milō admīsisset aliquid quod nōn posset honestē vērēque dēfendere.

Milo has treated such insinuations with contempt; an inquiry into them by Pompey has proved them false. Pompey has perhaps been overcautious and led people to think that he fears Milo.

XXIV. Quid? quae posteā sunt in eum congesta, quae quemvīs etiam mediocrium dēlīctōrum cōnscientiā perculissent, ut sustinuit, dī immortālēs! Sustinuit? s Immō vērō ut contempsit ac prō nihilō putāvit, quae neque maximō animō nocēns neque innocēns nisi fortis- simus vir neglegere potuisset! Scūtōrum, gladiōrum, pīlōrum, frēnōrum etiam multitūdō dēprehendī posse indicābātur; nūllum in urbe vīcum, nūllum angiportum io esse dīcēbant in quō Milōnī conducta nōn esset domus; arma in vīllam Ocriculānam dēvecta Tiberī, domus in clīvxō Capitōlīnō scūtīs referta, plēna omnia malleolō- rum ad urbis incendia comparātōrum; haec nōn dēlāta sōlum, sed paene crēdita, nec ante repudiāta sunt quamis quaesīta.

6s. Laudābam equidem incrēdibilem dīligentiam Cn. Pompeī, sed dīcam ut sentiō, iūdicēs. Nimis multa au- dīre cōguntur, neque aliter facere possunt, eī quibus tōta commissa est rēs pūblica. Quīn etiam fuit audiendus 20 popa Licinius nescio quī dē Circō Maximō, servōs Mi- lōnis apud sē ēbriōs factōs sibi cōnfessōs esse dē inter- ficiendō Pompeiō coniūrāsse, dein posteā sē gladiō per- cussum esse ab ūnō dē illīs, nē indicāret. Pompeiō in hortōs nūntiātur; arcessor in prīmīs; dē amīcōrum sen-25 tentiā rem dēfert ad senātum. Nōn poteram in illīus meī patriaeque cūstōdis tantā suspīciōne nōn metū exanimārī, sed mīrābar tamen crēdī popae, cōnfessiōnem servōrum audīrī, vulnus in latere, quod acū pūnctum vidērētur, prō ictū gladiātōris probārī. 30

66. Vērum, ut intellegō, cavēbat magis Pompeius quam

164 CICERO’S ORATIONS

timēbat, nōn ea sōlum quae timenda erant, sed omnia, nē vōs aliquid timērētis. Oppugnāta domus C. Caesaris, clārissimī et fortissimī virī, per multās noctis hōrās nūn- tiābātur. Nēmō audierat tam celebrī locō, nēmō sēn- s serat; tamen audiēbātur. Nōn poteram Cn. Pompeium, praestantissimā virtūte virum, timidum suspicārī; dīli- gentiam tōtā rē pūblicā susceptā nimiam nūllam putābam. Frequentissimō senātū nūper in Capitōliō senātor in- ventus est quī Milōnem cum tēlō esse dīceret. Nūdāvit 10sē in sānctissimō templō, quoniam vīta tālis et cīvis et virī fidem nōn faciēbat, ut eō tacente rēs ipsa loquerētur.

Pompey should not g4o loo far, for he may some day need Milo’s friend- ship. But it is absurd to attribute false motives to Pompey:; he has stationed these troops here in the interests of justice, not the contrary.

XXV. 67. Omnia falsa atque īnsidiōsē fīcta comperta sunt. Cum tamen metuitur etiam nunc Milōnī, nōn iam hōc Clōdiānum crīmen timēmus, “sed tuās, Cn. Pom-

15 peīT—tē enim iam appellō, et eā vōce ut mē exaudīre possīs—tuās, tuās, inquam, suspīciōnēs perhorrēscimus. sī Milōnem timēs, sī hunc dē tuā vītā nefāriē aut nunc cōgitāre aut mōlītum aliquandō aliquid putās, sī Italiae dīlēctus, ut nōn nūllī conquīsītōrēs tuī dictitārunt, sī

20 haec arma, sī Capitōlīnae cohortēs, sī excubiae, sī vigiliae, sī dīlēcta iuventūs, quae tuum corpus domumque cūs- tōdit, contrā Milōnis inpetum armāta est, atque illa om- nia in hunc ūnum īnstitūta, parāta, intenta sunt: magna in hōc certē vīs et incrēdibilis animus et nōn unīus virī

25 vīrēs atque opēs iūdicantur, sī quidem in hunc ūnum et praestantissimus dux ēlēctus et tōta rēs pūblica armāta est.

68. Sed quis nōn intellegit omnīs tibi reī pūblicae partīs aegrās et labantīs, ut eās hīs armīs sānārēs et cōnfīr-

so mārēs, esse commissās ? Quod sī locus Milōnī datus esset,

THE ORATION FOR MILO 16

probāsset profectō tibi ipsī, nēminem umquam hominem hominī cāriōrem fuisse quam tē sibi; nūllum sē umquam perīculum prō tuā dignitāte fūgisse, cum ipsā illā taeter- rimā peste sē saepissimē prō tuā glōriā contendisse; tri- būnātum suum ad salūtem meam, quae tibi cārissima s fuisset, cōnsiliīs tuīs gubernātum; sē ā tē posteā dēfēn- sum in perīculō capitis, adiūtum in petītiōne praetūrae; duōs sē habēre semper amīcissimōs spērāsse, tē tuō bene- ficiō, mē suō. Quae sī nōn probāret, sī tibi ita penitus inhaesisset ista suspīciō nūllō ut ēvellī modō posset, sīio dēnique Italia ā dīlēctū, urbs ab armīs sine Milōnis clāde numquam esset conquiētūra: nē iste haud dubitāns ces- sisset patriā, is quī ita nātus est et ita cōnsuēvit; tē, Magne, tamen antestārētur, quod nunc etiam facit.

Pompey has no reason to fear Milo, who would prove his devotion if he had an opportunity.

XXVI. 69. Vidēs quam sit varia vītae commūtābilis- 15 que ratiō, quam vaga volūbilisque fortūna, quantae īn- fidēlitātēs in amīcīs, quam ad tempus aptae simulātiōnēs, quantae in perīculīs fugae proximōrum, quantae timidi- tātēs. Frit, erit illud profectō tempus et illūcēscet ali- quandō ille diēs, cum tū salūtāribus, ut spērō, rēbus tuīs, 20 sed fortasse motū aliquō commūnium temporum—quī quam crēbrō accidat expertī scīre dēbēmus—et amīcis- simī benevolentiam et gravissimī hominis fidem et ūnīus post hominēs nātōs fortissimī virī magnitūdinem animī dēsīderēs. 25

70. Quamquam quis hōc crēdat, Cn. Pompeium, iūris pūblicī, mōris maiōrum, reī dēnique pūblicae perītis- simum, cum senātus eī commīserit ut vidēret nē quid rēs pūblica dētrīmentī caperet—quō ūnō versiculō satis armātī semper cōnsulēs fuērunt etiam nūllīs armīs datīs ao —hunc exercitū, hunc dīlēctū datō, iūdicium exspectā- tūrum fuisse in eius cōnsiliīs vindicandīs, quī vī iūdicia

166 CICERO’S ORATIONS

ipsa tolleret? Satis iūdicātum est ā Pompeiō, satis, falsō ista cōnferrī in Milōnem, quī lēgem tulit quā, ut ego sentiō, Milōnem absolvī ā vōbīs oportēret, ut omnēs cōnfitentur, licēret.

5 71. Quod vērō in illō locō atque illīs pūblicōrum prae- sidiōrum cōpiīs circumfūsus sedet, satis dēclārat sē nōn terrōrem īnferre vōbīs—quid enim minus illō dignum quam cōgere ut vōs eum condemnētis, in quem animad- vertere ipse et mōre maiōrum et suō iūre posset ?—sed

10 praesidiō esse, ut intellegātis contrā hesternam illam cōntiōnem licēre vōbīs quod sentiātis līberē iūdicāre.

Even if we should admit that Milo slew Clodius, it was a glorious deed rather than a crime; for Clodius was a dangerous man, who had committed many outrages.

XXVII. r72. Nec vērō mē, iūdicēs, Clōdiānum crīmen movet, nec tam sum dēmēns tamque vestrī sēnsūs ignārus atque expers, ut nesciam quid dē morte Clōdī sentiātis.

15 Dē quā sī iam nōllem ita dīluere crīmen ut dīluī, tamen impūnē Milōnī palam clāmāre ac mentīrī glōriōsē licēret: “Occīdī, occīdī, nōn Sp. Maelium, quī annōnā levandā iactūrīsque reī familiāris, quia nimis amplectī plēbem vidēbātur, in suspīciōnem incidit rēgnī appetendī; nōn

20 Ti. Gracchum, quī collēgae magistrātum per sēditiōnem abrogāvit; quōrum interfectōrēs implēvērunt orbem ter- rārum nōminis suī glōriā: sed eum—audēret enim dīcere, cum patriam perīculō suō līberāsset—cuius suppliciō se- nātus sollemnīs religiōnēs expiandās saepe cēnsuit; 73.

25 eum quī cīvem, quem senātus, quem populus Rōmānus, quem omnēs gentēs urbis ac vītae cīvium cōnservātōrem iūdicārant, servōrum armīs extermināvit; eum quī rēgna dedit, adēmit, orbem terrārum quibuscum voluit partītus est; eum quī, plūrimīs caedibus in forō factīs, singulārī

ao virtūte et glōriā cīvem domum vī et armīs compulit; eum cui nihil umquam nefās fuit nec in facinore nec in libīdine;

THE ORATION FOR MILO 167

eum quī aedem Nymphārum incendit, ut memoriam pū- blicam recēnsiōnis tabulīs pūblicīs inmpressam exstingueret; 74. eum dēnique, cui iam nūlla lēx erat, nūllum cīvīle iūs, nūllī possessiōnum terminī, quī nōn calumniā lītium, nōn iniūstīs vindiciīs ac sacrāmentīs aliēnōs fundōs, sed cas-s trīs, exercitū, signīs īnferendīs petēbat; quī nōn sōlum Etrūscōs—eōs enim penitus contempserat—sed hunc P. Varium, fortissimum atque optimum cīvem, iūdicem nos- trum, pellere possessiōnibus armīs castrīsque cōnātus est, quī cum architectīs et decempedīs vīllās multōrum io hortōsque peragrābat, quī Iāniculō et Alpibus spem pos- sessiōnum terminārat suārum, quī cum ab equite Rōmānō splendidō et fortī, M. Pacōniō, nōn impetrāsset ut sibī īnsulam in lacū Priliō vēnderet, repente lintribus in eam īnsulam māteriem, calcem, caementa, arma convexit, do-1s minōque trāns rīpam īnspectante nōn dubitāvit exstruere aedificium in aliēnō; 75. quī huic T. Furfāniō, cui virō, dī immortālēs lquid enim ego dē mulierculā Scantiā, quid dē adulēscente P. Apīniō dīcam? quōrum utrīque mortem est minitātus, nisi sibi hortōrum possessiōne ces- 20 sissent—sed ausum esse Furfāniō dīcere, sī sibi pecū- niam quantam poposcerat nōn dedisset, mortuum sē in domum eius illātūrum, quā invidiā huic esset tālī virō cōnflagrandum; quī Appium frātrem, hominem mihi coniūnctum fīdissimā grātiā, absentem dē possessiōne 25 fundī dēiēcit; quī parietem sīc per vestibulum sorōris īnstituit dūcere, sīc agere fundāmenta, ut sorōrem nōn modo vestibulō prīvāret, sed omnī aditū et līmine.’

If Clodius had succeeded in being made practor, his deeds would have been still more atrocious. Milo might well glory in his act and publiely acknouledge it.

XXVIII. 76. Quamquam haec quidem iam tolerā- bilia vidēbantur, etsī aequābiliter in rem pūblicam, in s0 prīvātōs, in longinquōs, in propinquōs, in aliēnōs, in suōs

168 CICERO’S ORATIONS

irruēbat, sed nescio quō modō iam ūsū obdūruerat et percalluerat cīvitātis incrēdibilis patientia. Quae vērō aderant iam et impendēbant, quōnam modō ea aut dēpel- lere potuissētis aut ferre? Imperium ille sī nactus esset, 5 omittō sociōs, exterās nātiōnēs, rēgēs, tetrarchās; vōta enim facerētis ut in eōs sē potius immitteret quam in vestrās possessiōnēs, vestra tēcta, vestrās pecūniās. Pe- cūniās dīcō? XĀ līberīs, mē dius fīdius, et ā coniugibus vestrīs numquam ille effrēnātās suās libīdinēs cohibuisset. 10 Fingī haec putātis quae patent, quae nōta sunt omnibus, quae tenentur, servōrum exercitūs illum in urbe cōn- scrīptūrum fuisse, per quōs tōtam rem pūblicam rēsque prīvātās omnium possidēret? 77. Quam ob rem sī cruentum gladium tenēns clāmāret 1sT. Annius: ‘Adeste, quaesō, atque audīte, cīvēs; P. Clōdium interfēcī, eius furōrēs, quōs nūllīs iam lēgibus, nūllīs iūdiciīs frēnāre poterāmus, hōc ferrō et hāc dexterā ā cervīcibus vestrīs reppulī, per mē ut ūnum iūs, aequitās, lēgēs, līber- tās, pudor, pudīcitia in cīvitāte manēret’: esset vērō ti- 20 mendum, quōnam modō id ferret cīvitās! Nunc enim quis est quī nōn probet, quī nōn laudet, quī nōn ūnum post hominum memoriam T. Annium plūrimum reī pū- blicae prōfuisse, maximā laetitiā populum Rōmānum, cūnctam Italiam, nātiōnēs omnīs affēcisse et dīcat et 25 sentiat? Nōn queō vetera illa populī Rōmānī gaudia quanta fuerint iūdicāre; multās tamen iam summōrum im- perātōrum clārissimās victōriās aetās nostra vīdit, quārum nūlla neque tam diūturnam attulit laetitiam nec tantam. 78. Mandāte hōc memoriae, iūdicēs. Spērō multa vōs 30 līberōsque vestrōs in rē pūblicā bona esse vīsūrōs; in hīs singulīs ita semper exīstimābitis, vīvō P. Clōdiō nihil eōrum vōs vīsūrōs fuisse. In spem maximam et, quem ad modum cōnfīdō, vērissimam sumus adductī, hunc ip- sum annum, hōc ipsō summō virō cōnsule, compressā 35 hominum licentiā, cupiditātibus frāctīs, lēgibus et iūdiciīs

THE ORATION FOR MILO 169

cōnstitūtīs, salūtārem cīvitātī fore. Num quis est igitur tam dēmēns quī hōc, P. Clōdiō vīvō, contingere potuisse arbitrētur? Quid? Ea, quae tenētis prīvāta atque ves- tra, dominante homine furiōsō quod iūs perpetuae pos- sessiōnis habēre potuissent? 5

Suppose Milo’s acquittal depended on the recall of Clodius to life; would Pompey recall him if he could? You should honor Milo as the Greeks honor tyrannicides.

XXIX. Nōn timeō, iūdicēs, nē odiō inimīcitiārum meārum īnflammātus libentius haec in illum ēvomere videar quam vērius. Etenim sī praecipuum esse dēbēbat, tamen ita commūnis erat omnium ille hostis, ut in com- mūnī odiō paene aequāliter versārētur odium meum. io Nōn potest dīcī satis, nē cōgitārī quidem, quantum in illō sceleris, quantum exitī fuerit.

79. Quīn sīc attendite, iūdicēs. Nempe haec est quaestiō dē interitū P. Clōdī. Fingite animīs—līberae sunt enim nostrae cōgitātiōnēs et quae volunt sīc intuen-is tur, ut ea cernimus quae vidēmus—fingite igitur cōgitā- tiōne imāginem huius condiciōnis meae, sī possim efficere ut Milōnem absolvātis, sed ita, sī P. Clōdius revīxerit— Quid vultū extimuistis? Quōnam modō ille vōs vīvus afficeret, quōs mortuus inānī cōgitātiōne percussit ? 20 Quid? Sī ipse Cn. Pompeius, quī eā virtūte ac fortūnā est ut ea potuerit semper quae nēmō praeter illum—sī is, inquam, potuisset aut quaestiōnem dē morte P. Clōdlī ferre aut ipsum ab īnferīs excitāre, utrum putātis potius factūrum fuisse? Etiam sī propter amīcitiam vellet illum 25 ab īnferīs ēvocāre, propter rem pūblicam nōn fēcisset. Eius igitur mortis sedētis ultōrēs, cuius vītam sī putētis per vōs restituī posse, nōlītis, et dē eius nece lāta quaestiō est, quī sī lēge eādem revīvīscere posset, lāta lēx num- quam esset. IIuius ergo interfector sī esset, in cōnfitendō so ab eīsne poenam timēret quōs līberāvisset?

170 CICERO’S ORATIONS

So0. Graecī hominēs deōrum honōrēs tribuunt eīs virīs, quī tyrannōs necāvērunt. Quae ego vīdī Athēnīs! Quae aliīs in urbibus Graeciae! Quās rēs dīvīnās tālibus īnsti- tūtās virīs! Quōs cantūs, quae carmina! Prope ad im-

5 mortālitātis et religiōnem et memoriam cōnsecrantur. Vōs tantī cōnservātōrem populī, tantī sceleris ultōrem nōn modo honōribus nūllīs afficiētis, sed etiam ad supplicium rapī patiēminī? Cōnfitērētur, cōnfitērētur, inquam, sī fēcisset, et magnō animō et libenter, fēcisse sē lībertātis 100mnium causā, quod esset eī nōn cōnfitendum modo, vērum etiam praedicandum.

Milo need not hesitate to confess the deed and trust to the people to justify him. But the glory belongs to the fortune of Rome and to the immortal gods.

XXX. 3i1. Etenim sī id nōn negat, ex quō nihil petit nisi ut ignōscātur, dubitāret id fatērī; ex quō etiam prae- mia laudis essent petenda? N.isi vērō grātius putat esse

15 vōbīs suī sē capitis quam vestrī dēfēnsōrem fuisse, cum praesertim in eā cōnfessiōne, sī grātī esse vellētis, ho- nōrēs assequerētur amplissimōs. Sī factum vōbīs nōn probārētur—quamquam quī poterat salūs sua cuiquam nōn probārī?—sed tamen sī minus fortissimī virī virtūs

20 cīvibus grāta cecidisset, magnō animō cōnstantīque cē- deret ex ingrātā cīvitāte. Nam quid esset ingrātius quam laetārī cēterōs, lūgēre eum sōlum propter quem cēterī laetārentur?

82. Quamquam hōc animō semper omnēs fuimus in

25 patriae prōditōribus opprimendīs ut, quoniam nostra futūra esset glōria, perīculum quoque et invidiam nos- tram putārēmus. Nam quae mihi ipsī tribuenda laus esset, cum tantum in cōnsulātū meō prō vōbīs ac līberīs vestrīs ausus essem, sī id quod cōnābar sine maximīs

s0 dīmicātiōnibus meīs mē esse ausūrum arbitrārer? Quae nmulier scelerātum ac perniciōsum cīvem interficere nōn

THE ORATION FOR MILO 171

audēret, sī perīculum nōn timēret? Prōpositā invidiā, morte, poenā, quī nihilō segnius rem pūblicam dēfendit, is vir vērē putandus est. Populī grātī est praemiīs afficere bene meritōs dē rē pūblicā cīvīs, virī fortis nē suppliciīs quidem movērī ut fortiter fēcisse paeniteat. 83. Quam5s ob rem ūterētur eādem cōnfessiōne T. Annius quā Ahāla, quā Nāsīca, quā Opīmius, quā Marius, quā nōsmet ipsī, et, sī grāta rēs pūblica esset, laetārētur; sī ingrāta, tamen in gravī fortūnā cōnscientiā suā nīterētur.

Sed huius beneficī grātiam, iūdicēs, fortūna populī io Rōmānī et vestra fēlīcitās et dī immortālēs sibi dēbērī putant. Nec vērō quisquam aliter arbitrārī potest, nisi quī nūllam vim esse dūcit nūmenve dīvīnum, quem neque imperī nostrī magnitūdō neque sōl ille nec caelī signō- rumque mōtus nec vicissitūdinēs rērum atque ōrdinēs is movent, neque, id quod maximum est, maiōrum sapien- tia, quī sacra, quī caerimōniās, quī auspicia et ipsī sānc- tissimē coluērunt et nōbīs, suīs posterīs, prōdidērunt.

There is surely a divine power that watches over us; for Clodius fell near the shrine of the goddess whom he had insulted.

XXXI. 384. Est, est profectō illa vīs, neque in hīs cor- poribus atque in hāc imbēcillitāte nostrā inest quiddam 20 quod vigeat et sentiat, nōn inest in hōc tantō nātūrae tam praeclārō mōtū. Nisi forte idcircō nōn putant, quia nōn appāret nec cernitur; proinde quasi nostram ipsam men- tem, quā sapimus, quā prōvidēmus, quā haec ipsa agimus ac dīcimus, vidēre aut plānē quālis aut ubi sit sentīre 25 possīmus. Ea vīs igitur ipsa, quae saepe incrēdibilīs huic urbī fēlīcitātēs atque opēs attulit, illam perniciem exstīnxit ac sustulit, cui prīmum mentem iniēcit, ut vī irritāre ferrōque lacessere fortissimum virum audēret vin- cerēturque ab eō, quem sī vīcisset, habitūrus esset im-so pūnitātem et licentiam sempiternam.

8s. Nōn est hūmānō cōnsiliō, nē mediocrī quidem, iū-

172 CICEROS ORATIONS

dicēs, deōrum immortālium cūrā rēs illa perfecta. Re- giōnēs mehercule ipsae quae illam bēluam cadere vīdērunt, commōsse sē videntur et iūs in illō suum retinuisse. Vōs enim iam, Albānī tumulī atque lūcī, vōs, inquam, implōrō 5 atque obtestor, vōsque, Albānōrum obrutae ārae, sacrō- rum populī Rōmānī sociae et aequālēs, quās ille praeceps āmentiā caesīs prōstrātīsque sānctissimīs lūcīs substrūc- tiōnum īnsānīs mōlibus oppresserat. Vestrae tum reli- giōnēs viguērunt, vestra vīs valuit, quam ille omnī scelere i0 polluerat; tūque ex tuō ēditō monte, Latiāris sāncte Iup- piter, cuius ille lacūs, nemora fīnīsque saepe omnī nefāriō stuprō et scelere maculārat, aliquandō ad eum pūniendum oculōs aperuistī; vōbīs illae, vōbīs vestrō in cōnspectū sērae, sed iūstae tamen et dēbitae poenae solūtae sunt. 15 86. Nisi forte hōc etiam cāsū factum esse dīcēmus, ut ante ipsum sacrārium Bonae deae, quod est in fundōT. Sergī Gallī, in prīmīs honestī et ōrnātī adulēscentis, ante ipsam, inquam, Bonam deam, cum proelium commīsisset, prīmum illud vulnus acciperet, quō taeterrimam mortem 20 obīret, ut nōn absolūtus iādiciō illō nefāriō vidērētur, sed ad hanc īnsignem poenam reservātus.

li

The gods also showed their anger by inspiring his own followers to deprive him of the honors of burial. Clodius had all kinds of wicked and impious designs, to the carrying out of which Milo was the only ovbstacle.

XXXII. Nec vērō nōn eadem īra deōrum hanc eius satellitibus iniēcit āmentiam, ut sine imāginibus, sine cantū atque lūdīs, sine exsequiīs, sine lāmentīs, sine

25 laudātiōnibus, sine fūnere, oblitus cruōre et lutō, spo- liātus illīus suprēmī diēī celebritāte cui cēdere inimīcī etiam solent, ambūrerētur abiectus. Nōn fuisse crēdō fās clārissimōrum virōrum fōrmās illī taeterrimō parri- cīdae aliquid decoris afferre, neque ūllō in locō potius

30 mortem eius lacerārī quam in quō vīta esset damnāta.

THE ORATION FOR MILO 173

87. Dūra, mē dius fīdius, mihi iam Fortūna populī Rōmānī et crūdēlis vidēbātur, quae tot annōs illum in hanc rem pūblicam īnsultāre paterētur. Polluerat stuprō sānctissimās religiōnēs, senātūs gravissima dēcrēta per- frēgerat, pecūniā sē ā iūdicibus palam redēmerat, vexārat 5 in tribūnātū senātum, omnium ōrdinum cōnsēnsū prō salūte reī pūblicae gesta resciderat, mē patriā expulerat, bona dīripuerat, domum incenderat, līberōs, coniugem

Tne AprrPiaN Warv—TouB OF CAECILIA METELLA IN THE Di1STANCE.

meam vexārat, Cn. Pompeiō nefārium bellum indīxerat, magistrātuum prīvātōrumque caedīs effēcerat, domum io meī frātris incenderat, vāstārat Etrūriam, multōs sēdi- bus ac fortūnīs ēiēcerat. īnstābat, urgēbat. Capere eius āmentiam cīvitās, Italia, prōvinciae, rēgna nōn poterant. Incīdēbantur iam domī lēgēs, quae nōs ser- vīs nostrīs addīcerent. Nihil erat cuiusquam, quodis quidem ille adamāsset, quod nōn hōc annō suum fore putāret.

88. Obstābat eius cōgitātiōnibus nēmō praeter Milō- nem. Illum ipsum, quī obstāre poterat, novō reditū in grātiam quasi dēvinctum arbitrābātur; Caesaris poten- 20 174 CICEROS ORATIONS

tiam suam esse dīcēbat; bonōrum animōs in meō cāsū contempserat; Milō ūnus urgēbat.

The gods intervened and tempted Clodius to attack Milo. They thus rid us of a man whom neither the Senate nor the consuls could have controlled.

XXXIII. Hīc dī immortālēs, ut suprā dīxī, mentem illī perditō ac furiōsō dedērunt ut huic faceret īnsidiās. 5 Aliter perīre pestis illa nōn potuit; numquam illum rēs pūblica suō iūre esset ulta. Senātus, crēdō, praetōrem eum circumscrīpsisset. Nē cum solēbat quidem id facere, in prīvātō eōdem hōc aliquid prōfēcerat. ē9. An cōnsulēs in praetōre coērcendō fortēs fuissent? Prīmum Milōne 10 occīsō habuisset suōs cōnsulēs; deinde quis in eō praetōre cōnsul fortis esset, per quem tribūnum virtūtem cōn- sulārem crūdēlissimē vexātam esse meminisset? Oppres- sisset omnia, possidēret, tenēret; lēge novā, quae est in- venta apud eum cum reliquīs lēgibus Clōdiānīs, servōs 15 nostrōs lībertōs suōs fēcisset; postrēmō, nisi eum dī immortālēs in eam mentem impulissent, ut homō effē- minātus fortissimum virum cōnārētur occīdere, hodiē rem pūblicam nūllam habērētis. 90. An ille praetor, ille vērō cōnsul, sī modo haec tem- 20 pla atque ipsa moenia stāre eō vīvō tam diū et cōnsulā- tum eius exspectāre potuissent, ille dēnique vīvus malī nihil fēcisset, quī mortuus ūnō ex suis satellitibus duce cūriam incenderit? Quō quid miserius, quid acer- bius, quid lūctuōsius vīdimus? Templum sānctitātis, 25 amplitūdinis, mentis, cōnsilī pūblicī, caput urbis, āram so- ciōrum, portum omnium gentium, sēdem ab ūniversō po- pulō concessam ūnī ōrdinī, īnflammārī, exscindī, fūnestārī, neque id fierī ā multitūdine imperītā, quamquam esset miserum id ipsum, sed ab ūnō? Quī cum tantum ausus 3o sit ūstor prō mortuō, quid signifer prō vīvō nōn esset

THE ORATION FOR MILO 175

ausus? In cūriam potissimum abiēcit, ut eam mortuus incenderet quam vīvus ēverterat.

91. Et sunt quī dē viā Appiā querantur, taceant dē cūriāl Et quī ab eō spīrante forum putent potuisse dēfendī cuius nōn restiterit cadāverī cūria! Excitāte, s excitāte ipsum, sī potestis, ā mortuīs; frangētis inpetum vīvī, cuius vix sustinētis furiās īnsepultī? Nisi vērō sustinuistis eōs quī cum facibus ad cūriam cucurrērunt, cum falcibus ad Castoris, cum gladiīs tōtō forō volitā- runt. Caedī vīdistis populum Rōmānum, cōntiōnem io gladiīs disturbārī, cum audīrētur silentiō M. Caelius, tribūnus plēbis, vir et in rē pūblicā fortissimus, et in sus- ceptā causā fīrmissimus, et bonōrum voluntātī et auc- tōritātī senātūs dēditus, et in hāc Milōnis sive invidiā sive fortūnā, singulārī, dīvīnā et incrēdibilī fidē. 15

Therefore I beg of you to acquit Milo; for he himself is too proud to ask for pity. I am greatly disturbed at what I have heard him say of the lack of appreciation of his services.

XXXIV. 92. Sed iam satis multa dē causā, extrā cau- sam etiam nimis fortasse multa. Quid restat nisi ut ōrem obtesterque vōs, iūdicēs, ut eam misericordiam tribuātis fortissimō virō quam ipse nōn implōrat, ego etiam repug- nante hōc et implōrō et exposcō? Nūlīte, sī in nostrō 20 omnium flētū nūllam lacrimam aspexistis Milōnis, sī voltum semper eundem, sī vōcem, sī ōrātiōnem stabilem ac nōn mūtātam vidētis, hōc minus eī parcere; haud scio an multō sit etiam adiuvandus magis. Etenim sī in gladiātōriīs pugnīs, et īnfimī generis hominum condiciōne 2s atque fortūnā, timidōs atque supplicēs et ut vivere liceat obsecrantīs etiam ōdisse solēmus, fortīs atque animōsōs et sē ācriter ipsōs mortī offerentīs servāre cupimus, eōrum- que nōs magis miseret, quī nostram misericordiam nōn requīrunt, quam quī illam efflāgitant, quantō hōc magis so in fortissimīs cīvibus facere dēbēmus?

176 CICEROS ORATIONS

93. Mē quidem, iūdicēs, exanimant et interimunt hae vōcēs Milōnis, quās audiō assiduē et quibus intersum cotīdiē. ‘Valeant,’ inquit, ‘valeant cīvēs meī; sint in- columēs, sint flōrentēs, sint beātī; stet haec urbs praeclāra

5 mihique patria cārissima, quoquō modō erit merita dē mē; tranquillā rē pūblicā meī cīvēs, quoniam mihi cum illīs nōn licet, sine mē ipsī, sed propter mē tamen perfruantur. Ego cēdam atque abībō. Sī mihi bonā rē pūblicā fruī nōn licuerit, at carēbō malā, et quam prīmum tetigerō bene

10 mōrātam et līberam cīvitātem, in eā conquiēscam.

94. ‘Ō frūstrā’ inquit ‘mihi susceptī labōrēs! Ō spēs fallācēs et cōgitātiōnēs inānēs meae! Ego cum tribūnus plēbis rē pūblicā oppressā mē senātuī dedissem quem exstīnctum accēperam, equitibus Rōmānīs quōrum vīrēs

15 erant dēbilēs, bonīs virīs quī omnem auctōritātem Clō- diānīs armīs abiēcerant, mihi umquam bonōrum prae- sidium dēfutūrum putārem? Ego cum tē’ —mēcum enim saepissimē loquitur—epatriae reddidissem, mihi putārem in patriā nōn futūrum locum? Ubi nunc senā-

20 tus est, quem secūtī sumus? CUbi equitēs Rōmānī illī, inquit ‘tuī? Ubi studia mūnicipiōrum? Ubi Italiae vōcēs? Ubi dēnique tua illa, M. Tullī, quae plūrimīs fuit auxiliō, vōx atque dēfēnsiō? Mihine ea sōlī, quī prō tē totiēns mortī mē obtulī, nihil potest opitulārī?’

He does not reproach his country with ingratitude, but only with lack of courage. He is sure of your good uill and counts on the fame which rewards patriotism.

22 XXXV. 505. Nec vērō haec, iūdicēs, ut ego nunc, flēns, sed hōc eōdem loquitur vultū quō vidētis. Negat enim, negat ingrātīs cīvibus fēcisse sē quae fēcerit, timidīs et omnia circumspicientibus perīcula nōn negat. Plēbem et īnfimam multitūdinem, quae P. Clōdiō duce fortūnīs

30 vestrīs imminēbat, eam, quō tūtior esset vestra vīta, sē fēcisse commemorat ut nōn modo virtūte flecteret, sed

THE ORATION FOR MILO 177

etiam tribūs suīs patrimōniīs dēlēnīret, nec timet nē, cum plēbem mūneribus plācārit, vōs nōn conciliārit meritīs in rem pūblicam singulāribus. Senātūs ergā sē benevolen- tiam temporibus hīs ipsīs saepe esse perspectam, vestrās vērō et vestrōrum ōrdinum occursātiōnēs, studia, ser-s mōnēs, quemcumque cursum fortūna dederit, sē sēcum ablātūrum esse dīcit.

96. Meminit etiam sibi vōcem praecōnis modo dēfuisse, quam minimē dēsīderārit, populī vērō cūnctīs suffrāgiīs, quod ūnum cupierit, sē cōnsulem dēclārātum. Nunc io dēnique, sī haec contrā sē sint futūra, sibi facinoris sus- pīciōnem, nōn factī crīmen obstāre. Addit haec, quae certē vēra sunt, fortīs et sapientīs virōs nōn tam praemia sequī solēre rēctē factōrum quam ipsa rēctē facta; sē nihil in vītā nisi praeclārissimē fēcisse, sī quidem nihilis sit praestābilius virō quam perīculīs patriam līberāre. Beātōs esse quibus ea rēs honōrī fuerit ā suīs cīvibus,

97. nec tamen eōs miserōs, quī beneficiō cīvīs suōs vī- cerint. Sed tamen ex omnibus praemiīs virtūtis, sī es- set habenda ratiō praemiōrum, amplissimum esse prae- 20 mium glōriam; hanc esse ūnam, quae brevitātem vītae posteritātis memoriā cōnsōlārētur, quae efficeret ut ab- sentēs adessēmus, mortuī vīverēmus; hanc dēnique esse cuius gradibus etiam in caelum hominēs vidērentur as- cendere. 25

98. ‘Dē mē ’ inquit ‘semper populus Rōmānus, semper omnēs gentēs loquentur, nūlla umquam obmutēscet vetustās. Quīn hōc tempore ipsō, cum omnēs ā meīs inimīcīs facēs invidiae meae subiciantur, tamen omnī in hominum coetū grātiīs agendīs et grātulātiōnibus ha- so bendīs et omnī sermōne celebrāmur.” Omittō Etrūriae fēstōs et āctōs et īnstitūtōs diēs; centēsima lūx est haec ab interitū P. Clōdī et, opīnor, altera. Quā fīnēs imperī populī Rōmānī sunt, ea nōn sōlum fāma iam dē illō, sed etiam laetitia peragrāvit. Quam ob rem ‘Ubi corpusss

18 CICEROS ORATIONS

hōc sit nōn’ inquit ‘labōrō, quoniam omnibus in terrīs et iam versātur et semper habitābit nōminis meī glōria.’

Have you forgotten the services that I have rendered my country, that you refuse me the boon of Milo’s acquitial?

XXXVI. 99. Haec tū mēcum saepe hīs absentibus, sed īsdem audientibus haec ego tēcum, Milō: “Tē quidem, 5 cum istō animō es, satis laudāre nōn possum, sed quō est ista magis dīvīna virtūs, eō maiōre ā tē dolōre dīvellor. Nec vērō, sī mihi ēriperis, reliqua est illa tamen ad cōn- sōlandum querella, ut eīs īrāscī possim, ā quibus tan- tum vulnus accēperō. Nōn enim inimīcī meī tē mihi 10 ēripient, sed amīcissimī, nōn male aliquandō dē mē meritī, sed semper optimē. Nūllum umquam, iūdicēs, mihi tantum dolōrem inūrētis—tametsī quis potest esse tantus ?—sed nē hunc quidem ipsum, ut oblīvīscar quantī mē semper fēceritis. Quae sī vōs cēpit oblīviō aut sī 15 in mē aliquid offendistis, cūr nōn id meō capite potius luitur quam Milōnis? Praeclārē enim vīxerō, sī quid mihi acciderit prius quam hōc tantum malī vīderō. 100. Nunc mē ūna cōnsōlātiō sustentat, quod tibi, T. Annī, nūllum ā mē amōris, nūllum studī, nūllum pietātis 20 officium dēfuit. Ego inimīcitiās potentium prō tē appetivī, ego meum saepe corpus et vītam obiēcī armīs inimīcō- rum tuōrum; ego mē plūrimīs prō tē supplicem abiēcī; bona, fortūnās meās ac līberōrum meōrum in commūniō- nem tuōrum temporum contulī; hōc dēnique ipsō diē, sī 25 quae vīs est parāta, sī quae dīmicātiō capitis futūra, dē- poscō. Quid iam restat? Quid habeō quod faciam prō tuīs in mē meritīs nisi ut eam fortūnam, quaecumque erit tua, dūcam meam? Nōn recūsō, nōn abnuō, vōsque obsecrō, iūdicēs, ut vestra beneficia quae in mē contu- 30 listis, aut in huius salūte augeātis, aut in eiusdem exitiō occāsūra esse videātis.

THE ORATION FOR MILO 19

Milo does not fear exile, but it would be his country’s loss not to suffer such a man to remain in his native land. Allow me to save him from exile, since he brought me back from exile.

XXXVII. ros. Hīs lacrimīs nōn movētur Milō. Est quōdam incrēdibilī rōbore animī. Exsilium ibi esse putat, ubi virtūtī nōn sit locus; mortem nātūrae fīnem esse, nōn poenam. Sed hīc eā mente, quā nātus est; quid? vōs, iūdicēs, quō tandem animō eritis? Memoriam Milōnis 5 retinēbitis, ipsum ēiciētis? Et erit dignior locus in terrīs ūllus quī hanc virtūtem excipiat quam hīc quī prōcreāvit? Vōs, vōs appellō, fortissimī virī, quī multum prō rē pū- blicā sanguinem effūdistis; vōs in virī et in cīvis invictī appellō perīculō, centuriōnēs, vōsque, mīlitēs; vōbīs nōn 10 modo īnspectantibus, sed etiam armātīs et huic iūdiciō praesidentibus haec tanta virtūs ex hāc urbe expellētur, exterminābitur, prōiciētur?

102. 0 mē miserum, ō mē īnfēlīcem! Revocāre tū mē in patriam, Milō, potuistī per hōs, ego tē in patriā peris eōsdem retinēre nōn poterō? Quid respondēbō līberīs meīs, quī tē parentem alterum putant? Quid tibi, Quīnte frāter, quī nunc abes, cōnsortī mēcum temporum illōrum? Mēne nōn potuisse Milōnis salūtem tuērī per eōsdem, per quōs nostram ille servāsset? At in quā causā nōn potu- 20 isse? Quae est grāta gentibus omnibus. Nōn potuisse salūtem eius impetrāre? At ā quibus nōn potuisse? Eīs, quī maximē P. Clōdī morte acquiērunt. Quō dēprecante? Mē. r103. Quodnam ego concēpī tantum scelus aut quod in mē tantum facinus admīsī, iūdicēs, cum illa indicia 25 commūnis exitī indāgāvī, patefēcī, prōtulī, exstīnxī? Om- nēs in mē meōsque redundant ex fonte illō dolōrēs. Quid mē reducem esse voluistis? An ut īnspectante mē expel- lerentur eī per quōs essem restitūtus? Nūōlīte, obsecrō vōs, acerbiōrem mihi patī reditum esse, quam fuerit ille so ipse discessus; nam quī possum putāre mē restitūtum esse, sī distrahar ab hīs per quōs restitūtus sum?

180 CICERO’S ORATIONS

Acquit Milo. A man born for his country should die in his native land. In giving your verdict be true to your honest convictions. You will thus justify Pompey, who chose you for your wisdom and courage.

XXXVIII. Ctinam dī immortālēs fēcissent—pāce tuā, patria, dīxerim; metuō enim nē scelerātē dīcam in tē quod prō Milōne dīcam piē—utinam P. Clōdius nōn modo vīveret, sed etiam praetor, cōnsul, dictātor esset,

s potius quam hōc spectāculum vidērem! ro4. Ō dī im- mortālēs! Fortem et ā vōbīs, iūdicēs, cōnservandum virum! ‘Minimē, minimē,’ inquit; ‘immō vērō poenās ille dēbitās luerit; nōs subeāmus, sī ita necesse est, nōn dēbitās.” Hīcine vir patriae nātus usquam nisi in patriā

10 moriētur, aut, sī forte, prō patriā? Huius vōs animī monumenta retinēbitis, corporis in Italiā nūllum sepul- crum esse patiēminī? Hunc suā quisquam sententiā ex hāc urbe expellet, quem omnēs urbēs expulsum ā vōbis ad sē vocābunt? ros. Ō terram illam beātam, quae hunc

15 virum excēperit, hanc ingrātam, sī eiēcerit, miseram, sī amīserit! Sed fīnis sit; neque enim prae lacrimīs iam loquī possum, et hīc sē lacrimīs dēfendī vetat. Vōs ōrō obtestorque, iūdicēs, ut in sententiīs ferendīs, quod sen- tiētis, id audeātis. Vestram virtūtem, iūstitiam, fidem,

20 mihi crēdite, is maximē probābit, quī in iūdicibus legen- dīs optimum et sapientissimum et fortissimum quemque ēlēgit.

THE ORATION FOR MARCELLUS INTRODUCTION

Between 52 and 46 s.C. political conditions at Rome brought about a long pause in Cicero’s oratorical activity. At the end of that time it found a new outlet in the effort to help in bringing about the recall of certain of his per- sonal and political friends who had been banished be- cause of their attitude during the Civil War; after which his opposition to Mark Antony furnished further ma- terial.

The speeches of this period of Cicero’s life thus fall into two groups: those delivered before Caesar during the years 46 and 45, called by the grammarians orationes Caesarianae, and the so-called Phnilippics of 44 and 43 B.c. The former included the orations For Marcellus, For Quintus Ligarius, and For King Diotarus.

Marcus Claudius Marcellus, an old schoolmate of Cicero’s, was a member of a plebeian branch of the famous gens Claudia, which had produced Marcus Clau- dius Marcellus, “the Sword of Rome” and conqueror of Syracuse, as well as many other famous men. He had been one of the most active of Caesar’s opponents and during his consulship, in 51, he had done his best to have Caesar deprived of his armies. After the defeat of his party he went into voluntary banishment at Massilia.

In September of 46 s.c. Gaius Marcellus made an ear- nest appeal in the Senate for his cousin’s pardon, even going so far as to throw himself at Caesar’s feet, and his plea was warmly supported by his fellow senators.

181

13ēē a CICERO’S ORATIONS

Caesar, after complaining of the bitter hostility (acer- bitas) of Marcellus during his consulship, and contrasting it with the attitude of his colleague Servius Sulpicius Rufus, declared that he would not because of personal

Jurrus CAESAR.

resentment oppose a formal vote of the Senate for the restoration of the exile. In expressing their opinions (sententiae) on the question before them, many of the members took the opportunity to express their gratitude to Caesar for his clemency. Among the rest Cicero broke his long silence with a eulogy of this quality of the great Dictator, and having in mind Caesar’s feeling expressed THE ORATION FOR MARCELLUS 183

in the remark “Satis diu gloriae vixi,” he dwelt upon the importance of Caesar’s life to his country and the solu- tion of the many problems affecting its welfare.

The circumstances attending the delivery of the Ora- tion for Marcellus are given by Cicero in one of his Letters (Ad Fam., 4. 4; see p.211), while 4. 7, 4. S, and 4. 9 also bear upon the case (see pp. 205 f.).

Marcellus did not live to en- joy his restoration to his coun- try. for while he was on his way to Rome the following year, he was murdered at the Piraeus, the seaport of Athens, by Pub- lius Magius Cilo (Ad Fam., 4. 12; see p. 214).

The authenticity of our speech has been questioned, but it is now generally accepted as gen- MarcELLUS.

uine. It is possible, however,

and indeed probable, that like others of Cicero’s orations it has come down to us in a revised form, differing some- what from that in which it was originally delivered.

DELIVERED BEFORE THE SENATE IN 46 B.C.

I must put an end to my long silence, to thank Caesar for his clemency to Marcellus. He has brought relief to my mind, which was troubled at being more favored than my colleague. Caesar’s act is a good omen for the future, and the general rejoicing is a high tribute to Marcellus.

I. 1. Diūturnī silentī, patrēs cōnscrīptī, quō eram hīs temporibus ūsus, nōn timōret aliquō, sed partim dolōre? partim verēcundiā,? fīnem hodiernus diēs attulit, īdemque

i timore: of Caesar’s party. 1 dolore: explained by dolebam. p. 184, line 10. 3 verecundia: modesty. explained by nec fas esse ducebam, p. 184, line 13. 184 CICERO’S ORATIONS

initium quae vellem quaeque sentīrem meō prīstinō mōre dīcendī. Tantam enim mānsuētūdinem, tam inūsitātam inaudītamque clēmentiam, tantum in summā potestāte rērum omnium modum,! tam dēnique incrēdibilem sapi-

5 entiam ac paene dīvīnam tacitus praeterīre nūllo modō possum.

2. M. enim Mārcellō vōbīs, patrēs cōnscrīptī, reīque pūblicae redditō,? nōn illīus3 sōlum, sed etiam meam vō- cem et auctōritātem et vōbīs et reī pūblicae cōnservātam

10 ac restitūtam putō. Dolēbam enim, patrēs cōnscrīptī, et vehementer angēbar virum tālem, cum in eādem causās4 in quā ego, fuisset, nōn in eādem esse fortūnā, nec mihi persuādēre poteram nec fās esseē dūcēbam versārī mē in nostrō vetere curriculō, illō aemulō atque imitātōre stu-

15 diōrum ac labōrum meōrum quasi quōdam sociō ā mē et comiteē distrāctō. Ergō et mihi meae prīstinae vītae cōn- suētūdinem, C. Caesar, interclūsamē aperuistī et hīs omni- bus ad bene dē rē pūblicā spērandum quasito signum ali- quod sustulistī.

20 3. Intellēctum est enim mihi quidem inī multīs et maximē in mē ipsō, sed paulō ante omnibus,2 cum M. Mārcellum senātuī reīque pūblicae concessistī, comme- morātīs praesertim offēnsiōnibus, 8 tē auctōritātem huius ōrdinis dignitātemque reī pūblicae tuīs vel dolōribus vel

25 suspīciōnibus anteferre. Ille quidem frūctum omnis ante āctae vītae hodiernō diē maximum cēpit, cum'4 summō

1 modum: moderation.

:1 reddito: 147.

1illius: = MMarcelli.

s in eadem causa: in the same condition.

s fas esse: with both persuadere poteram and ducebam. s curriculo: course of life.

1illo... distracto: translate by a clause with ‘whnile.’ s et comite: take with socio, and a me with distracto.

1 interclusam: translate by a relative clause.

10 quasi: so to speak, qualifying the following mīlitary metaphor. n in: inthe case of.

12 omnibus: in the same constr. as mihi.

1 offensionibus: hnis nostility to Caesar.

14 cum ..... tum: not onlu ... . btbut also.

THE ORATION FOR MARCELLUS 18ō

cōnsēnsū senātūs, tum iūdiciōt tuō gravissimō et maximō. Ex quō profectō’ intellegis quanta in datō beneficiō sit laus, cum in acceptōt sit tanta glōria.

4. Est vērō fortūnātus ille, cuius ex salūte nōn minorē paene ad omnīs, quam ad ipsum ventūra sit, laetitias pervēnerit. Quod quidem eī meritō atque optimō iūre contigit. Quis enim est illō aut nōbilitāte aut probitāte aut optimārum artium studiō aut innocentiā aut ūllō laudis genere praestantior?

This deed of mercy, Caesar, is greater than all your achievements as a general. Their glory you must share with your soldiers, but this is all your oun.

II. Nūllīusē8 tantum flūmen est ingenī, nūllīus dīcendī io aut scrībendī tanta vīs, tanta cōpia, quae nōn dīcam” exōrnāre, sed ēnārrāre, C. Caesar, rēs tuās gestās possit. Tamen affīrmō et hōc pāce dīcam tuā, nūllam in hīs esse laudem ampliōrem quam eam quam hodiernō diē cōn- secūtus es. 15

5. Soleō saepe ante oculōs pōnere idque libenter crē- brīs ūsūrpāre sermōnibus,8 omnīs nostrōrum imperātō- rum, omnīs exterārum gentium potentissimōrumque po- pulōrum, omnīs clārissimōrum rēgum rēs gestās cum tuīs nec contentiōnumē magnitūdine nec numerō proeliōrum 20 nec varietāte regiōnum nec celeritāte cōnficiendī nec dis- similitūdine0 bellōrum posse cōnferrī; nec vērō disiūnctis- simās terrās citius passibus cuiusquam potuisse peragrārī

1 judicio: recognition of Marcellus’s good qualities.

2 ex quo: = quae cum ita sint, theresore.

31 profecto: the adverb.

s accepto: sc. venejicio.

s non minor: with lactitia.

nullius: 64.

ī non dicam ... . sed: in English we should say. ‘can recount... to say nothing of embellishing.’

1 usurpare sermonibus: put into vords.

1 contentionum: struqgle. efforts.

i0 dissimilitudine: rarying character.

n passibus cuiusquam: referring to an ordinary journey.

186 CICERO’S ORATIONS

quam tuīs, nōn dīcam! cursibus,? sed victōriīs lūstrātae sunt. 6. Quae quidem ego nisi ita magna esse fatear ut ea vix cuiusquam mēns aut cōgitātiō capere possit, āmēns 5 sim; sed tamen sunt alia maiōra. Nam bellicās laudēs solent quīdam extenuāreē verbīs, eāsque dētrahere ducibus, commūnicāre cum multīs, nē propriae sint imperātōrum.4 Et certē in armīs mīlitum virtūs, locōrum opportūnitās, auxilia sociōrum, classēs, commeātūs multum iuvant; 10 maximam vērō partem quasi suō iūre Fortūna sibi vin- dicat et quicquid est prōsperē gestum, id paene omne dūcit suum.5 7. At vērō huius glōriae, C. Caesar, quam es paulō ante adeptus, socium habēs nēminem; tōtum hōc, quan- 15 tamcumque est, quod certē maximum est, tōtum est, in- quam, tuum. N.ihil sibi ex istāō laude centuriō, nihil prae- fectus, nihil cohors, nihil turma dēcerpit.? Quīn etiam illa ipsa rērum hūmānārum domina, Fortūna, in istīus societātem glōriae sē nōn offert.8 Tibi cēdit, tuam esse 20 tōtam et propriamō fatētur. Numquam enim temeritās cum sapientiā commīscētur neque ad cōnsilium cāsus ad- mittitur.

You have conquered many nations of various kinds, but to-doy you have gained a greater victory, over yourself. Your renown in war will never be forgotten, but your clemency will always be your greatest glory in the eyes of your fellow citiaens.

III. 8S. Domuistī gentīs immānitāte barbarās, multitū- dine innumerābilīs, locīs īnfīnītās, omnī cōpiārumī genere 25 abundantīs; sed tamen ea vīcistī quae et nātūram et condi-

1 non dicam... . sed: see p. 1S85. noteī.

2 cursibus: more rapid than passibus.

3 extenuare: minimizse. s imperatorum: 76. 1 ducit suum: claims as her oun. s ista: = tuu.

ī decerpit: plucks.

sse... offert: obtrude herscelf.

8 totam et propriam: sc. gloriam.

10 copiarum: in a broad scensc, resources.

THE ORATION FOR MARCELLUS 187

ciōnem ut vincī possent! habēbant. Nūlla est enim tanta vīs quae nōn ferrō et vīribus dēbilitārī frangīque possit; animum vincere, īrācundiam cohibēre, victōriae tem- perāre,2? adversārium nōbilitāte, ingeniō, virtūte praestan- tem nōn modo extollere iacentem, sed etiam amplificāre s eius prīstinam dignitātem—haec quī facit, nōn ego eum cum summīs virīs comparō, sed simillimum?3 deō iūdicō.

9. Itaque, C. Caesar, bellicae tuae laudēs celebrā- buntur illae quidem, nōn sōlum nostrīs, sed paene omnium gentium litterīs atque linguīs, nec ūlla umquam aetās dē io tuīs laudibus conticēscet. Sed tamen eius modī rēs nescio quō modō,4 etiam cum leguntur, obstrepī8 clāmōre mīlitum videntur et tubārum sonō. At vērōē cum aliquid clēmen- ter, mānsuētē, iūstē, moderātē, sapienter factum;’ in īrā- cundiā praesertim, quae est inimīca cōnsiliō, et in victōriā, 1s quae nātūrā īnsolēns et superba est, audīmus aut legimus, quō studiō incendimur, nōn modo in gestīs rēbus,ē sed etiam īn fīctīs, ut eōs saepe quōs numquam vīdimus dīli- gāmus!

10. Tē vērō, quem praesentem intuēmur, cuius mentem 20 sensūsque et ōs cernimus, ut,’ quicquid bellī fortūna reli- quum reī pūblicae fēcerit, id esse salvum velīs,? quibus laudibus efferēmus? Quibus studiīs prōsequēmur? Quā benevolentiā complectēmur? Parietēsv mē dius fīdius, ut mihi vidētur, huius cūriae tibi grātiās agere gestiunt, quod 25 brevī tempore futūra sit illa auctōritās!! in hīs maiōrum suōrum et suīs sēdibus.

1 ut vinci possent: of being conquerable; 136. a. 1 temperare: make a modcrate usc of. 31 simillimum: rery like. - 1 nescio quo modo: somehov or other. 8 obstrepi: drouned. 6 at vero: but on the contraruv. 1 factum: sc. esse and take with audimus aut leqimus. s gestis rebus: history; for rebus gestis; contrasted with rebus fictis. inrentions of the poets. s ut.. . velis: in apposition with os: his desire is shown by hnis ex- pression. 10 parietes gestiunt: persontfication (164) and hyperbole (173). i illa auctoritas: 175.

188 CICEROS ORATIONS

The glory of this day, when you restored to its position the great family of the Marcelli, wtll be remembered long after your trophies and memorials have disappeared. You have gained a victory over victory itself.

IV. Equidem cum C. Mārcellī,1 virī optimī et com- memorābilī pietāte praeditī, lacrimās modo vōbīscum vidērem, omnium Mārcellōrum meum pectus memoria offūdit,2 quibus tū etiam mortuīs M. Mārcellō cōnser-

s5 vātō dignitātem suam reddidistī, nōbilissimamque fami- liam4 iam ad paucōs redāctam paene ab interitū vindi- cāstī.

11. Hunc tū igitur diem tuīs maximīs et innumerā- bilibus grātulātiōnibusē iūre antepōnēs. Haec enim rēs

10 unīus est propria C. Caesaris; cēterae duce tē gestae magnae illae5 quidem, sed tamen multō magnōque comi- tātū.? Huius autem reī tū īdem es et dux et comes; quae quidem tanta est ut tropaeīs et monumentīs tuīs allātūra fīnem sit aetāsēnihil est enim opere et manū factum

15 quod nōn cōnficiat et cōnsūmat vetustās—at haec tua

12. iūstitia et lēnitās animī flōrēscetō cotīdiē magis, ita ut

quantum tuīs operibus diūturnitās dētrahet, tantum af-

ferat laudibus. Et cēterōs quidem omnīs victōrēs bel- lōrum cīvīlium iam ante aequitāte et misericordiā vīcerās;

20 hodiernō vērō diē tē ipse vīcistī. Vereor ut hōc quod dīcam perinde intellegī possit audītum atque ipse cōgi- tāns sentiō. Ipsam victōriam vīcisse vidēris, cum ea quae illa erat adepta victīs remīsistī. Nam cum?ī ipsīus victōriae condiciōne omnēs victī occidissēmus, clēmentiae

iC. Marcelli: cousin of Marcus Marcellus.

1 offudit: oterwhelmed; more lit., ‘overflowed.’

3 conservato: 147.

4 nobilissimamque familiam: sc. quorum from quibus.

8 gratulationibus: = suppilicationibus, thanksgirings.

6 magnae illae: sc. sunt.

7multo ... comitatu: vere shared by many: 383s3.

8 aetas: time c(alone).

florescet: we should expect florescat depending upon ut; 12732.

i10 perinde ... atque: exractly as. n cum: uhile or whnereas.

THE ORATION FOR MARCELLUS 189

tuae iūdiciōt cōnservātī sumus. Rēctē? igitur ūnus in- victus es, ā quō etiam ipsīus victōriae condiciō vīsque dēvicta est.

The pardon of Marcellus carries with it that of all of us who took sides against Caesar. I had my own reasons for my course and I always advised peace. Caesar’s treutment of the advocates of peace shous that he preferred peace to victory.

V. 13. Atque hōc C. Caesaris iūdicium,3 patrēs cōn- serīptī, quam latē pateat attendite; omnēs enim, quī ads illa armat fātōē sumus nescio quō reī pūblicae miserō fū- nestōque compulsī, etsī aliquā culpā tenēmurē errōris hū- mānī, scelere certē līberātī sumus. Nam cum’ M. Mār- cellum dēprecantibus vōbīs reī pūblicae cōnservāvit, mēs et mihi et item reī pūblicae, nūllō dēprecante, reliquōs io amplissimōs virōs et sibi ipsōs et patriae reddidit, quō- rum et frequentiam et dignitātemē hōc ipsō in cōnsessū vidētis: nōnīo ille hostīs indūxit in cūriam, sed iūdicāvit ā plērīsque ignōrātiōne potius et falsō atque inānī metū quam cupiditāte aut crūdēlitāte bellum esse susceptum. 1s

14. Quō quidem in bellō semper dē pāce audiendumm putāvī semperque doluī nōn modo pācem, sed etiam ōrā- tiōnem cīvium pācem flāgitantium repudiārī. Neque enim ego illa nec ūlla umquam secūtus sum arma cīvīlia sem- perque mea cōnsilia pācis2 et togae socia, nōn bellī atque 20 armōrum fuērunt. Hominem sum secūtus prīvātōi cōn-

1 judicio: implying deliberate judgment, not mere impulse.

31 recte: ‘in the true sense of the word.’

3 judicium: subiect of pateat.

s ad illa arma: namely Pompey:s.

s fato... funesto: note the order for nescio quo fato misero funes- toque rei pubtlicae.

6 tenemur: are liable to. are guilty of.

rcum ..... conservavit: explanatory cum, in preserring, etc.

s me: supply et (155).

s frequentiam et dignitatem: 175.

10 non ille... induxit: begins the main sentence. n de pace audiendum: impersonal, sc. novis. 1 pacis... armorum: 76.

18 privato.... publico: personal .... political.

190 CICERO’S ORATIONS

siliō, nōn pūblicō, tantumque apud mē grātīt animī fidēlis memoria valuit, ut nūllā nōn modo cupiditāte, sed nē spē quidem prūdēns et sciēns tamquam ad interitum ruerem voluntārium.

5 I5. Quod quidem meum cōnsilium minimē obscūrum fuit; nam et in hōc ōrdine integrā rē2 multa dē pāce dīxī, et in ipsō bellō eadem etiam cum capitis meī perīculō sēnsī. Ex quō2 nēmō iam erit tam iniūstus exīstimātor rērum4 quī dubitet quae Caesaris dē bellō voluntās fuerit,

10 cum pācis auctōrēs cōnservandōs statim cēnsuerit, cēte- rīsē fuerit īrātior.ē Atque idī minus mīrum fortasse tum, cum esset incertus exitus et anceps fortūna bellī. Quī vērō victor pācis auctōrēs dīligit, is profectō dēclāratē sē māluisse nōn dīmicāre quam vincere.

Marcellus and I distrusted some of the members of our party and dreaded the hour of their victory. Therefore your moderation seems the more remarkable. Continue to make use of that virtue and never weary in forgiving those who have becn led astray.

18 VI. 16. Atque huius quidem reī XM. XMgārcellō sum testis; nostrī enim sēnsūs ut in pāce semper, sīc tum etiam in bellō congruēbant. Quotiēns'o ego eum et quantō cum dolōre vīdī, cum īnsolentiam certōrum hominum, tum etiam ipsīus victōriael ferōcitātem extimēscentem !!2 Quō

20 grātior tua līberālitās, C. Caesar, nōbīs quī illa vīdimus dēbet esse; nōn enim iam causae sunt inter sē, sed vic- tōriae comparandae.

17. Vīdimus tuam victōriam proeliōrum exitū termi-

1 grati ... memoria: ‘the faithful remembrance of a feeling of grati- tude ctowards Pompey).”

2 jntegra re: berore the war began.

3 ex quo: sece p. 1585, note 2.

1 rerum existimator: critic. s ceteris: I55.

s iratior: somewhuat angru. 1id: sc. erat, that attitude.

s declarat: makes it clear.

8 huius rei: = eum pacis auctorem fuisse.

10 quotiens... quanto cum dolore: with ertimescenten.

n ipsius victoriae: that is. in case their party werc victorious. 12 extimescentem: exrxpressing great fcar of.

THE ORATION FOR MARCELLUS 191

nātam; gladium vāgīnā vacuum! in urbe nōn vīdimus. Quōs āmīsimus cīvīs, eōs Mārtis vīs perculit, nōn īra vic- tōriae, ut dubitāre dēbeat nēmō quīn multōs, sī fierī posset, C. Caesar ab īnferīs excitāret, quoniam ex eādem aciē cōn- servat quōs potest. Alterius vērō partis2 nihil ampliuss dīcam quam, id quod omnēs verēbāmur, nimis īrācundam futūram fuisse victōriam.

18. Quīdam enim nōn modo armātīs,3 sed interdum etiam ōtiōsīs minābantur, nec quid quisque sēnsisset sed ubi fuissetē cōgitandum esse dīcēbant; ut mihi quidem io videantur dī immortālēs, etiam sī poenās ā populō Rō- mānō ob aliquod dēlīctum expetīvērunt, quī cīvīle bellum tantum et tam lūctuōsum excitāvērunt, vel plācātī iam vel satiātī aliquandō omnem spem salūtis ad clēmentiam victōris et sapientiam contulisse.” 15

19. Quā rē gaudē tuō istō tam excellentī bonō,j et fruere cum fortūnā et glōriā, tum etiam nātūrā et mōribus tuīs; ex quō4 quidem maximus est frūctus iūcunditāsque sa- pientī. Cētera cum tua recordābere, etsī persaepe virtūtī, tamen plērumque fēlīcitātī tuae grātulābere; dē nōbīs, 20 quōs in rē pūblicā tēcum simul esse voluistī, quotiēns cōgitābis, totiēns dē maximīs tuīs beneficiīs, totiēns dē incrēdibilī līberālitāte, totiēns dē singulārī sapientiā cōgi- tābis: quae nōn modo summa bona, sed nīmīrum au- dēbō vel sōlaio dīcere. Tantus est enim splendor in laude 25 vērā, tanta in magnitūdine animī et cōnsilī dignitās, ut haec ā virtūte dōnāta, cētera ā fortūnā commodātat2 esse videantur..

1 vagina vacuum: unsheathed, an unusual expression (r16r).

1 alterius partis: as to the other party; xgenitive with cictoriam, but in the emphatic position.

1 armatis: those who bore arms (against them).

s otiosis: those who were neutral.

t ubi fuisset: i.e.. on whnich side. 6 qui: the antecedent is di.

ī contulisse: committed, entrusted.

8 bono: blessing; referring to clementiam et sapientiam.

5 ex quo: refcrring to bono.

io sola: sc. bona; the only c(real) blessings. 1i a virtute... a fortuna: r164. 12 commodata: loaned.

192 CICERO’S ORATIONS

20. Nōlī igitur in cōnservandīs bonīs virīs dēfetīgārī, nōn cupiditāte praesertim aliquā aut prāvitāte lāpsīs, sed opīniōne officī stultā fortasse, certē nōn improbā, et speciē? quādam reī pūblicae; nōn enim tua ūlla culpa est,

5 sī tē aliquī timuērunt, contrāque summa laus, quod mi- nimē timendum fuisse sēnsērunt.

You speak of dangers which threaten you. Wnence come they? Not from your friends surely, and your generosity has made friends of your enemies. Yet we shall all be on the lookout for your safety.

VII. 21. Nunc veniō ad gravissimam querellam et atrōcissimam suspīciōnem tuam, quae nōn tibi ipsī magis quam cum3 omnibus cīvibus, tum maximē nōbīs quī ā tē

10 cōnservātī sumus, prōvidenda est; quam etsī spērō fal- sam esse, tamen numquam extenuābō. Tua enim cautiō4 nostra cautiō est, ut sī in alterutrō5 peccandum sit, mālim vidērī nimis timidus quam parum prūdēns. Sed quisnam est isteē tam dēmēns? De tuīsne ?—tametsī quī magis

15 sunt tuī quam quibus tū salūtem īnspērantibus reddi- distī ?—an ex eō numerō quī ūnā tēcum fuērunt?ī Nōn est crēdibilis tantus in ūllōY furor, ut quō duceē omnialo summa sit adeptus, huius vītam nōn antepōnat suae. An sī nihil tuī cōgitant sceleris, cavendum est nē quid ini-

20 mīcī? Quī? Omnēs enim quī fuērunt, aut suā pertināciā vītam āmīsērunt aut tuā misericordiā retinuērunt; ut aut nūllī supersint dē inimīcīs aut quī fuēruntī sint amīcis- simī.

1 0pinione offici: a sense of duty.

2specie... rei publicae: ta false idea of what was for the public good.’ 1 cum: not the preposition. stua ... cautio nostra cautio: ‘(to safeguard you is to safeguard our-

selves.’ .

1 in alterutro: in either direction.

s jste: pronoun of the second person, of some one existing in Caesar’s thoughnts.

īqui... fuerunt: who were (formerly) on your side.

s ullo: a substantive.

s quo duce ... huius: of the man under whose leadership.

1 omnia: substantive, erverything in the highest measure.

n qui fuerunt: sc. inimici.

THE ORATION FOR MARCELLUS 193

22. Sed tamen cum in animīs hominum tantae latebrae sint et tantī recessūs, augeāmus sānē suspīciōnem tuam; simul enim augēbimus dīligentiam. Nam quis est om- nium! tam ignārus rērum, tam rudis in rē pūblicā, tam nihil2 umquam nec dē suā nec dē commūnī salūte cōgitāns, 5 quī nōn intellegat tuā salūte continērī8 suam et ex ūnīus tuā vītā pendēre omnium? Equidem dē tē diēs noctīsque, ut dēbeō, cōgitāns, cāsūs dumtaxatt hūmānōsē et incertōs ēventūs valētūdinis et nātūrae commūnis fragilitātem ex- timēscō, doleōque, cum rēs pūblica immortālis esse dē- 10 beat, eam in ūnīus mortālis animā cōnsistere.s

23. Sī vērō ad hūmānōs cāsūs incertōsque mōtūs valē- tūdinis sceleris etiam accēdit īnsidiārumque cōnsēnsiō,’ quem deum, sī cupiat, posse opitulārī reī pūblicae crēdā- mus? 15

Although you may have lived long enough for your own glory, your country cannot spare you. To restore her greatness is a task greater than all your past achievements.

VIII. Omnia sunt excitandasē tibi, C. Caesar, ūnī, quae iacēre sentīs, bellī ipsīus impetū, quod necesse fuit, per- culsa atque prōstrāta: cōnstituenda iūdicia, revocanda fidēs, comprimendae libīdinēs, prōpāganda subolēs, 0 om- nia quae dīlāpsa iam difflūxērunt sevērīs lēgibus vin- 20 cienda sunt.

24. Nōn fuit recūsandumī in tantō cīvīlī bellō, tantō animōrum ārdōre et armōrum, quīn quassāta rēs pūblica,

1 omnium: with quis.

2 nihil umquam ... cogitans: perpetually thoughtless.

3 contineri: is bound up in.

s dumtaxat: only; for the deriv. see Vocans.

s humanos: that is, ‘whnich flesn is heir to.’

s in... consistere: depends on.

ī consensio: conspiracu: sceleris insidiarumque consensfo is equivalent to scelesta consensio ud insidias faciendas.

8 excitanda: roused, contrasted with iacere.

s fides: credit.

i10 propaganda suboles: the population must be increased.

n dilapsa ... diffluxerunt: contrasted with rincienda, propped up.

13 non īuit recusandum -. . quin: it was inetitable that (= necesse fuit).

194 CICERO’S ORATIONS

quīcumque bellī ēventus fuisset, multa perderet et ōrnā- menta dignitātist et praesidia stabilitātis suae, multaque uterque dux faceret armātus, quae īdem togātus fierī prohibuisset. Quae quidem tibi nunc omnia bellī vulnera 5 sānanda sunt, quibus praeter tē nēmō medērī potest.

25. Itaque illam tuam praeclārissimam et sapientissi- mam?2 vōcem invītus audīvī: “Satis diū vel nātūrae vīxī vel glōriae Satis, sī ita vīs,4 fortasse nātūrae, addō etiam, sī placet, glōriae; at, quod maximum est, patriae certē pa-

10 rum.? Quā rē omitte istam,5 quaesō, doctōrum hominum in contemnendā morte prūdentiam; nōlī nostrō perīculō- esse sapiēns. Saepe enim vēnit ad aurīs meās, tē idem istud nimis crēbrō dīcere tibi satis tē vīxisse. Crēdō, sed tum id audīrem,s sī tibi sōlī vīverēs aut sī tibi etiam sōlī

15 nātus essēs. Omniumē salūtem cīvium cūnctamque rem pūblicam rēs tuae gestae complexae sunt; tantum abes ā perfectiōne maximōrum operum, ut fundāmenta nōn- dum quae cōgitās iēceris; hīct tū modum vītae tuae nōn salūte reī pūblicae, sed aequitāte animī dēfīniēs? Quid,

20 sī istudī3 nē glōriae tuae quidem satis est? Cauius tē esse avidissimum, quamvīs sīs sapiēns, nōn negābis.

26. ‘Parumne igitur,’ inquiēs, ‘magna relinquēmus?’ Immō vērō aliīs!t quamvīs multīs satis, tibi ūnī parum; quicquid est enim, quamvīs amplum sit, id est parum

25 tam cum est aliquid amplius. Quod sī rērum tuārum immortālium, C. Caesar, hīc exitus futūrus fuit, 8 ut dē-

1 ornamenta dignitatis: public buildings and public property.

31 sapientissimam: (worthvy of a true phnilosopnher.’

3 invitus audivi: I was sorry to hcar.

s si ita vis: if you pilease. s parum: opposed to satis.

8 istam: implying Caesar’s approval of the sentiment.

ī nostro periculo: at our peril.

8s audirem: assent to ( hecar with approval5.

s omnium: Is5s5. 1o fundamenta: foundations.

1 hic: under these circumstances.

12 aequitate animi: i.e., by philosophic indifference.

13 jstud: = mudus citae.

14 alils quamvis multis: i.e., Caesar’s glory is enough for any number of common men, but not for him.

15 futurus fuit: wuas destined to be.

THE ORATION FOR MARCELLUS 195

victīs adversāriīs rem pūblicam in eō statū relinquerēs in quō nunc est, vīde, quaesō, nē tua dīvīna virtūs ad- mīrātiōnis plūs sit habitūra quam glōriae; sī quidem glōria est illūstris ac pervagāta magnōrum?ī vel in suōs vel in patriam vel in omne genus hominum fāma meritōrum. s

If you restore peace and prosperity to our country, future generations will praise and bless you.

IX. 27. Haec igitur tibi reliqua pars2 est; hīc restat actus,? in hōc ēlabōrandum est,3 ut rem pūblicam cōn- stituās, eaque tū in prīmīs summā tranquillitāte et ōtiō perfruāre. Tum tē,t sī volēs,5 cum et patriae quod dēbēs solveris et nātūram ipsam explēveris satietāte vīvendī, io satis diū vīxisse dīcitō. Quid est enim omnīnō5 hōc ipsum diū,? in quōē est aliquid extrēmum? Quod cum vēnit, omnis voluptās praeterita prō nihilō est, quia posteā nūlla est futūra. Quamquam iste tuus animus numquam hīs angustiīs5 quās nātūra nōbīs ad vīvendum dedit, 1s contentus fuit, semperi immortālitātisit amōre flagrāvit. 28. Nec vērō haec tua vīta dūcenda est quae corpore et spīritū continētur; illa, inquam, illa vīta est tua quae vigēbit memoriā saeculōrum omnium, quam posteritās alet, quam ipsa aeternitās semper tuēbitur. Huic12 tū īn- 20 serviās, s huic tē ostentēs oportet; quae quidem quae mīrē- tur iam prīdem multa habet; nunc etiam quae laudet ex-

1 magnorum: with meritorum.

21 pars ... actus: terms taken from the stase.

3 in hoc elaborandum est: this must be the completion of your work: explained by the following clauses.

s te: subiect of rixisse.

s si voles: cf. si ita vis, p. 194, line S.

s omnino: atfter all.

ī7 hoc ipsum diu: tnis ‘long itsetf, thati s, ‘this “long of which youspeak,’ referring to diu cvixisse.

8 in quo.... extremum: if it has an end.

8 his angustiis: these narrow limits.

1 semper: sI ss.

n jmmortalitatis: immortal glory, rather than immortal life.

i2 huic: referring to the idea contained in memoria saeculorum omnium.

posteritas, and aeternitas. 13 inservias: with oportet.

196 CICERO’S ORATIONS

spectat. Obstupēscent posterī certē imperia, ! prōvinciās, Rhēnum, ? Oceanum, Nīlum, pugnās innumerābilīs, incrēdi- bilīs victōriās, monimenta, mūnera, triumphōs audientēs 29. et legentēs tuōs; sed nisi haec urbs stabilīta tuīs cōn-

ssiliīs et īnstitūtīs erit, vagābitur modo3 tuum nōmen longē atque lātē, sēdem stabilem et domicilium certum nōn habēbit. Ecrit inter eōs etiam quī nāscentur, sīcut inter nōs fuit, magna dissēnsiō, cum aliī laudibus ad caelum rēs tuās gestās efferent, aliī fortasse aliquid requīrent,5

10 idqueē vel maximum, nisi bellī cīvīlis incendium salūte patriae restīnxeris, ut illud? fātī fuisse videātur, hōc cōnsilī. Servī igitur eīs etiam iūdicibus, quī multīs post saeculīs dē tē iūdicābunt et quidem haud scio anē incor- ruptiusiv quam nōs; nam et sine amōre et sine cupiditātet

15 et rūrsus sine odiō et sine invidiā iūdicābunt. 30. Id autem etiam sī2 tum ad tē, ut quīdam falsō putant, nōn pertinēbit, nunc certē pertinet esse tē tālem, ut tuās laudēs obscurātūra nūlla umquam sit oblīviō.

The wretched civil strife is ended. We are nouw all of one mind and we pledge you our care and protection.

X. Dīversae voluntātēsis cīvium fuērunt distrāctaeque 20sententiae; nōn enim cōnsiliīs sōlum et studiīs sed armīsi4 etiam et castrīs dissidēbāmus. Erat obscūritāsiē8 quae- dam, erat certāmen inter clārissimōs ducēsiē; multī dubi-

1imperia. etc.: governed by audientes and legentes.

1 Rhenum. Ōceanum, Nilum: scenes of Caesar’s victorīes and exploits.

1 modo: merely.

1 qui nascentur: ‘generations yet unborn.’

s requirent: uwill look in vain for. s idque: and that too.

1illud... . hoc: illud refers to bvelli civilis incendium and Caesar’s subsequent conduct: hoc to incendium ... restinxeris.

s fati ... consili: ‘due to fate and design respectively’: 64.

s haud scio an: I am inclined to think.

10 incorruptius: ‘with less prejudice.’

n cupiditate: faror.

1:si ... non pertinebit: if this will have no interest for you.

13 voluntates: during the civil war.

16 armis... et castris: that is, there was actual war.

18 obscuritas quaedam: some room for doubt, explained by whnat follows.

18 clarissimos duces: Caesar and Pomvpey.

THE ORATION FOR MARCELLUS 197

tābant quid optimum esset, multī quid sibi expedīret, multī quid decēret, ! nōn nūllī etiam quid licēret.

31. Perfūncta? rēs pūblica est hōc miserō fātālīque bellō; vīcit is, quī nōn fortūnā īnflammāret odium suum, sed bonitāte lenīret; necē quī, quibus īrātus esset, eōsdem s5 etiam exsiliō aut morte dignōs iūdicāret. Arma ab aliīs posita, ab aliīs ērepta sunt. Ingrātus est iniūstusque cīvis, quī armōrum perīculō līberātus animum tamen retinet armātum, ut etiam ille melior sit quī in aciē cecidit, quī in causā animam prōfūdit; quae enim pertinācia quibus- io dam, eadem aliīs cōnstantia vidērī potest.

32. Sed iam omnis frācta dissēnsiō est armīs, exstīncta aequitāte victōris; restat ut omnēs ūnum velint,5 quī modo habent aliquidē nōn sōlum sapientiae sed etiam sānitātis. Nisi tē,’ C. Caesar, salvō ct in istā sententiā 1s quā cum anteā, tum hodiē vel maximē ūsus es, manenteī salvī esse nōn possumus. Quā rē omnēs tē, quī haec3 salva esse volumus, et hortāmur et obsecrāmus ut vītae tuae et salūtī cōnsulās, omnēsqueē tibi—ut pro aliīsi9 etiam loquar quod dē mē ipse sentiō—quoniam subesse aliquid putās 20 quod cavendum sit, nōn modo excubiās? et cūstōdiās sed etiam laterum nostrōrum oppositūsi3 et corporum pol- licēmur.

1 quid deceret... quid liceret: what was proper .... vhat was lauful.

31 perfuncta est: has reached the end of.

3 nec .. . iudicaret: Pompey regarded as his enemies all who dld not follow him.

s quibusdam: contrasted with aliis: sc. eidetur.

s unum velint: should hare one desire. -

s aliquid ... sanitatis: we should say, ‘any soundness of mind (sani- tasy. to say nothing of wisdom:’

ī nisi te... salvo.... manente: equivalent to conditions.

s haec: our country: lit.. ‘all these things’ about us.

s omnesque: subiject of pollicemur, vwve all, or all of us.

i0 alils: = ceteris.

n aliquid quod cavendum sit: ‘some hidden danger.’

1? excubias: watchmen. 1 oppositus: the protection; lit., ‘opposition’ (acc. plur.).

198 CICERO’S ORATIONS

I close where I began, thanking you for your kindness to Marcellus, which has added to a debt of gratitude on my part which I did not think could be increascd.

XI. 33. Sed ut, unde est orsa, in eōdem terminētur ōrātiō, maximās tibi omnēs grātiāst agimus, C. Caesar, maiōrēs etiam habēmus. Nam omnēs idem sentiunt, quod ex omnium precibus et lacrimīs sentīre potuistī.

5 Sed quia nōn est omnibus stantibus? necesse dīcere, ā mē certē dīcī volunt, cui necesse est3 quōlam modō. Et quod fierī decetē M. Mārcellō ā tē huic ōrdinī populōque Rōmānō et reī pūblicae redditō, fierī id intellegō. Nam laetārīē omnīs nōn dē ūnīus sōlum, sed dē commūnī om-

10 nium salūte sentiō.

34. Quod autem summae benevolentiaeī est, quae meaj ergā illam omnibus semper nōta fuit, ut vix C. Mārcellō, optimō et amantissimō frātrī, praeter eum quidem cēde- rem nēminī, cum idj sollicitūdine, cūrā, labōre tam diū

15 praestiterim quam diū est dē illīus salūte dubitātum, certē hōc tempore magnīs cūrīs, molestiīs, dolōribus lībe- rātus praestāre dēbeō. Itaque, C. Caesar, sīco tibi grātiās agō, ut omnibus mē rēbus ā tē nōn cōnservātō2 sōlum,

1 gratias agimus ... habemaus: for gratias agimus ... gratiam habemus.

2stantibus ... dicere: to get up and express them, i.e., the feclings implicd in idem sentiunt.

3 cui necesse est: becausc of his friendship for Marcellus and gratitude to Cacsar, as well as his position as a leader in the senate.

1 quodam modo: in a uau.

1 quod decet ... id: explained by the following sentence.

s laetari de: not very common in classical Latin.

īsummae benevolentiae: (a mark) of dcep afīcction (64). contrasted with quod fieri decet.

8s mea: on my part, from me: sc. bencvolentia.

s id: that is, quod summae henerolentiae est.

10 sic... ut... . accesserit: ‘in thanking vou I confess that (to my surprise) vou have been able to put me under greater obligation than ever.’ Ut accesserit is a short expression for ut accessisse contitear. while sic means with the feeling. or something similar. Cumutus accesserit, ‘to crown,’ is a favorite expression of Cicero’s.

1 omnibus rebus: abl. of respect.

12 me ... conservato .. . ornato: concessive, as is shown by thnhe fol- lowing tamen. The thought is, although you have saved mvy life and honored me besides. vet you have been able to put me under much greater obligation by your kindness to Marcellus.’

THE ORATION FOR MARCELLUS 199

sed etiam ōrnātō, tamen ad tua in mē ūnum innume- rābilia merita, quod! fierī iam posse nōn arbitrābar, maximus hōc tuō factō cumulus accesserit.

1 quod: referring to marimus cumulus ... accesserit. Cicero thought that Caesar’s favors to him had been so great that ne could not possibly add to them, but he has done so by his pardon of Marcellus.

SELECTIONS FROM THE LETTERS

CORRESPONDENCE WITH CAESAR

Whnen Caesar crossed the Rubicon on the 10th of January, 49 s.C., he was anxious to win Cicero’s support of his cause, and the following exchange of letters took place.

I

Caesar vrote this letter between March 2 and 5, 49 n.C., while on his way to Brundisium.

CaESsaAR IMP. S. D. CICERONI IMP.!1

Cum Furnium2? nostrum tantum vīdissem neque loquī neque audīre meō commodōs potuissem, properāremt4 at- que essem in itinere praemissīs iam legiōnibus, prae- terīre tamen nōn potuī quīn et serīberem ad tē et illumē

s mitterem grātiāsque agerem. Etsī hōc et fēcī saepe et saepius mihi factūrus videor; ita dē mē merēris. Im- prīmīs ā tē petō, quoniam cōnfīdō mē celeriter ad urbem ventūrum, ut tē ibi videam, ut tuō cōnsiliō, grātiā, digni- tāte, ope omnium rērum ūtī possim. Ad prōpositumē

1 The regular formula at the beginning of a letter. ‘“Caesar Imperator Salutem Dicit Ciceroni īmperatori.”” sSalutem dicit 1s equivalent to our “greeting.” Cicero had boen hnailed as imperator after his victories in Cilicia.

:1C. Furmnius, tribune of the commons in 50 s.c. and a warm friend of Cicero:s.

s meo commodo: convceniently. comfortably; abl. of att. circ.; 83.

s Asyndeton: Is5s.

s Le.. Furnium.

s ad propositum: to the point, to what I began uwith, referring to his haste and inability to write a long letter, lines 1-3.

200

SELECTIONS FROM THE LETTERS 201

revertar: festīnātiōnī meae brevitātīque litterārum ig- nōscēs; reliqua ex Furniō cognōscēs. (Ad Atticum, IX. 6 A.)

II

An ansuwer to the preceding letter, written from Cicero’s villa at Formiae, March 19 of the same year.

CiCcERO IMP. S. D. CAESARI IMP.

Ut lēgī tuās litterās, quās ā Furniō nostrō accēperam, quibus mēcum agēbās ut ad urbem essem, tē velle ūtī s cōnsiliō et dignitāte meā, minus sum admīrātus. Dē grātiā et dē ope quid significārēs, mēcum ipse quaerē- bam,! spē tamen dēdūcēbar ad eam cōgitātiōnem, ut tē prō tuā admīrābilī ac singulārī sapientiā dē ōtiō, dē pāce, dē concordiā cīvium agī velle arbitrārer, et ad eam ra- 10 tiōnem exīstimābam satis aptam esse et nātūram et persōnam meam.

Quod sī ita est, et sī qua dē Pompeiō nostrō tuendō et tibi ac reī pūblicae reconciliandō cūra tē attingit, magis idōneum,3 quam ego sum, ad eam causam profectō re- 15 periēs nēminem; quī et illī semper et senātuī, cum prī- mum potuī, pācis auctor fuī, nec sūmptīs armīs bellī ūllam partem attigī iūdicāvīque eō bellō tē violārī, contrā cuius honōremē populī Rōmānī beneficiō concessum ini- mīcī atque invidī nīterentur. Sed, ut eō tempore nōn 20 modo ipse fautor dignitātis tuae fuī, vērum etiam cēterīs auctorē ad tē adiuvandum, sīc mē nunc Pompeī dignitās

1 de gratia . . . significares 1s the object of quaerebam. Clcero says that he could not see just what Caesar meant by ‘“wishing to make use of his influence and help.”

21 rationem: plan, purpose, referring to te ... agi just before.

3 Agrees with neminem.

s Le.. Pompey.

s honorem .... concessum: the people had granted Cacsar the privilege of becoming a candidate for the consulship whnile absent from Rome.

8 That is. Clcero not only favored Caesar’s interests, but recommended them to otners.

202 CICERO’S ORATIONS

vehementer movet; aliquot enim sunt annī, cum' vos duo dēlēgī, quōs praecipuē colerem et quibus essem, sīcut sum, amīcissimus. Quamobrem ā tē petō vel potius omnibus tē precibus 5ōrō et obtestor, ut in tuīs maximīs cūrīs aliquid impertiās temporis huic quoque cōgitātiōnī, ut tuō beneficiō bonus vir,2 grātus, pius dēnique esse in maximī beneficī me- moriāē possim. Quae sī tantum ad mē ipsum pertinērent, spērārem mē ā tē tamen impetrātūrum, sed, ut arbitror, i10 et ad tuam fidem4 et ad rem pūblicam pertinet mē, et pācis et utrīusque vestrum amīcum, ad vestram et ad cīvium concordiam per tē quam accommodātissimum cōn- servārī Ego, cum anteā tibi dē Lentulōē grātiās ēgis- sem, cum eī salūtī, quī mihi fuerat, fuissēs, tamen lēctīs 15 eius litterīs, quās ad mē grātissimō animō dē tuā līberāli- tāte beneficiōque mīsit, eandem mihi videor salūtem ā tē accēpisse quam ille. In quemī sī mē intellegis esse grā- tum, cūrā, obsecrō, ut etiam in Pompeium esse possim. (Ad Atticum, IX. 11 A))

III Written to Atticus from Formiae on March 26. CicERO ArTTICO S.

20 Cum quod scrīberem ad tē nihil habērem, tamen, nē quem diem intermitterem, hās dedī litterās.8 A. d. vI.

1 cum: here means since. 2 bomus eir: an honorable man.

3in ... memoria: referring to the manv favors whnich he had received from Pompev. in particular his recall from exile.

1 honor; really ‘credibility,’ reputation for truthfulness.’ Thnat is. if peo- ple are to believe that you really wished peace and a reconciliation with Pompey. .

s quam accommodatissimum conserrari: that is. Cicero wishes to maintain the position of a friend of both parties and a mediator between them, a position which Caesar. if sincere. should allow him to keep.

s P. Lentulus spinther. who had been captured at Corfinium but pardoned.

ī in his case, on his account.

8s The past tenses are “epistolary.” representing the time from the point of vīiew of the recipient of the letter.

SELECTIONS FROM THE LETTERS 203

X. Caesarem Sinuessae? mānsūrum nūntiābant; ab eō mihi litterae redditae sunt a. d. vn. X,, quibus iam opēs meās,3 nōn, ut superiōribus litterīs, opem exspectat. Cum eius clēmentiam Corfīniēnsem illam per litterās col- laudāvissem. rescrīpsit hōc exemplō:4 5

CAESAR IMP. CICERONI IMP. SaL. Drc.

Rēctē augurāris dē mē—bene enim tibi cognitus sum —-nihil ā mē abesse longius crūdēlitāte; atque ego cum ex ipsā rē8 magnam capiō voluptātem, tum meum fac- tumē probārī abs tē triumphō gaudiō. Neque illud mē movet, quod iī quī ā mē dīmissī suntī discessisse dīcun- io0 tur, ut mihi rūrsus bellum īnferrent; nihil enim mālō quam et mē meī similem esse et illōs suī. Tū velim mihi ad urbem praestō sīs, ut tuīs cōnsiliīs atque opibus, ut cōnsuēvī, in omnibus rēbus ūtar. Dolābellāē tuō nihil scītō mihi esse iūcundius; hanc adeō habēbō grātiamis illī; neque enim aliter facere poterit: tanta eius hūmāni- tās, isē sēnsus, ea8 in mē est benevolentia. (Ad Atticum,

IX. 16.) IV

Weritten on the 16th of April, while Caesar was on his way to Spain, and received by Cicero on the 2d of May at his Cumacan villa.

CaAESAR IMP. SAL. D. CICERONI IMP.

Etsī tē nihil temere, nihil imprūdenter factūrum iūdi- cāram, tamen permōtus hominum fāmāi scrībendum ad 20

1 Ante diem sertum Kalendas (Aprilisy: March 27.

1 A town of Latium on the Via Appia. Caesar spent a night there on his way from Brundisium to Rome.

30opes: used jestinulv by Cicero in the sense of pouwer, resources.

safter this manner, as follous.

5 the thing itself: that is, the absence of cruelty.

s The pardon of Lentulus, p. 202. line 13. above.

7? Referring to those whom he has pardoned.

31 Dolabella: P. Cornelius Dolabclla, husband of Cicero’s daughter Tullia.

s with the force of ‘such.”

1u That is, the report that Cicero intended to follow Pompey.

204 CICERO’S ORATIONS

tē exīstimāvī et prō nostrā benevolentiā petendum nē quō prōgrederēris prōclīnātā iam rē,! quō integrā2 etiam prōgrediendum tibi nōn exīstimāsses. Namque et amī- citiae graviōrem iniūriam fēceris et tibi minus commodē

5 cōnsulueris, sī nōn fortūnae obsecūtus3 vidēbere—omnia enim secundissima nōbīs, adversissima illīst accidisse videntur—nec causamē secūtus—eadem enim tum fuit, cum ab eōrum cōnsiliīs abesse iūdicāstī—sed meum ali- quod factum condemnāvisse, quō mihi gravius abs tē

10 nihil accidere potest; quod nē faciās, prō iūre nostrae amīcitiaeē8 ā tē petō.

Postrēmō, quid virō bonō et quiētō et bonō cīvī magis convēnit quam abesse ā cīvīlibus contrōversiīs? Quod? nōnnūllī cum probārent, perīculī causāē sequī nōn po-

15 tuērunt; tū explōrātō et vītae meae testimōniōē et amīcitiae iūdiciō0 neque tūtius neque honestius reperiēs quicquam quam ab omnī contentiōne abesse. XV. Kal. Maiās ex itinere. (Ad Atticum, X. SB.)

1 proclinata re: novw that affairs have taken a decisive turn, are going my wav.

2 integra: sc. re.

3 Le.. to hace uielded to circumstances.

s illis: Pompevy and hnis party.

S the right cause; that is, the superior merits of their cause. See p. 206. note 6. below.

8 by the right of our friendship; that is, in accordance with the privilege given by our friendship.

? The antecedent is abesse.... controrersiis.

8 That is, because of the dangers which threatened them.

s the testimony which my life offers.

10 judgment which a friend should pronounce,

SELECTIONS FROM THE LETTERS 205

CORRESPONDENCE WITH MARCELLUS! v

Written in August, 46 s.C. M. CICERO S. D. M. MARCELLO

Neque monēre tē audeō, praestantī prūdentiā virum, nec cōnfīrmāre maximī animī hominem ūnumque fortis- simum, cōnsolārī vērō nūllō modō; nam sī ea, quae ac- cidērunt,? ita fers ut audiō, grātulārī magis virtūtī dēbeō quam cōnsōlārī dolōrem tuum. Sīn tē tanta mala reīs pūblicae frangunt, nōn ita abundō ingeniō ut tē cōnsōler, cum ipse mē nōn possim. Reliquum est igitur ut tibi mē in omnī rē eum4 praebeam praestemque, et ad omnia, quae tuī velint ita sim praestō, ut mē nōn sōlum omnia dēbēre tuā causā quae possim, sed etiam quae nōn pos- 10 sim, putem.

Illud tamen vel tū mē monuisse vel cēnsuisse putā vel propter benevolentiam tacēre nōn potuisse, ut, quod ego faciō, tū quoque animum indūcās, sī sit aliqua rēs pūblica, in eā tē esse oportēre, iūdiciō hominum rēque prīncipem, 1s necessitāte cēdentem temporī. Sīn autem nūlla sit, hunc tamen aptissimum esse etiam ad exsulandum locum.ē Sī enim lībertātem sequimur, quī locus hōc dominātū vacat? Sīn quālemcumque locum,ē quae est domesticā sēde iūcundior? Sed mihi crēde, etiam is quī omnia 20 tenet, favet ingeniīs, nōbilitātem vērō et dignitātēsī hominum, quantum eī rēs et ipsīus causa concēdit, am- plectitur. Sed plūra,8 quam statueram; redeō ergō ad

10n Marcellus see pp. 1S81-183 above.

1 Referring to the disasters to the Pompceian partvy.

3 me: scC. consalari. seum: such. 8s hunc... locum: Rome. 8 Sc. sequimur. 1 Abstract for concrete: nobvles and distinguished men.

8 Sc. diri or scripsi.

206 CICEROS ORATIONS

ūnum illud, mē tuum esse, fore cum tuīs, sī modo erunt tuī,1 sī minus, mē certē in omnibus rēbus satis nostrae coniūnctiōnī amōrīque factūrum. vValē. (Ad Fam., IV.

S.) VI Written shortly after the preceding letter. M. CicerO S. D. M. MARCELLO

5 Etsī eō tē adhūc cōnsiliō4 ūsum intellegō, ut id repre- hendere nōn audeam, nōn quīn3 ab eō ipse dissentiam, sed quod eā tē sapientiā esse iūdicem, ut meum cōnsilium nōn antepōnam tuō: tamen et amīcitiae nostrae vetustās et tua summa ergā mē benevolentia, quae mihi iam ā

10 pueritiā tuā cognita est, mē hortāta est ut ea scrīberem ad tē quae et salūtī tuae condūcere arbitrārer et nōn aliēna esse dūcerem ā dignitāte.

Ego eum tē esse, quī hōrum malōrumt4 initia multō ante vīderis, cōnsulātum magnificentissimē atque op-

15 timē gesseris, praeclārē meminī; sed īdem etiam illa vīdī, neque tē cōnsilium cīvīlis bellī ita gerendī nec cōpiās Cn. Pompeī nec genus exercitūs probāre semperque summē diffīdere. Quā in sententiā mē quoque fuisse memoriā tenēre tē arbitror. Itaque neque tū multum interfuistī

20 rēbus gerendīs et ego id semper ēgī, nē interessem. Nōn enim iīs rēbus pugnābāmus, quibus valēre poterāmus, cōnsiliō, auctōritāte, causā,ē8 quae erant in nōbīs superiōra, sed lacertīs et vīribus, quibus pārēs nōn erāmus. Victī sumus igitur aut, sī vincī dignitās nōn potest, frāctī certē

25 et abiectī. In quō tuum cōnsilium nēmō potest nōn

1 That is, if they show the devotion to be expected of relatives.

200... consilio usum: thnat is, are so determined in your resolution.

3 not that I do nodt.

s The civil war and its consequences.

8 That is. of abandoning ltalvy.

8 That is, justice, the justice of our cause. In a letter to Atticus (VII. 3. 5) Cicero says of Caesar’s cause: causam solum ilia causa non habvet.

SELECTIONS FROM THE LETTERS 207

maximē laudāre, quod cum spē vincendī simul abiēcistī certandī etiam cupiditātem ostendistīque sapientem et bonum cīvemi initia bellī cīvīlis invītum suscipere, ex- trēma libenter nōn persequī.

Quī nōn idem cōnsilium, quod tū, secūtī sunt, eōs videōs in duo genera esse distrāctōs; aut enim renovāre bel- lum cōnātī sunt—iī quī sē in Āfricam contulērunt—aut, quemadmodum nōs, victōrī sēsē crēdidērunt. Medium quoddam tuum cōnsilium fuit, quī hōc fortasse humilis animī dūcerēs, illud pertinācis.2 10

Fateor ā plērīsque vel dīcam ab omnibus sapiēns tuum cōnsilium, ā multīs etiam magnī ac fortis animī iūdicā- tum; sed habet ista ratiō, ut mihi quidem vidētur, quen- dam modum,3 praesertim cum nihil tibi deesse arbitrer ad tuās fortūnās omnēs obtinendās praeter voluntātem. ;5 Sīc enim intellēxī, nihil aliud esse quod dubitātiōnem afferret eī, t penes quem est potestās, nisi quod verērētur, nē tū illudō beneficium omnīnō nōn putārēs. Dē quō quid sentiam nihil attinet dīcere, cum appāreat ipseō quid fēcerim. 20

Sed tamen, sī iam ita cōnstituissēs, ut abesse perpetuō māllēs quam ea quae nōllēs vidēre, tamen id cōgitāre dēbērēs; ubicumque essēs, tē fore in eius ipsīus quem fugerēs potestāte. Quī sī facile passūrus esset tē caren- tem patriā et fortūnīs tuīs quiētē et līberē vīvere, cōgitan-25 dum tibi tamen esset, Rōmaene et domī tuae, cuicui- modī rēs esset, an Mytilēnīs aut Rhodī māllēs vīvere. Sed cum ita lātē pateat eius potestās quem verēmur, ut terrārum orbem complexa sit, nōnne māvīs sine perīculō tuae domī esse quam cum perīculō aliēnae ?8 Equidem, so

1 Subject of the following infinitives.

2S8c. animi; pred. gen. of possession. 31 limit.

4ei. etc., Cacsar. whose name, however, is not mentioned in any of Cicero’s letters to Marcellus.

s Forgiveness by Caesar; a pronoun with beneficium in predicate relation.

s Subject of fecerim.

1 A colloquial form of the genitive cuiuscuiusmodi. of whatecer kind. 8 Sc. domi.

208 CICERO’S ORATIONS

etiamsī oppetenda mors esset, domī atque in patriā māl- lem quam in externīs atque aliēnīs locīs. Hōc idem omnēs, quī tē dīligunt, sentiunt, quōrum est magna prō tuīs maximīs clārissimīsque virtūtibus multitūdō.

5 Habēmus etiam ratiōnemt reī familiāris tuae, quam dis- sipārī nōlumus; nam etsī nūllam potest2? accipere in- iūriam quae futūra perpetua sit, proptereā quod neque is quī tenet rem pūblicam patiētur, neque ipsa rēs pū- blica, tamen impetum praedōnum in tuās fortūnās fiērī

10 nōlō. Hī autem quī essent audērem scrībere, nisi tē in- tellegere cōnfīderem.

Hīc tē ūnīus sollicitūdinēs, ūnīus etiam multae et as- siduae lacrimae, C. Mārcellī, frātris3 optimī, dēprecantur.4 Nōs cūrā et dolōre proximī sumus, precibus tardiōrēs,

15 quod iūs adeundī, cum ipsī dēprecātiōne eguerimus, nōn habēmus,5 grātiā tantum possumus quantum victī; sed tamen cōnsiliō, studiō Mārcellō nōn dēsumus. X tuīs reliquīsē nōn adhibēmurī; ad omnia parātī sumus. (Ad Fam., IV. 7.)

VII

Written a few days after the preceding letter. M. CICERO S. D. M. MARCELLO

20 Etsī perpaucīs ante diēbus dederam Q. Mūciōē litterās ad tē plūribus verbīs scrīptās, quibus dēclārāveram quō tē animō cēnsērem esse oportēre et quid tibi faciendum arbitrārer, tamen, cum Theophilus, lībertus tuus, pro- ficīscerētur, cuius ego fidem ergā tē benevolentiamque

25 perspexeram, sine meīs litterīs eum ad tē venīre nōluī.

1 reqard for. 1 The subject is ea, - res familiaris.

31 He was really the cousin of the banished Marcellus, but the Romans used the term frater more generally than we do.

ste ., . deprecantur, beg for your pardon.

8 since Cicero had been an opponent of Caesar.

s those whom you harve left behind; ie., the relatives of Marcellus, who, as he nints in Letter IX. lines 21 ff. were not active in his benalf.

rwe are not appculed to.

1 Q. Mucius scaevola, a friend of Quintus Cicero.

SELECTIONS FROM THE LETTERS 209

Iīsdem igitur tē rēbus etiam atque etiam hortor quibus superiōribus litterīs hortātus sum, ut in eā rē pūblicā, quaecumque est, quam prīmum velīs esse. Multa vidē- bis fortasse quae nōlīs, nōn plūra tamen quam audīs cotīdiē; nōn est porrō tuum ūnō sēnsū sōlum oculōrums movērī, cum idem?2 illud auribus percipiās—quod etiam maius vidērī solet—minus labōrāre.

At tibi ipsī dīcendum erit aliquid quod nōn sentiās, aut faciendum quod nōn probēs. Prīmum temporī cē- dere, id est necessitātī pārēre, semper sapientis est habi- io tum; deinde nōn habet, ut nunc quidem est, id vitī rēs; dīcere fortasse quae sentiās nōn licet, tacēre plānē licet; omnia enim dēlāta ad ūnum sunt: is ūtitur cōnsiliō nē suōrum quidem, sed suō. Quod nōn multō secus fieret, sī is rem pūblicam tenēret quem secūtī sumus. An, 15 quī in bellō, cum omnium nostrum coniūnctum esset perī- culum, suō et certōrum hominum minimē prūdentium cōnsiliō ūterētur, eum magis commūnemē cēnsēmus in victōriā futūrum fuisse, quam incertīs in rēbus fuisset? Et, quī nec tē cōnsule tuum sapientissimum cōnsiliumē20 secūtus esset, nec frātre tuō cōnsulātum ex auctōritāte tuā gerente vōbīs auctōribus ūtī voluerit, nunc omnia tenentem nostrās sententiās dēsīderātūrum censēs fuisse?

Omnia sunt misera in bellīs cīvīlibus—quae maiōrēs nostrī nē semel quidem, nostra aetās saepe iam sēnsit—2s5 sed miserius nihil quam ipsa victōria, quae, etiamsī ad meliōrēs vēnit, tamen eōs ipsōs ferōciōrēs impotentiō- rēsqueī reddit, ut, etiamsī nātūrā tālēs nōn sint, neces- sitāte esse cōgantur; multa enim victōrī eōrum arbitriō

1it is not your way: tuum agrees with the infinitives moveri and laborare.

2 = sed cum.

3 the matter undcr discussion, namely, the return of Marcellus.

1 Pompey. Cicero avoids the mention of names.

s communem: here has the meaning of “open to receive advice.”

s This advice was that Caesar should give up his province within the legal period.

ī less self-controlled.

210 CICEROS ORATIONS

per quōs vīcit, etiam invītōt facienda sunt. An tū nōn vidēbās mēcum simul, quam illa crūdēlis esset futūra victōria? Igitur tunc quoque carērēs patriā, nē quae nōl- lēs vidērēs? ‘Nōn, ’2 inquiēs, “ego enim ipse tenērem opēs 5 et dignitātem meam.” At erat tuae virtūtis in minimīs tuās rēs pōnere, dē rē pūblicā vehementius labōrāre.

Deinde, quī fīnis istīus cōnsilī est? Nam adhūc et factum tuum probātur et, ut in tālī rē, etiam fortūna laudātur: factum, quod et initium bellī necessāriō se-

10cūtus sīs et extrēma sapienter persequī nōlueris; fortūna, quod honestō ōtiō tenueris et statum et fāmam dignitātis tuae. Nunc vērō nec locus tibi ūllus dulcior esse dēbet patriā, nec eam dīligere minus dēbēs, quod dēfōrmior est, sed miserērī potius nec eam multīs clārīs virīs orbātam 15 prīvāre etiam aspectū tuō.

Dēnique, sī fuit magnī animī nōn esse supplicem vic- tōrī, vidē nē superbī sit aspernārī eiusdem līberālitātem, et, sī sapientis est carēre patriā, dūrī nōn dēsīderāre, et, sī rē pūblicā nōn possīs fruī, stultum est nōlle prīvātā.s

20 Caput illud est, ut, sī ista vīta tibi commodior esse vide- ātur, cōgitandum tamen sit nē tūtior nōn sit. Magna gladiōrum est licentia, sed in externīs locīs minor etiam ad facinus verēcundia. Mihi salūs tua tantae cūrae est, ut Mārecellō,ē frātrī tuō, aut pār aut certē proximus sim;

25 tuum est cōnsulere temporibus et incolumitātī et vītae et

fortūnīs tuīs. (Ad Fam., IV. 9.)

1 against his will, an appostitive adijective agreeing with rcictori.

21 No; literallyv, non carerem.

3 For the construection cf. p. 207. note 2. So with the following genitives.

4 In the same construction as superbi; 64.

8 prirata: se. re (from re pubhlicaj. your priecate praperty.

s C. Claudius Marcellus, brother of the one to whom the letter is ad- dressed and consul in 49 s.C., not the same as the cousin mentioned p. 20S8. line 13.

SELECTIONS FROM THE LETTERS 211.

VIII

Cicero’s letter to Marcellus, telling him of his pardon, is lost, although we have the reply of Marcellus to it (IX). The following letter was written in September or October of 46 s.C. and gives an account of the event.

M. CICERO S. D. SER. SULPICIO

Ōnōt tē vīcimus, quod dē Mārcellī, collēgae tuī, salūte paulō ante quam tū cognōvimus, etiam mehercule quod, quemadmodum ea rēs agerētur, vīdimus. Nam sīc fac exīstimēs, post hās miseriās, id est, postquam armīs dis- ceptārī coeptum est dē iūre pūblicō, nihil esse āctum5s aliud cum dignitāte; nam et ipse Caesar accūsātā acer- bitāte Mārcellī—sīc enim appellābat—laudātāque honōri- ficentissimē et aequitāte tuā et prūdentiā, repente praeter spem dīxit: ‘sē senātuī rogantī dē Mārcellō nē ōminis quidem causā2 negātūrum.” Fēcerat autem hōc senātus, 10 ut, cum ā L. Pīsōne3 mentiō esset facta dē Mārcellō et C. Mārcellus4 sē ad Caesaris pedēs abiēcisset, cūnctus cōnsūrgeret et ad Caesarem supplex accēderet. Nōlī quaerere: ita mihi pulcher hīc diēs vīsus est, ut speciem aliquam vidērer vidēre quasi revīvīscentis reī pūblicae. 15 Itaque, cum omnēs ante mē rogātī grātiās Caesarī ēgis- sent praeter Volcātium—is enim, sī eō locōī esset, negāvit sē factūrum fuisse—ego rogātus mūtāvī meum cōnsilium; nam statueram, nōn mehercule inertiā, sed dēsīderiō prīstinae dignitātis, in perpetuum tacēre. Frēgit hōc 20 meum cōnsilium et Caesaris magnitūdō animī et senātūs

1 In one thing. explained by the clause quod .... vidimus.

2 Implying that it would be a bad omen to begin the business of the Senate with the afrair of his enemvy. J

1 L. Calpurnius Piso, father-in-law of Caesar.

1 The brother, see p. 210. note 6.

8 noli quaerere: of the same general force as quid quaeris. quid multa?P

s Sc. sententias. After Caesar had brought the matter before the senate

each member was called upon to express his opinion. 1 That is, if he were in Caesar’s place.

212 CICEROS ORATIONS

officium;! itaque plūribus verbīs ēgī Caesarī grātiās, mēque metuō nē etiam in cēterīs rēbus honestō ōtiō prī- vārim, quod erat ūnum sōlācium in malīs. Sed tamen, quoniam effūgī eius offēnsiōnem, quī fortasse arbitrārētur

5 mē hanc rem pūblicam nōn putāre, sī perpetuō tacērem, modicē hōc faciam aut etiam intrā modum,;? ut et illīus voluntātī et meīs studiīs serviam. Nam etsī ā prīmā aetāte mē omnis ars et doctrīna līberālis et maximē phi- losophia dēlēctāvit, tamen hōc studiumē cotīdiē ingravēs-

10cit,4 crēdō et aetātis mātūritāte ad prūdentiamē et iīs temporum vitiīs, ut nūlla rēs alia levāre animum molestiīs possit; ā quō studiō tē abdūcī negōtiīs intellegō ex tuīs litterīs; sed tamen aliquid iam noctēs tē adiuvābunt. (Ad Fam., IV. 4. 3-5.)

IX

Weritten in ansuwer to the lost letter of Cicero mentioned in the prefatory note to VIII.

MaRCELLUS CICERONI S.

18 Plūrimum valuisse apud mē tuam semper auctōritātem cum in omnī rē tum in hōc maximē negōtiōē potēs exīs- timāre; cum mihi C. Mārcellus, frāter amantissimus meī, nōn sōlum cōnsilium daret, sed precibus quoque mē obsecrāret, nōn prius mihi persuādēre potuit quam tuīs

20 est effectum litterīs, ut ūterer vestrō potissimum cōnsiliō. Rēs quemadmodum sit ācta, vestrae litteraeī mihi dē- clārant. Grātulātiō tua etsī est mihi probātissima. quod ab optimō fit animō, tamen hōc mihi multō iūcundius est et grātius, quod in summā paucitāte amīcōrum, propin-

1 That. is. its obligation towards Marcellus.

31 Contrasted with moaice, more than moderately. 3 That of oratory.

1 becomes creater.

S with regard to wisdom.

8 - in hac ... re. 3 The lost letter, of which VIII can give us some idea.

SELECTIONS FROM THE LETTERS 213

quōrum ac necessāriōrum, quī vērē meae salūtī favērent, 1 tē cupidissimum meī esse singulāremque mihi benevolen- tiam praestitisse cognōvī.

Reliqua sunt eiusmodī, quibus ego, quoniam haec erant tempora, facile et aequō animō carēbam; hōc vērōs eiusmodī esse statuō, ut sine tālium virōrum et amī- cōrum benevolentiā neque in adversā neque in secundā fortūnā quisquam vīvere possit. Itaque in hōc8 ego mihi grātulor; tū vērō ut intellegās hominī amīcissimō tē tribuisse officium, rē tibi praestābō. Valē. (Ad Fam., 10 IV. 11.)

X

Writien at Rome in November, 46 n.C CICERO MaXRCELLO S.

Etsī nihil erat novī quod ad tē scrīberem, magisque litterās tuās iam exspectāre incipiēbam vel tē potius ip- sum, tamen, cum Theophilust proficīscerētur, nōn potuī nihil eī litterārum dare. Cūrā igitur ut quam prīmumi1s veniās; veniēs enim, mihi crēde, exspectātus, neque sōlum nōbīs, id est, tuīs, sed prōrsus omnibus. Vēnit enim mihi in mentem subverērī interdum, nē tē dēlēctet tarda dēcessiō.

Quod sī nūllum habērēs sēnsum nisi oculōrum, prōrsus 20 tibi ignōscerem sī quōsdam nōllēs vidēre; sed cum le- viōra nōn multō essent quae audīrentur quam quae vidērentur, suspicārer autem multum interesse reī fami- liāris tuae tē quam prīmum venīre, idque in omnēs partēs valēret, putāvī eā dē rē tē esse admonendum. Sed, quo-2s niam quid mihi placēret ostendī, reliqua tū prō tuā prū- dentiā considerābis;3 mē tamen velim, quod ad tempus tē exspectēmus certiōrem faciās. (.ld Fam., IV. 10.)

1 See p. 208, note 6. 3such.

3 That is, in having such friends.

1 A freedman of Marcellus, who delivered some of thesc letters to Cicero. s Future with imperative force.

214 CICERO’S ORATIONS

XI

An account of the murder of Marcellus, written to Cicero in 45 n.C. by Servius Sulpicius Rufus.

SERVIUS CICERONI SAL. PLCRr.

Etsī sciō nōn iūcundissimum mē nūntium vōbīs allā- tūrum, tamen, quoniam cāsus et nātūra in nōbīs domi- nantur, vīsum est faciendum, quōquō modō rēs sē habēret, vōs certiōrēs facere.1

5 A. d. X. Kal. Iūn.,2 cum ab Epidaurō Pīraeum nāvī advectus essem, ibi M. Mārcellum, collēgam3 nostrum, convēnī eumque diem ibi cōnsūmpsī, ut cum eō essem. Posterō diē ab eō dīgressus sum eō cōnsiliō, ut ab Athēnīs in Bocotiam īrem reliquamque iūrisdictiōnemt absol-

10 verem; ille, utī aiēbat, suprās Maleāsē in Italiam versus nāvigātūrus erat.

Post diem tertium eius diēī, cum ab Athēnīs pro- ficīscī in animō habērem, circiter hōrā decimā noctis P. Postumius, familiāris eius, ad mē vēnit et mihi nūntiāvit

15 M. Mārcellum, collēgam nostrum, post cēnae tempus ā P. Magiō Cīlōne, familiareē eius, pugiōne percussum esse et duo vulnera accēpisse, ūnum in stomachō,? alterum in capite secundumō aurem; spērāret tamen eum vīvere posse; Magium sē ipsum interfēcisse posteā; sē ā Mār-

20 cellō ad mē missum esse, quī haec nūntiāret et rogāret, utī medicōs eī mitterem. Itaque medicōs coēgī et ē ves- tīgiō eō sum profectus prīmā lūce. Cum nōn longē ā

1 certiores facere is used as if it depended on tisum est. More regular would be risum est faciendum (esse) ut tos certiores facerem.

1 May 23.

3 Marcellus and Servius were consuls together in 5ōl1 s.c., and were both augurs at the time of the murder.

s The rest of my judicial duties—holding the assixes.

s supra for super, past, beuond. around.

8 One of the southern points of the Peloponnesus, Cape Matapan.

ī Note the preposition.

2 Abl. instead of the more common form in -i. sthroat. 1 Preposition: just behind. 1 S3c. se.

SELECTIONS FROM THE LETTERS 215

Pīraeō abessem, puert Acidīnī obviam mihi vēnit cum cōdicillīs, in quibus erat scrīptum paulō ante lūcem Mār- cellum diem suum obīsse.? Ita vir clārissimus ab homine dēterrimō acerbissimā morte est affectus, et, cuiē8 inimīcī propter dignitātem pepercerant, inventus est amīcus quīs eī mortem offerret.

Ego tamen ad tabernāculumt eius perrēxī; invēnī duōs lībertōs et pauculōsē servōs; reliquōs aiēbant pro- fūgisse metū perterritōs, quod dominus eōrum ante tabernāculum interfectus esset. Coāctus sum in eādem io illā lectīcā quā ipse dēlātus eram, meīsque lectīcāriīs8 in urbem eum referre, ibique prō eā cōpiā quae Athēnīs erat, fūnus eī satis amplum faciendum curāvī. Ab Athē- niēnsibus locum sepultūrae intrā urbem ut darent impe- trāre nōn potuī, quod religiōne sē impedīrī dīcerent, neque is5 tamenī id anteā cuiquam concesserant. Quod proximum fuit,u utī in quō vellēmus gvmnasiō eum sepelīrēmus, nōbīs permīsērunt. Nōs in nōbilissimō orbī2 terrārum gymnasiō Acadēmiae locum dēlēgimus ibique eum com- bussimus posteāque cūrāvimus, ut eīlem Athēniēnsēs in 20 eōdem locō monumentum eī marmoreum faciendum lo- cārent.!s Ita, quae nostra officia fuērunt prō collēgiō et prō propinquitāte et vīvō et mortuō omnia eī praesti-

timus. Valē. D. pr. Kal. Iūn. Athēnīs. (Ad Fam., IV.

12.) 25 1 m servus. 1 A euphemtism for mortuum esse; 167. 31 Tae order is, amicus invcentus est,. qui ei .... offerret. cui .... peper- cerant. s lodging. 8 Diminutive of paucus.

s Because when a Roman was murdered in his home all the slaves who were in the house at the time were put to death.

ī litter. 8 litter-bearers.

8 Tnat is, the flnest funeral that the resources of Athens made possible.

18 wWithout concessive force, ‘and besides.’

n Fhat is. ‘the next best thing’: the antecedent of quod is the following clause.

12 Locative. 18 contract for the making.

[OCR skipped on page(s) 327-659]