tunstall_cicero.md

title	author	date	lang	edited	license	original_scan	notes
Six Orations of Cicero	Robert W. Tunstall	1905	la	false	CC-BY-SA 4.0 http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/	https://www.google.com/books/edition/Six_Orations_of_Cicero/V4FJAAAAYAAJ

FIRST ORATION AGAINST CATILINE

Hov long, Catiline, will you abuse our patience ? Does not every sign point to the discovery of your plans ?

Quō ūsque tandem abūtēre, Catilīna, patientiā nostrā? Quam diū etiam furor iste tuus nōs ēlūdet? Quem ad fīnem sēsē effrēnāta iactābit audācia? Nihilne tē nocturnum prae- sidium Palātī, nihil urbis vigiliae, nihil timor populī, nihil concursus bonōrum omnium, nihil hīc mūnītissimus habendī senātūs locus, nihil hōrum ōra voltūsque mōvērunt ? Patēre tua cōnsilia nōn sentīs ? Cōnstrictam iam hōrum omnium scientiā tenērī coniūrātiōnem tuam nōn vidēs? Quid pro- ximā, quid superiōre nocte ēgeris, ubi fueris, quōs convo- cāveris, quid cōnsilī cēperis, quem nostrum īgnōrāre arbi- trāris ?

QuEesriONS (for answers see the Notes).—1. In what year were the four orations against Catiline delivered ? 2. Wwhat was Cicero’s rank? 8. Give an account of Catiline’s earlier career. 4. Wwhat office did he fill in 68 ? 67? ō5. His purpose in 66 ? 6. wWhy unsuccessful? T7. wWho was Autronius ? S. Narrate the circumstances of the so-called First Conspiracy of Catiline, naming three of the ringleaders. 9. why did it fail ? 10. Date (years) of the Second Conspiracy ? 11. who were three of the candidates for the consulship in 64? 12. Wwhat was Catiline’s plan if elected? 13. Reason for his failure ? 14. His plans for election day in 63 ? 15. How foiled ? 16. Wwhat was the ūltimum dēerētum f 17. What led the Senate to pass: ? . On what day was it passed ? 19. wWho was Manlius ? 20. wWhat happened on Oct. 282? 21. Nov.1? 22. Nov. 6? 28. Nov. 8 (or 7)? 24. īmmediate occasion of the First Oration against Catiline ? 25. Distinguish between the terms cōnsul dēsīgnātus, cōnsul, and cōnsulāris.

3

4 CICERO’S ORATIONS

Whnat an age is this Il when a man who deserves death by the consul’s

order actually enters the Senate,; and takes part in its deliberations.

For treason, Catiline, like yours, Gracchus and Maelius paid with their lives. Onlywe, the consuls, are now to blame.

2. ō tempora ! ō mōrēs! senātus haec intellegit, cōnsul videt; hīc tamen vīvit. Vīvit ? īmmō vērō etiam in senā- tum venit, fit pūblicī cōnsilī particeps, notat et dēsīgnat

16 oculīs ad caedem ūnum quemque nostrum: nōs autem, fortēs virī, satis facere reī pūblicae vidēmur, sī istīus furō- rem āc tēla vītēmus. Ad mortem tē, Catilīna, dūcī iūssū cōnsulis iam prīdem oportēbat; in tē cōnferrī pēstem quam tū in nōs iam diū māchināris. S. An vērō vir amplissimus,

20 P. Scīpiō, pontifex māximus, Ti. Gracchum mediocriter labefactantem statum reī pūblicae prīvātus interfēcit: Cati- līnam, orbem terrae caede atque incendiīs vāstāre cupientem, nōs cōnsulēs perferēmus ? Nam illa nimis antīqua praetereō, quod C. Servīlius Ahāla Spurium Maelium novīs rēbus stu-

25 dentem manū suā occīdit. Fuit, fuit ista quondam in hāc rē pūblicā virtūs, ut virī fortēs ācriōribus suppliciīs cīvem perniciōsum quam acerbissimum hostem coērcērent. Habē- mus senātūs cōnsultum in tē, Catilīna, vehemens et grave. Non deest reī pūblicae cōnsilium, neque auctōritās hūius

30 ōrdinis : nōs, nōs, dīcō apertē, cōnsulēs dēsumus. / The case of Opimius, and again that of Marius and Valerius, give us

precedents for consular action. The Senate long ago armed us with the necessary decree. īet in my lenience, Catiline, I have permitted you even to collect an army in Ētruria. Your death would be wel- come news to every true patriot, but until your guilt becomes clear to all the world, you shall live, though under my continued surveil- lance.

IL. 4. Dēcrēvit quondam senātus, ut L. Opīmius cōn- sul vidēret, nē quid rēs pūblica dētrīmentī caperet. Nox nūlla intercēssit : interfectus est propter quāsdam sēditiōnum sūspiciōnēs C. Gracchus, clārissimō patre, avō, māiōribus;

85 occīsus est cum līberīs M. Fulvius cōnsulāris. Similī senā- tūs cōnsultō, C. Mariō et L. Valeriō cōnsulibus est permissa

FIRST ORATION AQGAINST CATILINE 5

rēs pūblica. Num ūnum diem posteā L. Sāturnīnum tribū- num plēbis et C. Servīlium praetōrem mors āc reī pūblicae poena remorāta est ? At nōs vīcēsimum iam diem patimur hebēscere aciem hōrum auctōritātis. Habēmus enim hūiusce modī senātūs cōnsultum (vērum inclūsum in tabulīs, tam- quam in vāgīnā reconditum) quō ex senātūs cōnsultō cōn- fēstim tē interfectum esse, Catilīna, convenit. Vivis; et vīvis nōn ad dēpōnendam, sed ad cōnfīrmandam audāciam. Cupiō, patrēs cōnscrīptī, mē esse clēmentem; cupiō in tantīs reī pūblicae perīculīs mē nōn dissolūtum vidērī; sed iam mē ipse inertiae nēquitiaeque condemnō. 5. Castra sunt in ītaliā contrā populum Rōmānum in Ētrūriae faucibus con- locāta. Crēscit in diēs singulōs hostium numerus. EĒōrum autem castrōrum imperātōrem ducemque hostium intrā moenia atque adeō in senātū vidēmus, intestīnam aliquam cotīdiē perniciem reī pūblicae mōlientem. Sī tē iam, Cati- līna, comprehendī, sī interficī iūsserō, crēdō, erit verendum mihi, nē nōn hōc potius omnēs bonī sērius ā mē, quam quis-

quam crūdēlius factum esse dīcat. Vērum ego hōc, quod ō5

iam prīdem factum esse oportuit, certā dē causā nōndum addūcor ut faciam. Tum dēnique interficiēre, cum iam nēmo tam improbus, tam perditus, tam tuī similis, invenīrī poterit, quī id nōn iūre factum esse fateātur. 6. Quam diū quisquam erit, quī tē dēfendere audeat, vīvēs; et vīvēs ita, ut vīvis, multīs meīs et fīrmīs praesidiīs oppressus, nē com.- movēre tē contrā rem pūblicam possīs. Multōrum tē etiam oculī et aurēs nōn sentientem, sīcut adhūc fēcērunt, specu- lābuntur atque cūstōdient.

Your designs are all known: then give them up. Do you not remem- ber my foretelling in the Senate the very day on which Manlius would be in arms? and my prediction of your intended massacre of the aristocracy ? This plot, as well as your attack on Prae- neste, was defeated through my efforts.

III. Etenim quid est, Catilīna, quod iam amplius ex- spectēs, sī neque nox tenebrīs obscūrāre coetūs nefāriōs, nec

60

65

70

6 CICEROS ORATIONS

prīvāta domus parietibus, continēre vōcēs coniūrātiōnis tuae potest ? si inlūstrantur, sī ērumpunt omnia ? Mūtā iam istam mentem; mihi crēde, oblīvīscere caedis atque incendi- ōrum. Tenēris undique ; Jaos sunt clāriōra nōbīs tua cōn- silia omnia, quae iam mēcum licet recōgnōscās. 7. Memi- nistīne mē ante diem xi11. Kalendās Novembrīs dīcere in senātū, fore in armīs certō diē (quī diēs futūrus esset ante diem vi. Kal. Novembrīs) C. Mānlium, audāciae satellitem atque administrum tuae ? Num mē fefellit, Catilīna, nōn modo rēs tanta, tam atrōx, tamque incrēdibilis, vērum, id quod multō magis est admīrandum, diēs ? Dīxī ego īdem in senātū caedem tē optimātium contulisse in ante diemv. Kalendās Novembrīs, tum cum multī prīncipēs cīvitātis

8so Rōmā, nōn tam suī cōnservandī quam tuōrum cōnsiliōrum

reprimendōrum causā, profūgērunt. Num īnfitiārī potes tē

illō ipsō diē, meīs praesidiīs, meā dīligentiā circumclūsum,

90

9

commovēre tē contrā rem pūblicam nōn potuisse, cum tū discēssū cēterōrum nostrā tamen, quī remānsissēmus, caede tē contentum esse dīcēbās ? S8. Quid? ‘cum tē Praeneste Kalendīs ipsīs Novembribus occupātūrum nocturnō impetū esse cōnfīderēs, sēnsistīne illam colōniam meō iūssū meīs praesidiīs, cūstōdiīs, vigiliīs esse mūnītam ? Nihil agis, nihil mōlīris, nihil cōgitās, quod nōn ego nōn modo audiam, sed etiam videam plānēque sentiam.

As further evidence of my vigilance, I will tell you of the meeting which you held night before last at Laeca’s house. You had a goodly attendance. There you completed your plans, assigning to each conspirator his particular duty. The plot included an at- tack on me, but before your meeting had broken up I knew every thing.

IV. Recōgnōsce tandem mēcum noctem illam superiō- rem. Iam intellegēs multō mē vigilāre ācrius ad salūtem quam tē ad perniciem reī pūblicae. Dīcō tē priōre nocte vēnisse inter falcāriōs—nōn agam obscūrē—in M. Laecae domum; convēnisse eōdem complūrīs ēiusdem āmentiae

FIRST ORATION AGAINST CATILINE 7

scelerisque sociōs. Num negāre audēs ? quid tacēs? con- vincam, sī negās. Videō enim esse hīc in senātū quōsdam quī tēcum ūnā fuērunt. ȳ. Ō dī immortālēs ! ubinam gen- tium sumus? in quā urbe vīvimus ? quam rem pūblicam habēmus ? Hīc, hīc sunt, in nostrō numerō, patrēs cōn- scrīptī, in hōc orbis terrae sānctissimō gravissimōque cōn- siliō, quī dē nostrō omnium interitū, quī dē hūius urbis atque adeō dē orbis terrārum exitiō cōgitent. Hōs ego videō cōnsul, et dē rē pūblicā sententiam rogō; et quōs ferrō tru- cīdārī oportēbat, eōs nōndum vōce volnerō. / Fuistī igitur apud Laecam illā nocte, Catilīna. Distribuistī partīs ītaliae; statuistī quō quemque proficīscī placēret; dēlēgistī quōs Rōmae relinquerēs, quōs tēcum ēdūcerēs; dīscrīpsistī urbis partīs ad incendia. Cōnfīrmāstī tē ipsum iam esse exitūrum. Dīxistī paulum tibi esse etiam nunc morae, quod ego vīve- rem. Repertī sunt duo equitēs Rōmānī quī tē istā cūrā lībe- rārent, et sēsē illā ipsā nocte, paulō ante lūcem, mē in meō lectulō interfectūrōs esse pollicērentur. 10. Haec ego om- nia, vixdum etiam coetū vestrō dīmissō, comperī. Domum meam māiōribus praesidiīs mūnīvī atque fīrmāvī. Exclūsī eōs quōs tū ad mē salūtātum mīserās, cum illī ipsī vēnis- sent, quōs ego iam multīs āc summīs virīs ad mē id temporis ventūrōs esse praedīxeram.

Then leave the city with your accomplices, for, although we have ōbeen fortunate enough to escape thus far, we cannot afford to take too many risks. Your attacks on me I repelled without trouble; but now your plans are more sweeping. Your departure is more de- sirable than your death, for your adherents would then follow you out of the city.

V. Quae cum ita sint, Catilīna, perge quō coepistī. Ēgredere aliquandō ex urbe; patent portae; proficīscere. Nimium diū tē imperātōrem tua illa Mānliāna castra dēsī- derant. Ēdūc tēcum etiam omnīs tuōs; sī minus, quam plūrimōs. Pūrgā urbem. Māgnō mē metū līberābis, dum modo inter mē atque tē mūrus intersit. Nōbīscum versārī

106

110

115

120 8 CICERO’S ORATIONS

125 iam diūtius nōn potes; nōn feram, nōn patiar, r ’n sinam. ;/ 11. Māgna dīs immortālibus habenda est atque hvuīc ipsī Iovī Statōrī, antīquissimō cūstōdī hūius urbis, grātia, quod hanc tam taetram, tam horribilem, tamque īnfēstam reī pūblicae pēstem totiēns iam effūgimus. Nōn est saepius in

180 ūnō homine summa salūs perīclitanda reī pūblicae. Quam diū mihi cōnsulī dēsīgnātō, Catilīna, īnsidiātus es, nōn pū- blicō mē praesidiō, sed prīvātā dīligentiā dēfendī. Cum proximīs comitiīs cōnsulāribus mē cōnsulem in campō et competītōrēs tuōs interficere voluistī, compressī cōnātūs tuōs

13ō nefāriōs amīcōrum praesidiō et cōpiīs, nūllō tumultū pūblicē concitātō. Dēnique, quotiēnscumque mē petīstī, per mē tibi obstitī, quamquam vidēbam perniciem meam cum māgnā calamitāte reī pūblicae esse cōniūnctam.! 12. Nunc iam apertē rem pūblicam ūniversam petis. Templa deōrum

140 immortālium, tēcta urbis, vītam omnium cīvium, ītaliam dēnique tōtam ad exitium āc vāstitātem vocās. Quā rē quo- niam id quod est prīmum, et quod hūius imperī dīsciplīnae- que māiōrum proprium est, facere nōndum audeō, faciam id quod est ad sevēritātem lēnius et ad commūnem salūtem

145 ūtilins. Nam sī tē interficī iūsserō, residēbit in rē pūblicā reliqua coniūrātōrum manus; sīn tū, quod tē iam dūdum hortor, exieris, exhauriētur ex urbe tuōrum comitum māgna et perniciōsa sentīna reī pūblicae. 13. Quid est, Catilīna? num dubitās id, mē imperante, facere, quod iam tuā sponte

150 faciēbās ? Ēxīre ex urbe iubet cōnsul hostem. Interrogās mē, num in exsilium ? Nōn iubeō; sed, sī mē cōnsulis, suādeō.

Ēour crimes are so notorious that you can surely find no pleasure in this city. You are stained with vice and ruined financially. Not a man here but knows the story of your first conspiracy, which only the good fortune of the Roman people baffed. I need not mention your repeated attacks on me.

VI. Quid est enim, Catilīna, quod tē iam in hāc urbe dēlectāre possit ? in quā nēmo est, extrā istam coniūrātiō-

FIRST ORATION AGAINST CATILINE 9

nem perditōrum hominum, quī tē nōn metuat; nēmo quī nōn ōderit. Quae nota domesticae turpitūdinis nōn inūsta vītae tuae est ? Quod prīvātārum rērum dēdecus nōn haeret in fāmā? Quae libīdō ab oculīs, quod facinus ā manibus umquam tuīs, quod flāgitium ā tōtō corpore āfuit ? Cuī tū adulēscentulō, quem corruptēlārum inlecebrīs inrētīssēs,

nōn aut ad audāciam ferrum aut ad libīdinem facem prae-

tulistī? 14. Quid vērō ? nūper cum morte superiōris uxōris novīs nūptiīs domum vacuēfēcissēs, nōnne etiam aliō incrēdi- bilī scelere hōc scelus cumulāstī ? Quod ego praetermittō, et facile patior silērī, nē in hāc cīvitāte tantī facinoris im- mānitās aut exstitisss aut nōn vindicāta esse videātur. Praetermittō ruīnās fortūnārum tuārum, quās omnīs impen- dēre tibi proximīs īdibus sentiēs. Ad illa veniō, quae nōn ad prīvātam īgnōminiam vitiōrum tuōrum, nōn ad domesti- cam tuam difficultātem āc turpitūdinem, sed ad summam rem pūblicam atque ad omnium nostrum vītam salūtemque pertinent. f1ō. Potestne tibi haec lūx, Catilīna, aut hūius caelī spīritus esse iūcundus, cum sciās hōrum esse nēminem quī nesciat, tē prīdiē Kalendās Iānuāriās, Lepidō et Tullō cōnsulibus, stetisse in comitiō cum tēlō ? manum, cōnsulum et prīncipum cīvitātis interficiendōrum causā, parāvisse? scelerī āc furōrī tuō nōn mentem aliquam aut timōrem tuum, sed fortūnam populī Rōmānī obstitisse.? Āc iam illa omittō—neque enim sunt aut obscūra aut nōn multa com- missa—quotiēns tū mē dēsīgnātum, quotiēns cōnsulem inter- ficere cōnātus es! quot ego tuās petītiōnēs ita coniectās, ut vītārī posse nōn vidērentur, parvā quādam dēclīnātiōne et, ut āiunt, corpore effūgī! Nihil agis, nihil adsequeris, nihil mōlīris, neque tamen cōnārī āc velle dēsistis. 16. Quotiēns tibi iam extorta est ista sīca dē manibus! Quotiēns vērō excidit cāsū aliquō et ēlāpsa est! Tamen eā carēre diūtius nōn potes, quae quidem quibus abs tē initiāta sacrīs āc dēvōta sit nesciō, quod eam necesse putās esse in cōnsulis corpore dēfīgere.

155

160

165

170

175

180

185 190

195

205

210

215

I0 CICERO’S ORATIONS

In pity rather than in hate I ask, Who of all your acquaintances in this body greeted you as you entered just now ? Your very presence causes general abhorrence. To be feared bg one’s slaves were bad enough, but to be hateful to one’s fellow citiaens, and even an ovject of dread to one’s country, would be intolerable. Hear the cry, Catiline, of our common mother, our native land : she, too, bids you leave her.

VII. Nunc vērō quae tua est ista vīta ? Sīc enim iam tēcum loqusr, nōn ut odiō permōtus esse videar, quō dēbeō, sed ut misericordiā, quae tibi nūlla dēbētur. Vēnistī paulō ante in senātum: quis tē ex hāc tantā frequentiā, tot ex tuīs amīcīs āc necessāriīs, salūtāvit ? Sī hōc post hominum memoriam contigit nēminī, vōcis exspectās contumēliam, cum sīs gravissimō iūdiciō taciturnitātis oppressus ? Quid, quod adventū tuō ista subsellia vacuēfacta sunt ? Quod omnēs cōnsulārēs, quī tibi persaepe ad caedem cōnstitūtī fuērunt, simul atque adsēdistī, partem istam subselliōrum nūdam atque inānem relīquērunt, —quō tandem animō tibi ferendum putās 117. Servī mēhercule meī sī mē istō pactō metuerent, ut tē metuunt omnēs cīvēs tuī, domum meam relinquendam putārem: tū tibi urbem nōn arbitrāris? et, sī mē meīs cīvibus iniūriā sūspectum tam graviter atque offēnsum vidērem, carēre mē aspectū cīvium, quam īnfēstīs omnium oculīs cōnspicī, māllem. Tū, cum cōnscientiā scelerum tuōrum āgnōscās odium omnium iūstum et iam diū tibi dēbitum, dubitās, quōrum mentīs sēnsūsque volnerās, eōcrum aspectum praesentiamque vītāre ? Sī tē parentēs timērent atque ōdissent tuī, neque eōs ūllā ratiōne plācāre possēs, tū, opīnor, ab eōrum oculīs aliquō concēderēs: nunc tē patria, quae commūnis est parēns omnium nostrum, ōdit āc metuit et iam diū tē nihil iūdicat nisi dē parricīdiō suō cōgitāre. Hūius tū neque auctōritātem verēbere, nec iūdi- cium sequēre, nec vim pertimēscēs ?//18. Quae tēcum, Cati- līna, sīc agit, et quōdam modō tacita loquitur: ‘Nūllum iam aliquot annīs facinus exstitit nisi per tē, nūllum flāgitium sine tē. Tibi ūnī multōrum cīvium necēs, tibi vexātiō dīrep-

.=3

.rn

2x 5 x

, 5 3 1 I ā

CICERŌ ADBRESSING THER SENATE.

“Quid, quod adventu tuo ista subsellia vacuefacta sunt?” I

FIRST ORATION AGAINST CATILINE II

tiōque sociōrum impūnīta fuit āc lībera. Tū nōn sōlum ad neglegendās lēgēs et quaestiōnēs, vērum etiam ad ēverten- 220 dās perfringendāsque valuistī. Superiōra illa, quamquam ferenda nōn fuērunt, tamen, ut potuī, tulī; nunc vērō mē tōtam esse in metū propter ūnum tē, quicquid increpuerit, Catilīnam timērī, nūllum vidērī contrā mē cōnsilium inīrī posse quod ā tuō scelere abhorreat, nōn est ferendum. 225 Quam.ob rem discēde, atque hunc mihi timōrem ēripe: sī est vērus, nē opprimar; sīn falsus, ut tandem aliquandō timēre dēsinam.’ VIII. 19. Haec sī tēcum, ut dīxī, patria loquātur, nōnne impetrāre dēbeat, etiam sī vim adhibēre nōn possit? 280

Your very offers to give yourself up in custody amount to self-condem- nation. In the light of all this evidence, why hesitate what to do?

Quid, quod tū tē ipse in cūstōdiam dedistī ? quod, vītan- dae sūspīciōnis causā, ad M’. Lepidum tē habitāre velle dīxistī ? ā quō nōn receptus etiam ad mē venīre ausus es, atque, ut domī meae tē adservārem, rogāstī. Cum ā mē quoque id respōnsum tulissēs, mē nūllō modō posse īsdem 285 parietibus tūtō esse tēcum, quī māgnō in perīculō essem, quod īsdem moenibus continērēmur, ad Q. Metellum prae- tōrem vēnistī; ā quō repudiātus ad sodālem tuum, virum optimum, M. Mārcellum dēmigrāstī; quem tu vidēlicet et ad cūstōdiendum tē dīligentissimum et ad sūspicandum sagācissimum et ad vindicandum fortissimum fore putāstī. Sed quam longē vidētur ā carcere atque āvinculīs abesse dē- bēre, quī sē ipse iam dīgnum cūstōdiā iūdicārit ? 20. Quae cum ita sint, Catilīna, dubitās, sī ēmorī aequō animō nōn potes, abīre in aliquās terrās, et vītam istam, multīs sup- 215 pliciīs iūstīs dēbitīsque ēreptam, fugae sōlitūdinīque man- dāre ?

240

12 CICERO’S ORATIONS

“Put the matter to the vote ?” I need not do that to show you the senti- ment of the Senate. Hear me—I bid you go into exile —and this audience hears my words in approving silence. Such words spoken to another would have led to scenes of violence. But bitterly as these

citizens hate you, they would willingly act as your escort if you would only go.

“Refer,’ inquis, cad senātum’; id enim pōstulās, et, sī hīc ōrdō placēre dēcrēverit tē īre in exsilium, obtemperā- 250 tūrum tē esse dīcis. Nōn referam (id quod abhorret ā meīs mōribus) et tamen faciam ut intellegās quid hī dē tē sen- tiant. Ēgredere ex urbe, Catilīna; līberā rem pūblicam metū; in exsilium, sī hanc vōcem exspectās, proficīscere. Quid est, Catilīna ? ecquid attendis, ecquid animadvertis 2565 hōrum silentium ? Patiuntur, tacent. Quid exspectās auc- tēritātem loquentium, quōrum voluntātem tacitōrum per- spicis ? 721. At sī hōc idem huīc adulēscentī optimō P. Sēstiō, sī fortissimō virō M. Mārcellō, dīxissem, iam mihi cōnsulī, hōc ipsō in templō; senātus iūre optimō vim et 260 manūs intulisset. Dē tē autem, Catilīna, cum quiēscunt, probant; cum patiuntur, dēcernunt; cum tacent, clāmant. Neque hī sōum (quōrum tibi auctōritās est vidēlicet cāra, vīta vīlissima) sed etiam illī equitēs Rōmānī, honestissimī atque optimī virī, cēterīque fortissimī cīvēs, quī circumstant 2065 senātum; quōrum tū et frequentiam vidēre, et studia per- spicere, et vōcēs paulō ante exaudīre, potuistī. Quōrum ego vix abs tē iam diū manūs āc tēla contineō, eōsdem facile addūcam, ut tē haec, quae vāstāre iam prīdem studēs, relin- quentem ūsque ad portās prōsequantur.

But why speak to you of exiler Would to Heaven you would go! I would gladlg bear all the odium such a course might bring upon me. But Iknouw that every preparation has been made for your arrival at the camp in Ētruria.

270 Ē IX. 22. Quamquam quid loquor ? tē ut ūlla rēs frangat? tū p umquam tē corrigās ? tū ut ūllam fugam meditēre? tū ut exsilium cōgitēs ? Utinam tibi istam mentem dī im-

FIRST ORATION AGAINST CATILINE 13

mortālēs duint! tametsī videō, sī, meā vōce perterritus, īre in exsilium animum indūxeris, quanta tempestās invidiae nōbīs, sī minus in praesēns tempus, recentī memoriā scele- rum tuōrum, at in posteritātem, impendeat. Sed est tantī, dum modo ista sit prīvāta calamitās, et ā reī pūblicae perī- culīs sēiungātur. Sed tū ut vitiīs tuīs commoveāre, ut lēgum poenās pertimēscās, ut temporibus reī pūblicae cēdās, nōn est pōstulandum. Neque enim is es, Catilīnā, ut tē aut pudor umquam ā turpitūdine, aut metus ā perīculō, aut ratiō ā furōre, revocārit. 28. Quam ob rem, ut saepe iam dīxī, proficīscere; āc, sī mihi inimīcō, ut praedicās, tuō cōn- flāre vīs invidiam, rēctā perge in exsilium. Vix feram ser- mōnēs hominum, sī id fēcerīs; vix mōlem istīus invidiae, sī in exsilium iūssū cōnsulis ieris, sustinēbō. Sīn autem servīre meae laudī et glōriae māvīs, ēgredere cum importūnā scelerātōrum manū; cōnfer tē ad Mānlium; concitā perditōs cīvēs; sēcerne tē ā bonīs; īnfer patriae bellum; exsultā im- piō latrōciniō, ut ā mē nōn ēiectus ad aliēnōs, sed invītātus ad tuōs īsse videāris. 24. Quamquam quid ego tē invītem, ā quō iam sciam esse praemissōs quī tibi ad forum Aurēlium praestōlārentur armātī ? cuī sciam pactam et cōnstitūtam cum Mānliō diem ? ā quō etiam aquilam illam argenteam quam tibi āc tuīs omnibus cōnfīdō perniciōsam āc fūnestam futūram, cuī domī tuae sacrārium scelerum tuōrum cōn- stitūtum fuit, sciam esse praemissam? Tū ut illā carēre diūtius possīs, quam venerārī ad caedem proficīscēns solēbās, ā cūius altāribus saepe istam impiam dexteram ad necem cīvium trānstulistī?

Go you will to that camp at last, and with what pleasure! Whnat joys await you among that abandoned crew! There you uwill be in your natural sphere. Your defeat for the consulship will have the effect at least of making you appear in your true colors at last.

X. 25. ībis tandem aliquandō, quō tē iam prīdem ista tua cupiditās effrēnāta āc furiōsa rapiēbat. Neque enim tibi haec rēs adfert dolōrem, sed quandam incrēdibilem

276

285

290

296

300 14 CICEROS ORATIONS

voluptātem. Ad hanc tē āmentiam nātūra peperit, voluntās 805 exercuit, fortūna servāvit. Numquam tū nōn modo ōtium, sed nē bellum quidem nisi nefārium concupīstī. Nanctus es, ex perditīs atque ab omnī nōn modo fortūnā vērum etiam spē dērelictīs cōnflātam, improbōrum manum. 26. Hīc tū quā laetitiā perfruēre! Quibus gaudiīs exsultābis! Quantā 810 in voluptāte bacchābere, cum in tantō numerō tuōrum, neque audiēs virum bonum quemquam, neque vidēbis! Ad hūius vītae studium meditātī illī sunt quī feruntur labōrēs tuī: iacēre humī, nōn sōlum ad obsidendum stuprum, vērum etiam ad facinus obeundum; vigilāre, nōn sōlum īnsidian- 318 tem somnō marītōrum, vērum etiam bonīs ōtiōsōrum. Ha- bēs ubi ostentēs tuam illam praeclāram patientiam famis, frīgoris, inopiae rērum omnium, quibus tē brevī tempore cōnfectum esse sentiēs. ’ 27. Fantum prōfēcī tum, cum tē ā cōnsulātū reppulī, ut exsul potius temptāre quam cōnsul 320 vexāre rem pūblicam possēs; atque ut id, quod est ā tē scelerātē susceptum, latrōcinium potius quam bellum nōmi- nārētur.

Let me explain my position, O conscript fathers. If my beloved coun- try should reproach me for remissness in allowing Catiline to escape: if she should invoke the examples of our forefathers, or plead that the laws were made for citizens not enemies, and charge me with ingratitude for the honors the people have con- ferred on me ...

XI. Nunc, ut ā mē, patrēs cōnscrīptī, quandam prope iūstam patriae querimōniam dētēster ac dēprecer, percipite,

325 quaesō, dīligenter quae dīcam, et ea penitus animīs vestrīs mentibusque mandāte. Etenim sī mēcum patria, quae mihi vītā meā multō est cārior, sī cūncta ītalia, sī omnis rēs pūblica loquātur: ‘M. Tullī, quid agis ? Tūne eum, quem esse hostem comperistī, quem ducem bellī futūrum vidēs, 330 quem exspectārī imperātōrem in castrīs hostium sentīs, auctōrem sceleris, prīncipem coniūrātiōnis, ēvocātōrem ser- vōrum et cīvium perditōrum, exīre patiēre, ut abs tē nōn

FIRST ORATION AGAINST CATILINE I5

ēmissus ex urbe, sed immissus in urbem esse videātur? Nōn hunc in vincula dūcī, nōn ad mortem rapī, nōn summō suppliciō māctārī imperābis ? 28. Quid tandem tē impedit ? ssō Mōsne māiōrum ? at persaepe etiam prīvātī in hāc rē pūblicā perniciōsōs cīvīs morte multāvērunt. An lēgēs, quae dē cīvium Rōmānōrum suppliciō rogātae sunt ? at numquam

in hāc urbe, quī ā rē pūblicā dēfēcērunt, cīvium iūra tenu- ērunt. An invidiam posteritātis timēs ? praeclāram vērō s40 populō Rōmānō refers grātiam, quī tē hominem per tē cōgni- tum, nūllā commendātiōne māiōrum, tam mātūrē ad sum- mum imperium per omnīs honōrum gradūs extulit, sī propter invidiae aut alicūius perīculī metum salūtem cīvium tuōrum neglegis. 29. Sed sī quis est invidiae metus, num est vehe- s5 mentius sevēritātis āc fortitūdinis invidia quam inertiae āc nēquitiae pertimēscenda ? An cum bellō vāstābitur ītalia, vexābuntur urbēs, tēcta ardēbunt, tum tē nōn exīstimās invidiae incendiō cōnflagrātūrum?’

In answer to this, let me say that, deserved as was the fate of Saturninus and others like him, yet putting Catiline to death would bring upon us the charge of tyranny without helping the situation. Rather let Catiline go, and with him his crowd, and every sign of disorder will disappear.

! XII. Hīs ego sānctissimīs reī pūblicae vōcibus, et eōrum s50

hominum, quī hōc idem sentiunt, mentibus pauca respon- dēbō. Ego, sī hōc optimum factū iūdicārem, patrēs cōn- serīptī, —Catilīnam morte multārī, —ūnīus ūsūram hōrae gladiātōrī istī ad vīvendum nōn dedissem. Etenim sī summī et clārissimī virī, Sāturnīnī et Gracchōrum et Flaccī et supe- ss55 riōrum complūrium sanguine, nōn modo sē nōn contāminā- runt, sed etiam honestārunt, certē verendum mihi nōn erat, nē quid, hōc parricīdā cīvium interfectō, invidiae mihi in posteritātem redundāret. Quod sī ea mihi māximē impen- dēret, tamen hōc animō semper fuī, ut invidiam virtūte g40 partam glōriam, nōn invidiam putārem. 30. Quamquam nōn nāllī sunt in hōc ōrdine, quī aut ea quae inminent nōn

16 CICEROS CRATIONS

videant, aut ea quae vident dissimulent. Quī spem Cati- līnae mollibus sententiīs aluērunt, coniūrātiōnemque nāscen- 86ō tem nōn crēdendō conrōborāvērunt; quōrum auctōritātem secūtī multī, nōn sōlum improbī, vērum etiam imperītī, sī in hunc animadvertissem, crūdēliter et rēgiē factum esse dīcerent. Nunc intellegō, sī iste, quō intendit, in Mānliāna castra pervēnerit, nēminem tam stultum fore quī nōn videat 870 coniūrātiōnem esse factam, nēminem tam improbum quī nōn fateātur. Hōc autem ūnō interfectō, intellegō hanc reī pūblicae pēstem paulisper reprimī, nōn in perpetuum com- primī posse. Quod sī sē ēiēcerit, sēcumque suōs ēdūxerit, et eōdem cēterōs undique conlēctōs naufragōs adgregārit, 875 exstinguētur atque dēlēbitur nōn modo haec tam adulta reī pūblicae pestis, vērum etiam stirps āc sēmen malōrum omnium. III. 81. Etenim iam diū, patrēs cōnscrīptī, in hīs perī- culīs coniūrātiōnis īnsidiīsque versāmur, sed nesciō quō 880 pactō omnium scelerum āc veteris furōris et audāciae mātū- ritās in nostrī cōnsulātūs tempus ērūpit. Quod sī ex tantō latrōciniō iste ūnus tollētur, vidēbimur fortasse ad breve quoddam tempus cūrā et metū esse relevātī; perīculum autem residēbit, et erit inclūsum penitus in vēnīs atque in 385 vīsceribus reī pūblicae. Ut saepe hominēs aegrī morbō gravī, cum aestū febrīque iactantur, sī aquam gelidam biberint, prīmō relevārī videntur, deinde multō gravius vehementiusque adfiīctantur, sīc hīc morbus quī est in rē pūblicā, relevātus istīus poenā, vehementius reliquīs vīvīs 390 ingravēscet.

Then let these anarchists withdraw, ceasing from their corrupt and dan- gerous work in our midst, and begin their impious war: Jupiter the Stayer uill defend us all, and bring them to justice, living or dead.

32. Quā rē sēcēdant improbī; sēcernant sē ā bonīs; ūnum in locum congregentur; mūrō dēnique, id quod saepe iam dīxī, discernantur ā nōbīs. Dēsinant īnsidiārī domī

FIRST ORATION AQGAINST CATILINE I7

suae cōnsulī, circumstāre tribūnal praetōris urbānī, obsidere cum gladiīs cūriam, malleolōs et facēs ad īnflammandam urbem comparāre. Sit dēnique īnscrīptum in fronte ūnīus cūiusque, quid dē rē pūblicā sentiat. Polliceor hōc vōbīs, patrēs cōnscrīptī, tantam in nōbīs cōnsulibus fore dīligen- tiam, tantam in vōbīs auctōritātem, tantam in equitibus Rōmānīs virtūtem, tantam in omnibus bonīs cōnsēnsiōnem, ut Catilīnae profectiōne omnia patefacta, inlūstrāta, oppressa, vindicāta esse videātis.

SS. Hīsce ōminibus, Catilīna, cum summā reī pūblicae salūte, cum tuā peste āc perniciē, cumque eōrum exitiō, quī sē tēcum omnī scelere parricīdiōque iūnxērunt, proficīscere ad impium bellum āc nefārium. Tū, Iuppiter, quī īsdem quibus haec urbs auspiciīs ā Rōmulō es cōnstitūtus, quem Statōrem hūius urbis atque imperī vērē nōmināmus, hunc et hūius sociōs ā tuīs cēterīsque templīs, ā tēctīs urbis āc moenibus, ā vītā fortūnīsque cīvium omnium arcēbis; et hominēs bonōrum inimīcōs, hostīs patriae, latrōnēs ītaliae, scelerum foedere inter sē āc nefāriā societāte coniūnctōs, saternīs suppliciīs vīvōs mortuōsque māctābis.

395

4065

410 SECOND ORATION AGAINST CATILINE Catiline went alone, and joined Manlius, and had he come on at once he might have taken Rome. The army was to support an insur- rection, and the insurrection was to support the army. Catiline was to wait for a signal from his friends in the city, and Lentulus, Cethe- gus, Autronius, and the rest of the leaders waited for Catiline to arrive. —Froubēe’s Caesar.

SECOND ORATION AGAINST CATILINE

At last, fellow-citizens, we have driven Catiline out of the city! He has been dislodged from his stronghold, and must now fight in open warfare.

TANDEM aliquandō, Quirītēs, L. Catilīnam, furentem audāciā, scelus anhēlantem, pestem patriae nefāriē mōlien- tem, vōbīs atque huīc urbī ferrō flammāque minitantem, ex urbe vel ēiēcimus vel ēmīsimus, vel ipsum ēgredientem ver- bīs prōsecūtī sumus. Atbiit, excēssit, ēvāsit, ērūpit. Nūlla iam perniciēs ā mōnstrō illō atque prōdigiō moenibus ipsīs intrā moenia comparābitur. Atque hunc quidem ūnum hūius bellī domesticī ducem sine contrōversiā vīcimus. Nōn enim iam inter latera nostra sīca illa versābitur; nōn in campō, nōn in forō, nōn in cūriā, nōn dēnique intrā domesticōs parietēs pertimēscēmus. Locō ille mōtus est, cum est ex urbe dēpulsus. Palam iam cum hoste, nūllō impediente, bellum iūstum gerēmus. Sine dubiō perdidi- mus hominem māgnificēque vīcimus, cum illum ex occultīs īnsidiīs in apertum latrōcinium coniēcimus.

QuEstīONS (for the answers see the Notes).—1. what are the dates given for the First and the Second Oration against Catiline ? 2. The year? 3. Before whom was the Second Oration delivered ? 4. Wwhat was the purpose of the Second Oration ? ō5. whom did Catiline leave in the city to manage the conspiracy after his own departure? 6. By what title does Cicero address the people ? (See the first line of the Latin text). 7. Look back at the first line of chap. xi of the First Oration, and tell by what title he addresses the Senate.

21

6

10

1 22 CICERO’S ORATIONS

He has had his very weapons wrested from his hands, and leaving us all alive he finds himself utterly routed.

2. Quod vērō nōn cruentum mūcrōnem, ut voluit, ex- tulit; quod vīvīs nōbīs ēgressus est; quod eī ferrum ē manibus extorsimus; quod incolumīs cīvīs, quod stantem urbem relīquit—quantō tandem illum maerōre esse adflīctum

20 et prōfligātum putātis ? Iacet ille nunc, prōstrātusque est, et sē perculsum atque abiectum esse sentit, et retorquet oculōs profectō saepe ad hanc urbem, quam ē suīs faucibus ēreptam esse lūget: quae quidem mihi laetārī vidētur, quod tantam pestem ēvomuerit forāsque prōiēcerit.

It is true, he deserved death, but many did not believe my words: in driving him out therefore my triumph is complete.

25 II. S. Xc sī quis est tālis, quālīs esse omnīs oportēbat, quī in hōc ipsō, in quō exsultat et triumphat ōrātiō mea, mē vehementer accūset—quod tam capitālem hostem nōn comprehenderim potius quam ēmīserim—nōn est ista mea culpa, sed temporum. Interfectum esse L. Catilīnam et

80 gravissimō suppliciō adfectum iam prīdem oportēbat, idque ā mē et mōs māiōrum, et hūius imperī sevēritās, et rēs pūblica pōstulābat. Sed quam multōs fuisse putātis quī quae ego dēferrem nōn crēderent ? quam multōs quī propter stultitiam nōn putārent ? quam multōs quī etiam

s5 dēfenderent ? quam multōs quī propter improbitātem favē- rent ? X;c sī, illō sublātō, dēpellī ā vōbīs omne perīculum iūdicārem, iam prīdem ego L. Catilīnam nōn modo invidiae meae, vērum etiam vītae perīculō sustulisssm. 4. Sed cum vidērem, nē vōbīs quidem omnibus rē etiam tum probātā,

40 sī illum, ut erat meritus, morte multāssem, fore ut ēius sociōs invidiā oppressus persequī nōn possem, rem hūc dēdūxī, ut tum palam pūgnāre possētis, cum hostem apertē vidērētis.

SECOND ORATION AGAINST CATILINE 23 We have now nothing more to fear—

Quem quidem ego hostem quam vehementer forīs esse timendum putem, licet hinc intellegātis, quod etiam mo- 45 lestē ferō, quod ex urbe parum comitātus exierit. Uti- nam ille omnīs sēcum suās cōpiās ēdūxisset! Tongilium mihi ēdūxit, quem amāre in praetextā coeperat, Pūblicium et Minucium, quōrum aes aliēnum contrāctum in popīnā nūllum reī pūblicae mōtum adferre poterat: relīquit quōs s0 virōs ! quantō aere aliēnō! quam valentīs! quam nōbilīs! III. 5. Itaque ego illūm exercitum prae Gallicānīs legiō- nibus, et hōc dīlēctū quem in agrō Pīcēnō et Gallicō Q. Metellus habuit, et hīs cōpiīs quae ā nōbīs cotīdiē compa- rantur, māgnō opere contemnō, conlēctum ex senibus dēspē- 55 rātīs, ex agrestī lūxuriā, ex rūsticīs dēcoctōribus, ex eīs quī vadimōnia dēserere quam illum exercitum māluērunt. Quibus ego nōn modo sī aciem exercitūs nostrī, vērum etiam sī ēdictum praetōris ostenderō, concident.

Jss except the adherents he has left behind: these also had better go.

Hōs, quōs videō volitāre in forō, quōs stāre ad cūriam, eo quōs etiam in senātum venīre, quī nitent unguentīs, quī fulgent purpurā, māllem sēcum mīlitēs ēdūxisset. Quī sī hīe permanent, mementōte nōn tam exercitum illum esse nōbīs quam hōs quī exercitum dēseruērunt, pertimēscendōs; atque hōc etiam sunt timendī magis, quod quicquid cōgi- 65 tant mē scīre sentiunt, neque tamen permoventur. 6. Videō cuī sit Xpūlia attribūta, quis habeat Ētrūriam, quis agrum Pīcēnum, quis Gallicum, quis sibi hās urbānās īnsidiās caedis atque incendiōrum dēpopōscerit. Omnia superiōris noctis cōnsilia ad mē perlāta esse sentiunt; patefēcī in 10 senātū hesternō diē. Catilīna ipse pertimuit, profūgit: hī quid exspectant ? Nē illī vehementer errant, sī illam meam prīstinam lēnitātem perpetuam spērant futūram.

IV. Quod exspectāvī, iam sum adsecūtus, ut vōs omnēs factam esse apertē coniūrātiōnem contrā rem pūblicam 75

8o

90

95

100

105

24 CICERO’S ORATIONS

vidērētis; nisi vērō sī quis est quī Catilīnae similīs cum Catilīnā sentīre nōn putet. Nōn est iam lēnitātī locus; sevēritātem rēs ipsa flāgitat. Ōūnum etiam nunc concē- dam: exeant, proficīscantur, nē patiantur dēsīderiō suī Ca- tilīnam miserum tābēscere. Dēmōnstrābō iter: Aurēliā viā profectus est; sī adcelerāre volent, ad vesperam cōnse- quentur.

Whnat a relief since Catiline departed! He uwas the intimate friend of criminals of every class.

7. ō fortūnātam rem pūblicam, sī quidem hanc sentīnam urbis ēiēcerit! ūUnō mēhercule Catilīnā exhaustō, levāta mihi et recreāta rēs pūblica vidētur. Quid enim malī aut sceleris fingī aut cōgitārī potest quod nōn ille concēperit? Quis tōtā ītaliā venēficus, quis gladiātor, quis latrō, quis sīcārius, quis parricīda, quis tēstāmentōrum subiector, quis circumscrīptor, quis gāneō, quis nepōs, quis adulter, quae mulier īnfāmis, quis corruptor iuventūtis, quis corruptus, quis perditus invenīrī potest quī sē cum Catilīnā nōn fami- liārissimē vīxisse fateātur ? Quae caedēs per hōsce annōs sine illō facta est ? Quod nefārium stuprum nōn per illum?
8. Iam vērō quae tanta umquam in ūllō homine iuventūtis inlecebra fuit, quanta in illō ? quī aliōs ipse amābat turpis- simē, aliōrum amōrī flāgitiōsissimē serviēbat; aliīs frūctum libīdinum, aliīs mortem parentum, nōn modo impellendō, vērum etiam adiuvandō pollicēbātur. Nunc vērō quam subitō nōn sōlum ex urbe, vērum etiam ex agrīs ingentem numerum perditōrum hominum conlēgerat! Nēmo nōn modo Rōmae, sed nē ūllō quidem in angulō tōtīus ītaliae oppressus aere aliēnō fuit, quem nōn ad hōc incrēdibile sceleris foedus ascīverit. V. 9. Atque ut ēius dīversa studia in dissimilī ratiōne perspicere possītis, nēmo est in lūdō gladiātōriō paulō ad facinus audācior, quī sē nōn intimum QCatilīnae esse fateātur; nēmo in scēnā levior et nēquior, quī sē nōn ēiusdem prope sodālem fuisse com- memoret. Atque īdem tamen stuprōrum et scelerum exer-

SECOND ORATION AGAINST CATILINE 25

citātiōne adsuēfactus frīgore et famē et sitī et vigiliīs per- ferendīs fortis ab istīs praedicābātur, cum industriae sub- sidia atque īnstrūmenta virtūtis in libīdine audāciāque cōn- sūmeret.

His accomplices are the most desperate characters, whose only thoughts are of murder, incendiarism, and rapine.

10. Hunc vērō sī secūtī erunt suī comitēs, sī ex urbe exierint dēspērātōrum hominum flāgitiōsī gregēs, ō nōs beātōs, ō rem pūblicam fortūnātam, ō praeclāram laudem cōnsulātūs meī! Nōn enim iam sunt mediocrēs hominum libīdinēs, nōn hūmānae āc tolerandae audāciae. Nihil cōgi- tant nisi caedem, nisi incendia, nisi rapīnās. Patrimōnia sua profūdērunt, fortūnās suās obligāvērunt; rēs eōs iam prīdem, fidēs nūper dēficere coepit. Eadem tamen illa, quae erat in abundantiā, libīdō permanet. Quod 5ī in vīnō et āleā cōmissātiōnēs sōlum et scorta quaererent, essent illī quidem dēspērandī, sed tamen essent ferendī. Hōc vērō quis ferre possit, inertīs hominēs fortissimīs virīs īnsi- diārī, stultissimōs prūdentissimīs, ēbriōsōs sōbriīs, dormi- entīs vigilantibus ? quī mihi accubantēs in convīviīs, com- plexī mulierēs impudīcās, vīnō languidī, cōnfertī cibō, sertīs redimītī, unguentīs oblitī, dēbilitātī stuprīs, ēructant sermōnibus suīs caedem bonōrum atque urbis incendia.

x1

Our country is at peace with the rest of the uorld: to have removed these foes within will be the crowning glory of my consulship.

11. Quibus ego cōnfīdō impendēre fātum aliquod, et poenam iam diū improbitātī, nēquitiae, scelerī, libīdinī dē- bitam aut īnstāre iam plānē aut certē appropinquāre. Quōs sī meus cōnsulātus, quoniam sānāre nōn potest, sustulerit, nōn breve nesciō quod tempus, sed multa saecula prōpāgārit reī pūblicae. Nūlla est enim nātiō quam pertimēscāmus; nūllus rēx quī bellum populō Rōmānō facere possit. Omnia sunt externa ūnīus virtūte terrā marīque pācāta. Domesti-

110

11ō

120

130

185 140

14ō

1ō0

1ō5

160

1656

26 CICERO’S ORATIONS

cum bellum manet; intus īnsidiae sunt; intus inclūsum perīculum est; intus est hostis. Cum lūxuriā nōbīs, cum āmentiā, cum scelere certandum est. Huīc ego mē bellō ducem profiteor, Quirītēs. Suscipiō inimīcitiās hominum perditōrum. Quae sānārī poterunt, quācumque ratiōne sānābō; quae resecanda erunt, nōn patiar ad perniciem cīvitātis manēre. Proinde aut exeant aut quiēscant, aut, sī et in urbe et in eādem mente permanent, ea quae merentur exspectent.

s“ Catiline an exile,” my fellow-citiaens ? Poor fellowu! But not he: he has gone, not to Massilia, but to the camp of Manlius in Etruria.

VI. 12. At etiam sunt quī dīcant, Quirītēs, ā mē in exsilium ēiectum esse Catilīnam. Quod ego sī verbō adse- quī possem, istōs ipsōs ēicerem, quī haec loquuntur. Homo enim vidēlicet timidus, aut etiam permodestus, vōcem cōnsulis ferre nōn potuit: simul atque īre in exsilium iūssus est, pāruit. Quid ? ut hesternō diē, Quirītēs, cum domī meae paene interfectus essem, senātum in aedem Iovis Statōris convocāvī, rem omnem ad patrēs cōnscrīptōs dētulī: quō cum Catilīna vēnisset, quis eum senātor appellāvit ? quis salūtāvit ? quis dēnique ita aspexit ut perditum cīvem, āc nōn potius ut importūnissimum hostem? Quīn etiam prīncipēs ēius ōrdinis partem illam subselliōrum, ad quam ille accēsserat, nūdam atque inānem relīquērunt. 13. Hīc ego vehemēns ille cōnsul, quī verbō cīvīs in exsilium ēiciō, quaesīvī ā Catilīnā in nocturnō conventū ad M. Laecam fuisset necne. Cum ille, homo audācissimus, cōnscientiā convictus, prīmō reticuisset, patefēcī cētera. Quid eā nocte ēgisset, quid in proximam cōnstituisset, quem ad modum esset eī ratiō tōtīus bellī dēscrīpta, ēdocuī. Cum haesitāret, cum tenērētur, quaesīvī quid dubitāret proficīscī eō, quō iam prīdem parāret, cum arma, cum secūrīs, cum fascīs, cum tubās, cum esīgna mīlitāria, cum aquilam illam argen- team, cuī ille etiam sacrārium scelerum domī suae fēcerat,

- 2w1.rF5

SECOND ORATION AGAINST CATILINE 27

scīrem esse praemissam. 14. In exsilium ēiciēbam, quem iam ingressum esse in bellum vidēbam? Etenim, crēdō, Mānlius iste centuriō, quī in agrō Faesulānō castra posuit, bellum populō Rōmānō suō nōmine indīxit, et illa castra nunc nōn Catilīnam ducem exspectant, et ille ēiectus in exsilium sē Massiliam, ut āiunt, nōn in haec castra cōnferet.

Let him, if he will, go into exile. If he does, I may be misjudgead, but I will gladly bear the consequences, be they what they may, if only the country be saved. But in three days you uill knouw the truth.

VII. ō condiciōnem miseram nōn modo administran- dae, vērum etiam cōnservandae reī pūblicae! Nunc sī L. Catilīna, cōnsiliīs, labōribus, perīculīs meīs circumclūsus āc dēbilitātus, subitō pertimuerit, sententiam mīūtāverit, dēseruerit suōs, cōnsilium bellī faciendī abiēcerit, ex hōc cursū sceleris āc bellī iter ad fugam atque in exsilium con- verterit, nōn ille ā mē spoliātus armīs audāciae, nōn obstu- pefactus āc perterritus meā dīligentiā, nōn dē spē cōnātūque dēpulsus, sed indemnātus, innocēns in exsilium ēiectus ā sōnsule vī et minīs esse dīcētur: et erunt quī illum, sī hōc fēcerit, nōn improbum sed miserum, mē nōn dīligentis- simum cōnsulem sed crūdēlissimum tyrannum, exīstimārī velint !1715. Est mihi tantī, Quirītēs, hūius invidiae falsae atque inīquae tempestātem subīre, dum modo ā vōbīs hūius horribilis bellī āc nefāriī perīculum dēpellātur: dīcātur

170

175

185

190

sānē ēiectus esse ā mē, dum modo eat in exsilium. Sed

mihi crēdite, nōn est itūrus. Numquam ego ā dīs immor- tālibus optābō, Quirītēs, invidiae meae levandae causā, ut L. Catilīnam dūcere exercitum hostium atque in armīs volitāre audiātis; sed trīduō tamen audiētis, multōque magis illud timeō, nē mihi sit invidiōsum aliquandō, quod illum ēmīserim potius quam quod ēiēcerim. Sed cum sint hominēs quī illum, cum profectus sit, ēiectum esse dīcant, eīdem, sī interfectus esset, quid dīcerent ? 16. Quamquam

195

200

28 CICERO’S ORATIONS

istī quī Catilīnam Massiliam īre dictitant, nōn tam hōc queruntur quam verentur. Nēmo est istōrum tam mise- ricors quī illum nōn ad Mānlium quam ad Massiliēnsīs īre mālit. Ille autem, sī mē hercule hōc, quod agit, num-

205 quam anteā cōgitāsset, tamen latrōcinantem sē interficī

210

21

220

225

māllet quam exsulem vīvere. Nunc vērō, cum eī nihil adhūc praeter ipsīus voluntātem cōgitātiōnemque acciderit, nisi quod vīvīs nōbīs Rōmā profectus est, optēmus potius ut eat in exsilium quam querāmur.

But leaving Catiline now as a self-confessed enemy, let me describe the classes to which his followers belong.

VIII. 17. Sed cūr tam diū dē ūnō hoste loquimur, et dē hoste quī iam fatētur sē esse hostem, et quem, quia, quod semper voluī, mūrus interest, nōn timeō. Dē eīs quī dissimulant, quī Rōmae remanent, quī nōbīscum sunt, nihil dīcimus ? Quōs quidem ego, sī ūllō modō fierī possit, nōn tam ulcīscī studeō quam sānāre sibi ipsōs, plācāre reī pūbli- cae; neque, id quā rē fierī nōn possit, sī mē audīre volent, intellegō. Expōnam enim vōbīs, Quirītēs, ex quibus gene- ribus hominum istae cōpiae comparentur; deinde singulīs medicīnam cōnsilī atque ōrātiōnis meae, sī quam poterō, adferam.

The first class consists of propertied men who are yet deeply in deot.

18. Ōnum genus est eōrum quī māgnō in aere aliēnō māiōrēs etiam possessiōnēs habent, quārum amōre adductī dissolvī nūllō modō possunt. Hōrum hominum speciēs est honestissima; sunt enim locuplētēs. Voluntās vērō et causa impudentissima. Tū agrīs, tū aedificiīs, tū argentō, tū famīiliā, tū rēbus omnibus ōrnātus et cōpiōsus sīs, et dubitēs dē possessiōne dētrahere, adquīrere ad fidem? 4uid enim exspectās ? bellum? Quid ergō? in vāstātiōne omnium tuās possessiōnēs sacrōsānctās futūrās putās ? An tabulās

280 novās ? FĒrrant quī istās ā Catilīnā exspectant: meō bene-

s

SECOND ORATION AGAINST CATILINE 29

ficiō tabulae novae prōferentur, vērum auctiōnāriae; neque enim istī, quī possessiōnēs habent, aliā ratiōne ūllā salvī esse possunt. Quod sī mātūrius facere voluissent, neque (id quod stultissimum est) certāre cum ūsūrīs frūctibus praediōrum, et locuplētiōribus hīs et meliōribus cīvibus ūterēmur. Sed hōsce hominēs minimē putō pertimēscendōs, quod aut dēdūcī dē sententiā possunt, aut, sī permanēbunt, magis mihi videntur vōta factūrī contrā rem pūblicam quam arma lātūrī.

The second class, of needy but ambitious politicians.

IX. 19. Alterum genus est eōrum quī, quamquam premuntur aere aliēnō, dominātiōnem tamen exspectant, rērum potīrī volunt, honōrēs, quōs quiētā rē pūblicā dēspē- rant, perturbātā sē cōnsequī posse arbitrantur. Quibus hōc praecipiendum vidētur (ūnum scīlicet et idem quod reliquīs omnibus), ut dēspērent id, quod cōnantur, sē cōn- sequī posse: prīmum omnium mē ipsum vigilāre, adesse, prōvidēre reī pūblicae; deinde māgnōs animōs esse in bonīs virīs, māgnam concordiam in māximā multitūdine, māgnās praetereā cōpiās mīlitam; deōs dēnique immortālīs huīc invictō populō, clārissimō imperiō, pulcherrimae urbī con- trā tantam vim sceleris praesentīs auxilium esse lātūrōs. Quod sī iam sint id, quod cum summō furōre cupiunt, adeptī, num illī in cinere urbis et in sanguine cīvium, quae mente cōnscelerātā āc nefāriā concupīvērunt, sē cōnsulēs āc

dictātōrēs aut etiam rēgēs spērant futūrōs? Nōn vident id

4

sē cupere, quod sī adeptī sint, fugitīvō alicuī aut gladiā- tōrī concēdī sit necesse? The third class, of Sulla’s veterans spoiling for another waor.

20. Tertium genus est aetāte iam adfectum, sed tamen exercitātiōne rōbustam. Quō ex genere iste est Mānlius,

285

240

24ō

250

266

/

cuī nunc Catilīna succēdit. Sunt hominēs ex eīs colōniīs g60

quās Sulla cōnstituit; quās ego ūniversās cīvium esse opti-

30 CICERO’S ORATIONS

mōrum et fortissimōrum virōrum sentiō, sed tamen eī sunt colōnī quī sē in īnspērātīs āc repentīnīs pecūniīs sūmptuōsius īnsolentiusque iactārunt. Hī dum aedificant tamquam 205 beātī, dum praediīs lēctīs, familiīs māgnīs, convīviīs appa- rātīs dēlectantur, in tantum aes aliēnum incidērunt, ut, sī salvī esse velint, Sulla sit eīs ab īnferīs excitandus; quī etiam nōn nūllōs agrestīs, hominēs tenuīs atque egentīs, in eandem illam spem rapīnārum veterum impulērunt: quōs 210 ego utrōsque in eōdem genere praedātōrum dīreptōrumque p—ōnō. Sed eōs hōc moneō: dēsinant furere, āc prōscrīp- tiōnēs et dictātūrās cōgitāre. Tantus enim illōrum tem- porum dolor inūstus est cīvitātī, ut iam ista nōn modo hominēs, sed nē pecudēs quidem mihi passūrae esse vide- 275 antur.

The fourth, of hopeless bankrupts, a motley crew.

X. 21. Quārtum genus est sānē varium et mīxtum et turbulentum, quī iam prīdem premuntur, quī numquam ēmergunt; quī partim inertiā, partim male gerendō negō- tiō, partim etiam sūmptibus in vetere aere aliēnō vacillant;

280 qui vadimōniīs, iūdiciīs, prōscrīptiōne bonōrum dēfatīgātī, permultī et ex urbe et ex dgrīs sē in illa castra cōnferre dīcuntur. Hōsce ego nōn tam mīlitēs ācrīs quam īnfitiā- tōrēs lentōs esse arbitror. Quī hominēs prīmum, sī stāre nōn possunt, conruant, sed ita, ut nōn modo cīvitās, sed nē

285 vīcīnī quidem proximī sentiant. Nam illud nōn intellegō, quam ob rem, sī vīvere honestē nōn possunt, perīre turpiter velint; aut cūr minōre dolōre peritūrōs sē cum multīs, quam sī sōlī pereant, arbitrentur.

The fifth, of criminals of every sort; and the sixth and last, of young debauchees, Catiline’s especial favorites.

22. Quīntum genue est parricīdārum, sīcāriōrum, dēni- 200 que omnium facinorōsōrum. Quōs ego ā Catilīnā nōn revocō; nam neque ab eō dīvellī possunt, et pereant sānē in

SECOND ORATION AGAINST CATILINE 31

latrōciniō, quoniam sunt ita multī, ut eōs carcer capere nōn possit. Postrēmum autem genus est nōn sōlum numerō, vērum

etiam genere ipsō atque vītā, quod proprium Catilīnae est, 205

dē ēius dīlēctū, immō vērō dē complexū ēius āc sinū; quōs pexō capillō, nitidōs, aut imberbīs aut bene barbātōs vidētis, manicātīs et tālāribus tunicīs, vēlīs amictōs, nōn togīs, quōrum omnis industria vītae et vigilandī labor in antelū-

cānīs cēnīs exprōmitur. 238. In hīs gregibus omnēs āleā- sco

tōrēs, omnēs adulterī, omnēs impūrī impudīcīque versantur. Hī puerī tam lepidī āc dēlicātī nōn sōlum amāre et amārī, neque saltāre et cantāre, sed etiam sīcās vibrāre et spargere venēna didicērunt; quī nisi exeunt, nisi pereunt, etiam sī Catilīna perierit, scītōte hōc in rē pūblicā sēminārium Catilīnārum futūrum. Vērum tamen quid sibi istī miserī volunt ? Num suās sēcum mulierculās sunt in castra duc- tūrī? Quem ad modum autem illīs carēre poterunt, hīs praesertim iam noctibus ? Quō autem pactō illī Xpennīnum atque illās pruīnās āc nivīs perferent ? nisi idcircō sē facilius hiemem tolerātūrōs putant, quod nūdī in convīviīs saltāre

didicērunt. p4

Contrasting the tuo sides, your own and that of Catiline, we find that we have nothing to fear; for this is a war between strength and weakness, virtue and vice, right and wrong, the result of which can be safely foretold.

XI. 24. ō bellum māgnō opere pertimēscendum, cum hanc sit habitūrus Catilīna scortōrum cohortem praetōriam! īnstruite nunc, Quirītēs, contrā hās tam praeclārās Catilīnae cōpiās vestra praesidia vestrōsque exercitūs. Et prīmum gladiātōrī illī cōnfectō et sauciō cōnsulēs imperātōrēsque vestrōs oppōnite; deinde contrā illam naufragōrum ēiectam āc dēbilitātam manum flōrem tōtīus ītaliae āc rōbur ēdūcite. Iam vērō urbēs colōniāram āc mūnicipiōrum respondēbunt Catilīnae tumulīs silvestribus. Neque ego cēterās cōpiās, ōrnāmenta, praesidia vestra cum illīus latrōnis inopiā

-—-

805

810

81

320

326

330

338ō

34ō

350

32 CICEROS ORATIONS

atque egestāte cōnferre dēbeō. 25. Sed sī, omissīs hīs rēbus, quibus nōs suppeditāmur, eget ille (senātū, equitibus Rōmānīs, urbe, aerāriō, vectīgālibus, cūnctā ītaliā, prō- vinciīs omnibus, exterīs nātiōnibus)—sī, hīs rēbus omissīs, causās ipsās quae inter sē cōnflīgunt contendere velīmus, ex eō ipsō, quam valdē illī iaceant, intellegere possumus. Ex hāc enim parte pudor pūgnat, illinc petulantia; hinc pudī- citia, illinc stuprum; hinc fidēs, illinc fraudātiō; hinc pietās, ilīinc scelus; hinc cōnstantia, illinc furor; hinc honestās, illinc turpitūdō; hinc continentia, illinc libīdō; dēnique aequitās, temperantia, fortitūdō, prūdentia, virtūtēs omnēs certant cum inīquitāte, lūxuriā, īgnāviā, temeritāte, cum vitiīs omnibus; postrēmō cōpia cum egestāte, bona ratiō cum perditā, mēns sāna cum āmentiā, bona dēnique spēs cum omnium rērum dēspērātiōne cōnflīgit. In ēius modī certāmine āc proeliō nōnne, etiam sī hominum studia dēfi- ciant, dī ipsī immortālēs cōgant ab hīs praeclārissimīs virtū- tibus tot et tanta vitia superārī?

Guard your homes; Ihave provided for the safety of the city. I have also taken every means of defence outside.

XII. 26. Quae cum ita sint, Quirītēs, vōs, quem ad modum iam anteā, vestra tēcta cūstōdiīs vigiliīsque dēfen- dite; mihi, ut urbī sine vestrō mōtū āc sine ūllō tumultū satis esset praesidī, cōnsultum atque prōvīsum est. Colōnī omnēs mūnicipēsque vestrī, certiōrēs ā mē factī dē hāc noc- turnāexcursiōne Catilīnae, facile urbīs suās fīnīsque dēfen- dent. Gladiātōrēs, quam sibi ille manum certissimam fore putāvit, quamquam animō meliōre sunt quam pars patrici- ōrum, potestāte tamen nostrā continēbuntur. Q. Metellus, quem ego hōc prōspiciēns in agrum Gallicum Pīcēnumque praemīsī, aut opprimet hominem, aut omnīs ēius mōtūs

cōnātūsque prohibēbit. Reliquīs autem dē rēbus cōnstitu-

endīs, mātūrandīs, agendīs iam ad senātum referēmus, quem vocārī vidētis.

5

SECOND ORATION AGAINST CATILINE 33

To the conspirators left behind by Catiline I give warning once more. Let them go if they wilt; for, guilty as they are, I will not detain them. This war I will wage in the garō of peace, and with the least possible disturbance.

27. Nunc illōs, quī in urbe remānsērunt, atque adeō quī contrā urbis salūtem omniumque vestrum in urbe ā Catilīnā relictī sunt, quamquam sunt hostēs, tamen, quia sunt cīvēs, monitōs etiam atque etiam volō. Mea lēnitās sī cuī adhūc solūtior vīsa est, hōc exspectāvit, ut id, quod latēbat, ērumperet. Quod reliquum est, iam nōn possum oblīvīscī, meam hanc esse patriam; mē hōrum esse cōnsulem; mihi aut cum hīs vīvendum aut prō hīs esse moriendum. Nūllus est portīs cūstōs, nūllus īnsidiātor viae: sī quī exīre volunt, cōnīvēre possum. Quī vērō sē in urbe commōverit; cūius ego nōn modo factum, sed inceptum ūllum cōnātumve contrā patriam dēprehenderō—sentiet in hāc urbe esse cōnsulēs vigilantīs, esse ēgregiōs magistrātūs, esse fortem senātum, esse arma, esse carcerem, quem vindicem nefāri- ōrum āc manifēstōrum scelerum māiōrēs nostrī esse volu- ērunt.

XIII. 28. Atque haec omnia sīc agentur, Quirītēs, ut māximae rēs minimō mōtū, perīcula summa nūllō tumultū, bellum intestīnum āc domesticum post hominum memoriam crūdēlissimum et māximum mē ūnō togātō duce et imperā- tōre sēdētur. Quod ego sīc administrābō, Quirītēs, ut, sī ūllō modō fierī poterit, nē improbus quidem quisquam in hāc urbe poenam suī sceleris sufferat; sed sī vīs manifēstae audāciae, sī impendēns patriae perīculum mē necessāriō dē hāc animī lēnitāte dēdūxerit, illud profectō perficiam, quod in tantō et tam īnsidiōsō bellō vix optandum vidētur, ut neque bonus quisquam intereat, paucōrumque poenā vōs omnēs salvī esse possītis.

35ō

865

370

37ō

380

Conspirators never think that they have taken precautions enough, or have gained allies enough; and in endeavoring to gain fresh sup- port, the Catilinarians made a fatal mistake. —FrouDē’s Caesar.

Thus Cicero’s first object was fully attained; the conspirators in the city, whose machinations had hitherto been hidden from the public, were now caught in a flagrant act of rebellion, and an act which had conspicuously failed. —STRACHAN-DaAvIDSON’S Cicero.

014 14 PLēCūfc.42 2ōtvrītārm

n enbēā=Sss ca vx v

27 x J 45

SINUS

Ltovsrrevs

Tr US q u M Vesuviā 5:

g- -3

YR R HENUM s. INFERU M

ITALIA

SCALE OF ENGUISH MILES. 2-.06 25 00 ī00 100

ēf SCALEĒ OF ROMAN MILES

0 26 50 100 1500 1

12 East from 1145 Greenwich 164

Digitized by Google

THIRD ORATION AGAINST CATILINE

Fellow-citiaens, I have saved the state, and am entitled to rank with Romulus himself. Iuill tell you briefly what has occurred in the Senate.

REM pūblicam, Quirītēs, vītamque omnium vestrum, bona, fortūnās, cōniugēs līberōsque vestrōs, atque hōc do- micilium clārissimī imperī, fortūnātissimam pulcherrimam- que urbem, hodiernō diē deōrum immortālium summō ergā vōs amōre, labōribus, cōnsiliīs, perīculīs meīs, ē flammā atque ferrō āc paene ex faucibus fātī ēreptam et vōbīs cōn- servātam āc restitūtam vidētis. 2. Et sī nōn minus nōbīs iūcundī atque inlūstrēs sunt eī diēs quibus cōnservāmur, quam illī quibus nāscimur, quod salūtis certa laetitia est, nāscendī incerta condiciō, et quod sine sēnsū nāscimur, cum voluptāte servāmur, profectō, quoniam illum, quī hanc urbem condidit, ad deōs immortālīs benevolentiā fāmāque sustulimus, esse apud vōs posterōsque vestrōs in honōre dēbēbit is quī eandem hanc urbem conditam amplificātam- que servāvit. Nam tōtī urbī, templīs, dēlūbrīs, tēctīs āc moenibus subiectōs prope iam īgnīs circumdatōsque re- stinximus; īdemque gladiōs in rem pūblicam dēstrictōs ret- tudimus, mūcrōnēsque eōrum ā iugulīs vestrīs dēiēcimus. 3. Quae quoniam in senātū inlūstrāta, patefacta, comperta

10

1ō

sunt per mē, vōbīs iam expōnam breviter, Quirītēs, ut, et 20

QuEsrtiONS (for answers see the Notes).—1. How long a time elapsed between the delivery of the Second and the Third Oration against Catiline ? 2. Wwhat action did the Senate take about this time ? 3. What was Cicero’s object during the interval ? 4. Wwhat is the theme of the Third OŌration? 5v

38 CICERO’S ORATIONS

quanta et quā ratiōne invēstigāta et comprehēnsa sint, vōs

26

80

40

quī īgnōrātis et exspectātis scīre possītis.

From the first it has been my aim, since Catiline’s departure, to secure such evidence against the conspirators as could not be questioned.

Prīncipiō, ut Catilīna paucīs ante diēbus ērūpit ex urbe, cum sceleris suī sociōs, hūiusce nefāriī bellī ācerrimōs ducēs, Rōmae relīquisset, semper vigilāvī et prōvīdī, Quirītēs, quem ad modum in tantīs et tam absconditīs īnsidiīs salvī esse possēmus. II. Nam tum, cum ex urbe Catilīnam ēiciēbam—nōn enim iam vereor hūius verbī invidiam, cum illa magis sit timenda, quod vīvus exierit—sed tum, cum illum exterminārī volēbam, aut reliquam coniūrātōrum manum simul exitūram, aut eōs, quī restitissent, īnfīrmōs sine illō āc dēbilīs fore putābam. 4. Atque ego, ut vīdī, quōs māximō furōre et scelere esse īnflammātōs sciēbam, eōs nōbīscum esse et Rōmae remānsisse, in eō omnīs diēs noctīsque cōnsūmpsī, ut quid agerent, quid mōlīrentur, sentīrem āc vidērem, ut, auoniam auribus vestrīs propter incrēdibilem māgnitūdinem sceleris minōrem fidem faceret ōrātiō mea, rem ita comprehenderem, ut tum dēmum animīs salūtī vestrae prōvidērētis, cum oculīs maleficium ipsum vidērētis.

Ilearned that certain delegates of the Gauls, visiting our city, had been tampered with by Lentulus, and that they with Volturcius, the representative of the conspirators, were to bear to their coun- trymen and to Catiline important letters, written by the revolution- 1sts in the city. Accordingly I yesterday sent two praetors, Flac- cus and Pomptinus, to intercept the party at the Mulvian bridqe.

The arrests were made early this morning, and the prisoners with the letters were brought to me.

Itaque ut comperī lēgātōs Allobrogum, bellī Trāns- alpīnī et tumultūs Gallicī excitandī causā, ā P. Lentulō esse sollicitātōs, eōsque in Galliam ad suōs cīvīs eōdemque itinere cum lītterīs mandātīsque ad Catilīnam esse missōs,

ā3ōdrdad NVINTINN mHL

—

Digitized by Google THIRD ORATION AGAINST CATILINE 39

comitemque eīs adiūnctum esse T. Volturcium, atque huīc ad Catilīnam esse datās lītterās, facultātem mihi oblātam putāvī, ut (quod erat difficillimum, quodque ego semper optābam ab dīs immortālibus) tōta rēs nōn sōlum ā mē, sed etiam ā senātū et ā vōbīs manifēstō dēprehenderētur. 5. Itaque hesternō diē L. Flaccum et C. Pomptīnum praetōrēs, fortissimōs atque amantissimōs reī pūblicae virōs, ad mē vocāvī. Rem exposuī; quid fierī placēret, ostendī. Illī autem, quī omnia dē rē pūblicā praeclāra atque ēgregia sentīrent, sine recūsātiōne āc sine ūllā morā negōtium sus- cēpērunt; et, cum advesperāsceret, occultē ad pontem Mulvium pervēnērunt, atque ibi in proximīs vīllīs ita bi- partītō fuērunt, ut Tiberis inter eōs et pōns interesset. Eōdem autem et ipsī sine cūiusquam sūspīciōne multōs fortīs virōs ēdūxerant, et ego ex praefectūrā Reātīnā com- plūrīs dēlēctōs adulēscentīs, quōrum operā ūtor adsiduē in rē pūblicā, praesidiō cum gladiīs mīseram. 6. Interim, tertiā ferē vigiliā exāctā, cum iam pontem Mulvium māgnō comitātū lēgātī Allobrogum ingredī inciperent, ūnāque Volturcius, fit in eōs impetus. Ēdūcuntur et ab illīs gladiī et ā nostrīs. Rēs praetōribus erat nōta sōlīs, īgnōrābātur ā cēterīs. III. Tum interventū Pomptīnī atque Flaccī pūgna quae erat commissa sēdātur. Lātterae, quaecum- que erant in eō comitātū, integrīs sīgnīs praetōribus trā- duntur. Ipsī comprehēnsī ad mē, cum iam dīlūcēsceret, dēdūcuntur. Atque hōrum omnium scelerum improbis- simaem māchinātōrem Cimbrum Gabīnium statim ad mē, nihil dum sūspicantem, vocāvī; deinde item arcessītus est L. Statilius et post eum C. Cethēgus; tardissimē autem Lentulus vēnit, crēdō quod in lītterīs dandīs praeter cōn- suētūdinem proximā nocte vigilārat.

After consulting certain prominent citiaens, I immediately assembled the Senate.

7. Cum summīs āc clārissimīs hūius cīvitātis virīs, quī audītā rē frequentēs ad mē māne convēnerant, lītterās ā mē

15

565

70

75

40 CICERO’S ORATIONS

prius aperīrī quam ad senātum dēferrem, placēret (nē,

sī nihil esset inventum, temerē ā mē tantus tumultus in-

80 iectus cīvitātī vidērētur), negāvī mē esse factūrum ut dē

perīculō pūblicō nōn ad cōnsilium pūblicum rem integram dēferrem. Etenim, Quirītēs, sī ea, quae erant ad mē dēlāta, reperta nōn essent, tamen ego nōn arbitrābar, in tantīs reī pūblicae perīculīs, esse mihi nimiam dīligentiam

8ō pertimēscendam. Senātum frequentem celeriter, ut vī-

90

95

100

105

distis, coēgī. S8. Atque intereā statim, admonitū Allobro- gum, C. Sulpicium praetōrem, fortem virum, mīsī, quī ex aedibus Cethēgī, sī quid tēlōrum esset, efferret; ex quibus ille māximum sīcārum numerum et gladiōrum extulit.

Before the Senate, Volturcius under a promise of immunity made a full confession, after which the Gauls were summoned to appear, and told the whole story.

IV. Intrōdūxī Volturcium sine Gallīs; fidem pūblicam iūssū senātūs dedī; hortātus sum, ut ea quae scīret sine timōre indicāret. Tum ille dīxit, cum vix sē ex māgnō timōre recreāsset, ab Lentulō sē habēre ad Catilīnam mandāta et lītterās, ut servōrum praesidiō ūterētur, ut ad urbem quam prīmum cum exercitū accēderet; id autem eō cōnsiliō, ut, cum urbem ex omnibus partibus, quem ad modum dīscrīptum distribūtumque erat, incendissent, caedemque īnfīnītam cīvium fēcissent, praestō esset ille quī et fugientīs exciperet, et sē cum hīs urbānīs ducibus con- iungeret. 9. Intrōductī autem Gallī iūs iūrandum sibi et lītterās ab Lentulō, Cethēgō, Statiliō ad suam gentem data esse dīxērunt, atque ita sibi ab hīs et ā L. Cassiō esse prae- serīptum, ut equitātum in ītaliam quam prīmum mitterent; pedestrīs sibī cōpiās nōn dēfutūrās; Lentulum autem sibi cōnfīrmāsse, ex fātīs Sibyllīnīs haruspicumque respōnsīs, sē esse tertium illum Cornēlium ad quem rēgnum hūius urbis atque imperium pervenīre esset necesse: Cinnam ante sē et Sullam fuisse; eundemque dīxisse, fātālem hunc annum esse ad interitam hūius urbis atque imperī, quī esset annus

THIRD CRATION AGAINST CATILINE 41

decimus post virginum absolūtiōnem, post Capitōlī autem incēnsiōnem vīcēsimus. 10. Hanc autem Cethēgō cum cēterīs contrōversiam fuisse dīxērunt, quod Lentulō et aliīs Sāturnālibus caedem fierī atque urbem incendī placēret, Cethēgō nimium id longum vidērētur.

Not to detain you, the prisoners were confronted with the letters. Cethegus and Statilius, forced to acknouledge their seal and handwriting, soon made confession. Lentulus was next extamined and his letter read. Upon his cross-examining the Gauls, their straightforward replies finally resulted in his confessing also. He uwas especially agitated when his unsigned letter to Catiline was read. Gabinius was then examined with the same result. To my mind the prisoners were convicted as much by their looks and manner as by the letters.

V. Āc nē longum sit, Quirītēs, tabellās prōferrī iūssi- mus, quae ā quōque dīcēbantur datae. Prīmum ostendi- mus Cethēgō sīgnum; cōgnōvit. Nōs līnum incīdimus; lēgimus. Erat scrīptum ipsīus manū Allobrogum senā- tuī et populō, sēsē quae eōrum lēgātīs cōnfīrmāsset fac- tūrum esse; ōrāre ut item illī facerent quae sibi eōrum lēgātī recēpissent. Tum Cethēgus, quī paulō ante ali- quid tamen dē gladiīs āc sīcīs, quae apud ipsum erant dēprehēnsa, respondisset, dīxissetque sē semper bonōrum ferrāmentōrum studiōsum fuisse, recitātīs lītterīs dēbili- tātus atque abiectus cōnscientiā repente conticuit. Intrō- ductus est Statilius; cōgnōvit et sīgnum et manum suam: recitātae sunt tabellae in eandem ferē sententiam; cōnfes- sus est. Tum ostendī tabellās Lentulō, et quaesīvī cōgnō- sceretne sīgnum. Adnuit. cEĒst vērō,’ inquam, fnōtum quidem sīgnum, imāgō avī tuī, clārissimī virī, quī amāvit ūnicē patriam et cīvīs suōs; quae quidem tē ā tantō scelere etiam mūta revocāre dēbuit.” 11. Leguntur eādem ratiōne ad senātum Allobrogum populumque lītterae. Sī quid dē hīs rēbus dīcere vellet, fēcī potestātem. Atque ille prīmō quidem negāvit; post autem aliquantō, tōtō iam indiciō expositō atque ēditō, surrēxit; quaesīvit ā Gallīs quid sibi

Lā

110

115

120

130

136

42 CICERO’S ORATIONS

esset cum eīs, quam ob rem domum suam vēnissent, item- que ā vVolturciō. Quī cum illī breviter cōnstanterque respondissent, per quem ad eum quotiēnsque vēnissent, 140 quaesīssentque ab eō, nihilne sēcum esset dē fātīs Sibyllīnīs locūtus, tum ille subitō scelere dēmēns quanta cōnscientiae vīs esset ostendit. Nam cum id posset īnfitiārī, repente praeter opīniōnem omnium cōnfessus est. Ita eum nōn modo ingenium illud et dīcendī exercitātiō, quā semper 145 valuit, sed etiam propter vim sceleris manifēstī atque dē- prehēnsī impudentia, quā superābat omnīs, improbitāsque dēfēcit. 12. Volturcius vērō subitō lītterās prōferrī atque aperīrī iubet, quās sibi ā Lentulō ad Catilīnam datās esse dīcēbat. Atque ibi vehementissimē perturbātus Lentulus 160 tamen et sīgnum et manum suam cōgnōvit. Ērant autem scrīptae sine nōmine, sed ita: cQuis sim, sciēs ex eō quem ad tē mīsī. Cūrā ut vir sīs, et cōgitā quem in locum sīs prōgressus; vidē ecquid tibi iam sit necesse, et cūrā ut omnium tibi auxilia adiungās, etiam īnfimōrum.’ Gabīnius 166 deinde intrōductus, cum prīmō impudenter respondēre coepisset, ad extrēmum nihil ex eīs quae Gallī īnsimu- lābant negāvit. 13. Āc mihi quidem, Quirītēs, cum illa certissima vīsa sunt argūmenta atque indicia sceleris— tabellae, sīgna, manūs, dēnique ūnīus cūiusque cōnfessiō, 160 tam multō certiōra illa—color, oculī, voltūs, taciturnitās. Sīc enim obstupuerant, sīc terram intuēbantur, sīc fūrtim nōn numquam inter sēsē aspiciēbant, ut nōn iam ab aliīs indicārī, sed indicāre sē ipsī vidērentur.

At the close of these proceedings the Senate passed a vote of thanks to me, to the tuo praetors, and to Antonius my colleague. They then directed that Lentulus, Cethegus, Statilius, Gabinius, and five others should be placed under arrest. And still further they honored me with a supplicatio under circumstances that have no parallel. Of course, to remove every religious scruple, Lentulus was first required to resign his magistracy.

VI. Indiciīs expositīs atque ēditīs, senātum cōnsuluī, dē 165 summā rē pūblicā quid fierī placēret. Dictae sunt ā grīn-

THIRD ORATION AGAINST CATILINE 43

cīpibus ācerrimae āc fortissimae sententiae, quās senātus sine ūllā varietāte est secūtus. Et quoniam nōndum est perscerīptum senātūs cōnsultum, ex memoriā vōbīs, Quirītēs, quid senātus cēnsuerit expōnam. 14. Prīmum mihi grātiae verbīs ampnhissimīs aguntur, quod virtūte, cōnsiliō, prōvi- dentiā meā rēs pūblica māximīs perīculīs sit līberāta; deinde L. Flaccus et C. Pomptīnus praetōrēs, quod eōrum operā fortī fidēlīque ūsus essem, meritō āc iūre laudantur; atque etiam virō fortī, conlēgae meō, laus impertītur, quod eōs, quī hūius coniūrātiōnis participēs fuissent, ā suīs et ā reī pūblicae cōnsiliīs remōvisset. Atque ita cēnsuērunt, ut P. Lentulus, cum sē praetūrā abdicāsset, in cūstōdiam trā- derētur; itemque utī C. Cethēgus, L. Statilius, P. Gabī- nius, quī omnēs praesentēs erant, in cūstōdiam trāderentur. Atque idem hōc dēcrētum est in L. Cassium, quī sibi prōcū- rātiōnem incendendae urbis dēpopōscerat; in M. Cēpārium, cuī ad sollicitandōs pāstōrēs āpūliam attribūtam esse erat indicātum; in P. Fūrium, quī est ex eīs colōnīs, quōs Faesulās L. Sulla dēdūxit; in Q. Annium Chīlōnem, quī ūnā cum hōc Fūriō semper erat in hāc Allobrogum sollici- tātiōne versātus; in P. Umbrēnum, lībertīnum hominem, ā quō prīmum Gallōs ad Gabīnium perductōs esse cōnstābat. Atque eā lēnitāte senātus est ūsus, Quirītēs, ut ex tantā coniūrātiōne tantāque hāc multitūdine domesticōrum ho- stium, novem hominum perditissimōrum poenā rē publicā cōnservātā, reliquōrum mentīs sānārī posse arbitrārētur. 158. Atque etiam supplicātiō dīs immortālibus prō singulārī eōrum meritō meō nōmine dēcrēta est, quod mihi prīmum post hanc urbem conditam togātō contigit, et hīs verbīs dēcrēta est: quod urbem incendiīs, caede cīvīs, ītaliam bellō līberāssem. Quae supplicātiō sī cum cēterīs cōnferā- tur, hōc interest, quod cēterae bene gestā, haec ūna cōn- servātā rē pūblicā cōnstitūta est. Atque illud, quod faciendum prīmum fuit, factum atque trānsāctum est. Nam P. Lentulus, quamquam patefactīs indiciīs, cōnfes- siōnibus suīs, iūdiciō senātūs nōn modo praetōris iūs, vērum

170

195

180

18ō

190

195

200

205

210

21

220

225

230

44 CICERO’S ORATIONS

etiam cīvis āmīserat, tamen magistrātū sē abdicāvit, ut, quae religiō C. Mariō, clārissimō virō, nōn fuerat, quō mi- nus C. Glauciam, dē quō nihil nōminātim erat dēcrētum, praetōrem occīideret, eā nōs religiōne in prīvātō P. Lentulō pūniendō līberārēmur.

The conspiracy was doomed, fellow-citizens, from the moment I drove Catiline, its master spirit, out of the city.

VII. 16. Nunc quoniam, Quirītēs, cōnscelerātissimī pe- rīculōsissimīque bellī nefāriōs ducēs captōs iam et compre- hēnsōs tenētis, exīstimāre dēbētis omnīs Catilīnae cōpiās, omnīs spēs atque opēs, hīs dēpulsīs urbis perīculīs, con- cidisss. Quem quidem ego cum ex urbe pellēbam, hōc prōvidēbam animō, Quirītēs: remōtō Catilīnā, nōn mihi esse P. Lentulī somnum nec L. Cassī adipēs nec C. Cethēgī furiōsam temeritātem pertimēscendam. Ille erat ūnus timendus ex istīs omnibus, sed tam diū, dum urbis moenibus continēbātur. Omnia nōrat, omnium aditūs tenēbat; appellāre, temptāre, sollicitāre poterat, audēbat; erat eī cōnsilium ad facinus aptum, cōnsiliō autem neque manus neque lingua deerat. Iam ad certās rēs cōnficiendās certōs hominēs dēlēctōs āc dēscrīptōs habēbat. Neque vērō, cum aliquid mandārat, cōnfectum putābat: nihil erat quod nōn ipse obīret, occurreret, vigilāret, labōrāret. Frīgus, sitim, famem ferre poterat. 17. Hunc ego homi- nem tam ācrem, tam audācem, tam parātum, tam calli- dum, tam in scelere vigilantem, tam in perditīs rēbus dīligentem, nisi ex domesticīs īnsidiīs in castrēnse latrō- cinium compulissem (dīcam id quod sentiō, Quirītēs), nōn facile hanc tantam mōlem malī ā cervīcibus vestrīs dēpu- lisssm. Nōn ille nōbīs Sāturnālia cōnstituisset, neque tantō ante exsilī āc fātī diem reī pūblicae dēnūntiāvisset; neque commīsisset, ut sīgnum, ut lītterae suae tēstēs manifēstī sceleris dēprehenderentur. Quae nunc, illō absente, sīc gesta sunt, ut nūllum in prīvātā domō fūrtum umquam sit tam palam inventum, quam haec tanta in rē

THIRD ORATION AGAINST CATILINE 45

pūblicā coniūrātiō manifēstō inventa atque dēprehēnsa est. Quod sī Catilīna in urbe: ad hanc diem remānsisset, quam- quam, quoad fuit, omnibus ēius cōnsiliīs occurrī atque obstitī, tamen, ut levissimē dīcam, dīmicandum nōbīs cum illō fuisset; neque nōs umquam, cum ille in urbe hostis esset, tantīs perīculīs rem pūblicam tantā pāce, tantō ōtiō, tantō silentiō līberāssēmus.

That the gods were with us we have ocular proof. Whnhen Cotta and Torquatus were consuls, tuo years ago, we were reminded by the soothsayers of the warning given when lightning struck the Capitol. To ward off disaster they then directed that a new statue—a larger one—should bve erected to face the east, and the work after great delay was finished on this very day. That such a coincidence between the completion of the work and the discovery of the conspiracy marks a divine intervention, no man can be so blind as to deny.

VIII. 18. Quamquam haec omnia, Quirītēs, ita sunt ā mē administrāta, ut deōrum immortālium nūtū atque cōnsiliō et gesta et prōvīsa esse videantur; idque cum coniectūrā cōnsequī possumus, quod vix vidētur hūmānī cōnsilī tantārum rērum gubernātiō esse potuisse, tum vērō ita praesentēs hīs temporibus opem et auxilium nōbīs tulērunt, ut eōs paene oculīs vidēre possēmus. Nam ut illa omittam, vīsās nocturnō tempore ab occidente facēs ārdōremque caelī; ut fulminum iactūs, ut terrae mōtūs relinquam; ut omittam cētera, quae tam multa nōbīs cōnsulibus facta sunt, ut haec, quae nunc fīunt, canere dī immortālēs vidērentur—hōc certē, quod sum dictūrus, neque praetermittendum neque relinquendum est.

19. Nam profectō memoriā tenētis, Cottā et Torquātō cōnsulibus, complūrīs in Capitōliō rēs dē caelō esse per- cussās, cum et simulācra deōrum dēpulsa sunt, et statuae veterum hominum dēiectae, et lēgum aera liquefacta. Tāctus est etiam ille, quī hanc urbem condidit, Rōmulus, quem inaurātum in Capitōliō, parvum atque lactentem,

285

240

245

250

255

260 46 CICERO’S ORATIONS

ūberibus lupīnīs inhiantem, fuisse meministis. Quō qui- dem tempore cum haruspicēs ex tōtā ĒEtrūriā convēnissent, caedēs atque incendia et lēgum interitum et bellum cīvīle āc domesticum et tōtīus urbis atque imperī occāsum ap- 205 propinquāre dīxērunt, nisi dī immortālēs, omnī ratiōne plācātī, suō nūmine prope fāta ipsa flexissent. 20. Itaque illōrum respōnsīs tum et 1lūdī per decem diēs factī sunt, neque rēs ūlla quae ad plācandōs deōs pertinēret praeter- missa est; īdemque iūssērunt simulācrum Iovis facere 270 māius, et in excelsō conlocāre, et contrā atque anteā fuerat ad orientem convertere; āc sē spērāre dīxērunt, eī illud sīgnum quod vidētis, sōlis ortum et forum cūriamque cōnspiceret, fore ut ea cōnsilia, quae clam essent inita contrā salūtem urbis atque imperī, inlūstrārentur, ut ā 275 senātū populōque Rōmānō perspicī possent. Atque illud sīgnum conlocandum cōnsulēs illī locāvērunt; sed tanta fuit operis tarditās, ut neque superiōribus cōnsulibus, neque nōbīs ante hodiernum diem conlocārētur. IX. 21. Hīc quis potest esse tam āversus ā vērō, tam 280 praeceps, tam mente captus, quī neget haec omnia quae vidēmus, praecipuēque hanc urbem, deōrum immortālium nūtū āc potestāte administrārī? Etenim cum esset ita respōnsum, caedēs, incendia, interitum reī pūblicae com- parārī, et ea per cīvīs (quae tum propter māgnitūdinem 285 scelerum nōn nūllīs incrēdibilia vidēbantur), ea nōn modo cōgitāta ā nefāriīs cīvibus, vērum etiam suscepta esse sēnsistis. Illud vērō nōnne ita praesēns est, ut nūtū Iovis Optimī Māximī factum esse videātur, ut cum hodiernō diē māne per forum meō iūssū et coniūrātī et eōrum in- 200 dicēs in aedem Concordiae dūcerentur, eō ipsō tempore sīgnum statuerētur ? quō conlocātō atque ad vōs senātum- que conversō, omnia et senātus et vōs, quae erant cōgitāta contrā salūtem omnium, inlūstrāta et patefacta vīdistis.

THIRD ORATION AGAINST CATILINE 47

That our enemies were deprived of their senses by Jupiter is clear from their conduct, and is another proof of his protecting care over us.

22. Quō etiam māiōre sunt istī odiō suppliciōque dīgnī, quī nōn sōlum vestrīs domiciliīs atque tēctīs, sed etiam deōrum templīs atque dēlūbrīs sunt fūnestōs āc nefāriōs īgnīs īnferre cōnātī. Quibus ego sī mē restitisse dīcam, nimium mihi sūmam et nōn sim ferendus. Ille, ille Iuppi- ter restitit; ille Capitōlium, ille haec templa, ille cūnctam urbem, ille vōs omnīs salvōs esse voluit. Dīs ego immor- tālibus ducibus hanc mentem, Quirītēs, voluntātemque suscēpī, atque ad haec tanta indicia pervēnī. Iam vērō ab Lentulō cēterīsque domesticīs hostibus tam dēmenter tantae rēs crēditae, et īgnōtīs et barbarīs commissae līt- terae numquam essent profectō, nisi ab dīs immortālibus huīc tantae audāciae cōnsilium esset ēreptum. Quid vērō? ut hominēs Gallī ex cīvitāte male pācātā, quae gēns ūna restat quae bellum populō Rōmānō facere posse et nōn nōlle videātur, spem imperī āc rērum māximārum ultrō sibi ā patriciīs hominibus oblātam neglegerent, vestramque salūtem suīs opibus antepōnerent, id nōn dī- vīnitus esse factum putātis ? praesertim quī nōs nōn pū- gnandō, sed tacendō superāre potuerint.

Never was occasion more meet for thanksgiving, fellow-citizens. Since the days of Sulla we have had many dissensions in our city, but in all these troubles revolution was the object of selfish politicians: in this our latest disturbance the very life of the state itself was at stake.

X. 238. Quam ob rem, Quirītēs, quoniam ad omnia pulvīnāria supplicātiō dēcrēta est, celebrātōte illōs diēs cum coniugibus āc līberīs vestrīs. Nam multī saepe honōrēs dīs immortālibus iūstī habitī sunt āc dēbitī, sed profectō iūstiōrēs numquam. FĒ;reptī enim estis ex crūdē- lissimō āc miserrimō interitū; ēreptī sine caede, sine sanguine, sine exercitū, sine dīmicātiōne. Togātī mē ūnō togātō duce et imperātōre vīcistis. 24. Etenim recordā-

295

800

305

310

815

320 43 CICERO’S ORATIONS

minī, Quirītēs, omnīs cīvīlīs dissēnsiōnēs—nōn sōlum eās quās audīstis, sed eās quās vōsmet ipsī meministis atque vīdistis. L. Sulla P. Sulpicium oppressit; ēiēcit ex urbe 825 C. Marium, cūstōdem hūius urbis; multōsque fortīs virōs partim ēiēcit ex cīvitāte, partim interēmit. Cn. Octāvius cōnsul armīs expulit ex urbe conlēgam: omnis hīc locus acervīs corporum et cīvium sanguine redundāvit. Superā- vit posteā Cinna cum Mariō: tum vērō, clārissimīs virīs 330 interfectīs, lūmina cīvitātis exstincta sunt. Ultus est hūius victōriae crūdēlitātem posteā Sulla: nē dīcī quidem opus est quantā dēminūtiōne cīvium et quantā calamitāte reī pūblicae. Dissēnsit M. Lepidus ā clārissimō ac fortis- simō virō Q. Catulō: attulit nōn tam ipsīus interitus reī 838ō pūblicae lūctum quam cēterōrum. 25. Atque illae tamen omnēs dissēnsiōnēs erant ēius modī, quae nōn ad dēlen- dam, sed ad commūtandam rem pūblicam pertinērent. Nōn illī nūllam esse rem pūblicam, sed in eā, quae esset, sē esse prīncipēs, neque hanc urbem cōnflagrāre, sed sē in 840 hāc’ urbe flōrēre, voluērunt. Atque illae tamen omnēs dissēnsiōnēs, quārum nūlla exitium reī pūblicae quaesīvit, ēius modī fuērunt, ut nōn reconciliātiōne concordiae sed interneciōne cīvium dīiūdicātae sint. In hōc autem ūnō post hominum memoriam māximō crūdēlissimōque bellō, 845 quāle bellum nūlla umquam barbaria cum suā gente ges- sit, quō in bellō lēx haec fuit ā Lentulō, Catilīnā, Cethēgō, Cassiō cōnstitūta, ut omnēs, quī salvā urbe salvī esse pos- sent, in hostium numerō dūcerentur, ita mē gessī, Quirī- tēs, ut salvī omnēs cōnservārēminī; et, cum hostēs vestrī 850 tantum cīvium superfutūrum putāssent, quantum īnfīnītae caedī restitisset, tantum autem urbis, quantum flamma obīre nōn potuisset, et urbem et cīvīs integrōs incolumīs- que servāvī. In return for my services I ask for no reward other than the memory of my achievements. XI. 26. Quibus prō tantīs rēbus, Quirītēs, nūllum ego 855 ā vōbīs praemium virtūtis, nūllum īnsīgne honōris, nūil-

THIRD ORATION AGAINST CATILINE 49

lum monumentum laudis pōstulō, praeterquam hūius diēī memoriam sempiternam. In animīs ego vestrīs omnīs triumphōs meōs, omnia ōrnāmenta honōris, monumenta glōriae, laudis īnsīgnia, condī et conlocārī volō. Nihil mē mūtum potest dēlectāre, nihil tacitum, nihil dēnique ēius

modī, quod etiam minus dīgnī adsequī possint. Memoriā

vestrā, Quirītēs, rēs nostrae alentur, sermōnibus crēscent, lītterārum monumentīs inveterāscent et conrōborābuntur: eandemque diem intellegō (quam spērō aeternam fore) prōpāgātam esse et ad salūtem urbis et ad memoriam cōn- sulātūs meī; ūnōque tempore in hāc rē pūblicā duōs cīvīs exstitisse, quōrum alter fīnīs vestrī imperī nōn terrae, sed caelī regiōnibus termināret, alter ēiusdem imperī domi- cilium sēdīsque servāret.

Such services as mine have been, impose upon you a corresponding obligation, for it will be your duty in future to see that I suffer nothing at the hands of those whom I have for your sake made my enemies. This is all I ask of you, since you have already bestowed on me the noōlest gifts to which I could aspire. And as night is now upon us, fellow-citizens, with prayers to Jupiter, guard your homes as before; you shall soon be free from all anxiety.

XI. 27. Sed quoniam eārum rērum, quās ego gessī, nōn eadem est fortūna atque condiciō quae illōrum, quī externa bella gessērunt, quod mihi cum eīs vīvendum est quōs vīcī āc subēgī, istī hostīs aut interfectōs aut oppressōs relīquērunt, vestrum est, Quirītēs, sī cēterīs facta sua rēctē prōsunt, mihi mea nē quandō obsint, prōvidēre. Mentēs enim hominum audācissimōrum scelerātae āc nefāriae nē vōbīs nocēre possent, ego prōvīdī; nē mihi noceant, vestrum est prōvidēre. Quamquam, Quirītēs, mihi quidem ipsī nihil ab istīs iam nocērī potest. Māgnum enim est in bonīs praesidium, quod mihi in perpetuum comparātum est; māgna in rē pūblicā dīgnitās, quae mē semper tacita dē- fendet; māgna vīs cōnscientiae, quam quī neglegunt, cum mē violāre volent, sē ipsī indicābunt. 28. Est etiam nōbīs is animus, Quirītēs, ut nōn modo nūllīus audāciae cēdāmus,

360

36ō

370

375

380

50 CICERO’S ORATIONS

885 sed etiam omnīs improbōs ultrō semper lacessāmus. Quod sī omnis impetus domesticōrum hostium, dēpulsus ā vōbīs, sē in mē ūnum convertit, vōbīs erit videndum, Quirītēs, quā condiciōne posthāc eōs esse velītis, quī sē prō salūte vestrā obtulerint invidiae perīculīsque omnibus. Mihi

890 quidem ipsī, quid est quod iam ad vītae frūctum possit adquīrī, cum praesertim, neque in honōre vestrō, neque in glōriā virtūtis, quicquam videam altius, quō mihi libeat ascendere. 29. nNlud profectō perficiam, Quirītēs, ut ea, quae gessī in cōnsulātū, prīvātus tuear atque ōrnem, ut,

89ō sī qua est invidia cōnservandā rē pūblicā suscepta, laedat invidōs, mihi valeat ad glōriam. Dēnique ita mē in rē pūblicā trāctābō, ut meminerim semper quae gesserim cūremque ut ea virtūte, nōn cāsū gesta esse videantur.

Vōs, Quirītēs, quoniam iam nox est, venerātī Iovem,

400 illum cūstōdem hūius urbis āc vestrum, in vestra tēcta discēdite; et ea, quamquam iam est perīculum dēpulsum, tamen aequē āc priōre nocte cūstōdiīs vigiliīsque dēfen- dite. Id nē vōbīs diūtius faciendum sit, atque ut in per- petuā pāce esse possītis, prōvidēbō.

FOURTH ORATION AGAINST CATILINE By cutting the evil at the root, by surprising and punishing the conspiracy before it broke out, Cicero perhaps delayed the advent of monarchical government at Rome for fifteen years. He was not wrong, then, in boasting of the services he rendered at that time to his country’s liberty, and we must acknowledge with Seneca that if he praised his consulship without measure, he has not done so without reason. —BoissiER’S Cicero and Hīs Friends.

FOURTH ORATION AGAINST CATILINE

Gratifying, O conscript fathers, as are the evidences of your anxiety on my account, yet I pray you dismiss your fears as unworthy of my position. 1 uwill cheerfully bear whatever fate may have in store for me.

VibĒō, patrēs cōnscrīptī, in mē omnium vestrum ōra atque oculōs esse conversōs; videō vōs nōn sōlum dē vestrō āc reī pūblicae, vērum etiam, sī id dēpulsum sit, dē meō perīculō esse sollicitōs. Ēst mihi iūcunda in malīs et grāta in dolōre vestra ergā mē voluntās; sed eam, per deōs im- mortālīs, dēpōnite, atque oblītī salūtis meae dē vōbīs āc dē vestrīs līberīs cōgitāte. Mihi sī haec condiciō cōnsulātūs data est, ut omnīs acerbitātēs, omnīs dolōrēs cruciātūsque perferrem, feram nōn sōlum fortiter, vērum etiam libenter, dum modo meīs labōribus vōbīs populōque Rōmānō dīgnitās salūsque pariātur. 2. Ego sum ille cōnsul, patrēs cōn- scrīptī, cuī nōn forum, in quō omnis aequitās continētur, nōn campus cōnsulāribus auspiciīs cōnsecrātus, nōn cūria, summum auxilium omnium gentium, nōn domus, commūne

QuEstIONS (for answers see the Notes).—1. Give the date of this speech. 2. Before what body was it delivered ? 3. Wwhere ? 4. Wwhy was Silanus first called on for his opinion ? ō. what was Caesar’s rank at this time ? 6. Give an account of the debate. ī7. Also of the execution. 8. what bearing on the question of the legality of the executions had the lex Sempreonia? (9. why called lex Semproma ?) 10. Cicero’s answer to this point ? 11. The weakness of this answer? 12. Wwhat other consideration makes for the legality of tms course? 18. Does this settle the matter finally ? 14. Wwhat is the strongest justification Cicero had for doing what. hediī ? 15ō. Give some acceurt of Catiline’s defeat in battle and his dēata: 12 ī: re .,

581 3

10 15

20

25

30

3ō

54 CICERO’S ORATIONS

perugium, nōn lectus ad quiētem datus, nōn dēnique haec sēdēs honōris, sella curūlis, umquam vacua mortis perīculō atque īnsidiīs fuit. ĒEgo multa tacuī, multa pertulī, multa concēssī, multa meō quōdam dolōre in vestrō timōre sānāvī. Nunc, sī hunc exitum cōnsulātūs meī dī immortālēs esse voluērunt, ut vōs populumque Rōmānum ex caede miser- rimā, coniugēs līberōsque vestrōs virginēsque Vestālīs ex acerbissimā vexātiōne, templa atque dēlūbra, hanc pul- cherrimam patriam omnium nostrum ex foedissimā flammā, tōtam ītaliam ex bellō et vāstitāte ēriperem, quaecumque mihi ūnī prōpōnētur fortūna, subeātur. Etenim sī P. Lentulus suum nōmen, inductus ā vātibus, fātāle ad per- niciem reī pūblicae fore putāvit, cūr ego nōn laeter meum cōnsulātum ad salūtem populī Rōmānī prope fātālem ex- stitisse?

Therefore let your present thoughts be only for fatherland and family. Do not suppose, however, that I am not moved by the anxiety and the tears of my loved ones: rather do these evidences of affection stir me to more energetic action that I may save them from threat- ened destruction.

II. S. Quā rē, patrēs cōnscrīptī, cōnsulite vōbīs; prō- spicite patriae; cōnservāte vōs, coniugēs, līberōs fortūnās- que vestrās, populī Rōmānī nōmen salūtemque dēfendite: mihi parcere āc dē mē cōgitāre dēsinite. Nam prīmum dēbeō spērāre omnīs deōs quī huīc urbī praesident, prō eō mihi āc mereor relātūrōs esse grātiam; deinde, sī quid obtigerit, aequō animō parātōque moriar. Nam neque turpis mors fortī virō potest accidere, neque immātūra cōnsulārī, nec misera sapientī. Nec tamen ego sum ille ferreus, quī frātris cārissimī atque amantissimī praesentis maerōre nōn movear, hōrumque omnium lacrimīs, ā quibus mē circumsessum vidētis. Neque meam mentem nōn domum saepe revocat exanimāta uxor, et abiecta metū fīlia, et parvolus fīlius, quem mihi vidētur amplectī rēs pūolica tamquam obsidem cōnsulātūs meī, neque ille quī,

FOURTH ORATION AGAINST CATILINE 55

exspectāns hūius exitum diēī, adstat in cōnspectū meō, 45

gener. Moveor hīs rēbus omnibus; sed in eam partem, utī salvī sint vōbīscum omnēs, etiam sī mē vīs aliqua op- presserit, potins quam et illī et nōs ūnā reī pūblicae pēste pereāmus.

For the present crisis is far more grave than those of former years.

4. Quā rē, patrēs cōnscrīptī, incumbite ad salūtem reī pūblicae ; circumspicite omnīs procellās quae impendent, nisi prōvidētis. Nōn Ti. Gracchus, quod iterum tribū- nus plēbis fierī voluit; nōn C. Gracchus, quod agrāriōs concitāre cōnātus est; nōn L. Sāturnīnus, quod C. Mem- mium occīdit, in discrīmen aliquod atque in vestrae sevēritātis iūdicium addūcitur. Tenentur eī quī ad urbis incendium, ad vestram omnium caedem, ad Catilīnam accipiendum Rōmae restitērunt; tenentur lītterae, sīgna, manūs, dēnique ūnīus cūiusque cōnfessiō: sollicitantur Allobrogēs, servitia excitantur, Catilīna arcessitur; id est initum cōnsilium, ut, interfectīs omnibus, nēmo nē ad dēplōrandum quidem populī Rōmānī nōmen atque ad lā- mentandam tantī imperī calamitātem relinquātur.

These things are clear from the evidence and from the confession of the prisoners, and you have already by your acts condemned the prisoners; and yet as if it were still an open question, I will lay the matter before you now with the reminder that, whatever your course, you should decide before night.

III. 5. Haec omnia indicēs dētulērunt, reī cōnfessī sunt, vōs multīs iam iūdiciīs iūdicāvistis: prīmum, quod mihi grātiās ēgistis singulāribus verbīs, et meā virtūte atque dīligentiā perditōrum hominum coniūrātiōnem pate- factam esse dēcrēvistis; deinde, quod P. Lentulum sē abdicāre praetūrā coēgistis; tum, quod eum et cēterōs, dē quibus iūdicāstis, in cūstōdiam dandōs cēnsuistis; māxi- mēque quod meō nōmine supplicātiōnem dēcrēvistis, quī honōs togātō habitus ante mē est nēminī; postrēmō, he-

50

5ō

c0

65

70 56 CICERO’S ORATIONS

aternō diē praemia lēgātīs Allobrogum Titōque vVolturciō dedistis amplissima. Quae sunt omnia ēius modī, ut eī,

75 quī in cūstōdiam nōminātim datī sunt, sine ūllā dubitā- tiōne ā vōbīs damnātī esse videantur.

6. Sed ego īnstituī referre ad vōs, patrēs cōnscrīptī, tamquam integrum, et dē factō quid iūdicētis, et dē poenā quid cēnseātis. Illa praedīcam quae sunt cōnsulis. Ego

so māgnum in rē pūblicā versārī furōrem, et nova quaedam mīscērī et concitārī mala, iam prīdem vidēbam; sed hanc tantam, tam exitiōsam habērī coniūrātiōnem ā cīvibus numquam putāvī. Nunc quicquid est, quōcumque vestrae mentēs inclīnant atque sententiae, statuendum vōbīs ante

85 noctem est. Quantum facinus ad vōs dēlātum sit, vidētis. Huīc sī paucōs putātis adfīnīs esse, vehementer errātis: lātius opīniōne dissēminātum est hōc malum. Mānāvit nōn sōlum per ītaliam, vērum etiam trānscendit Alpīs et obscūrē serpēns multās iam prōvinciās occupāvit. Id op-

90 primī sustentandō āc prōlātandō nūllō pactō potest. Quā- cumque ratiōne placet, celeriter vōbīs vindicandum est.

Of the tuo proposals before us, that of Silanus favors the death- penalty; that of Caesar, imprisonment for life and confiscation of their property. But Caesar’s proposal is hardly practicable. and, after all, is the severer of the tuo.

IV. 7. Videō adhūc duās esse sententiās: ūnam D. Sīlānī, quī cēnset eōs, quī haec dēlēre cōnātī sunt, morte esse multandōs; alteram C. Caesaris, quī mortis poenam

95 removet, cēterōrum suppliciōrum omnīs acerbitātēs am- plectitur. Uterque et prō suā dīgnitāte et prō rērum māgnitūdine in summā sevēritāte versātur. Alter eōs, quī nōs omnīs, quī populum Rōmānum, vītā prīvāre cōnātī sunt, quī dēlēre imperium, quī populī Rōmānī nōmen

100 exstinguere, punctum temporis fruī vītā et hōc commūnī spīritū nōn putat oportēre; atque hōc genus poenae saepe in improbōs cīvīs in hāc rē pūblicā esse ūsūrpātum recor- dātur. Alter intellegit mortem ab dīs immortālibus nōn

FOURTH ORATION AGAINST CATILINE 57

esse supplicī causā cōnstitūtam; sed aut necessitātem nā- tūrae, aut labōrum āc miseriārum quiētem. Itaque eam sapientēs numquam invītī, fortēs saepe etiam libenter, oppetīvērunt. Vincula vērō, et ea sempiterna, certē ad singulārem poenam nefāriī sceleris inventa sunt. Mūnici- piīs dispertīrī iubet. Habēre vidētur ista rēs inīquitātem, sī imperāre velīs, difficultātem, sī rogāre. Dēcernātur tamen, sī placet. 8. Ego enim suscipiam et, ut spērō, reperiam quī id, quod salūtis omnium causā statueritis, nōn putent esse suae dīgnitātis recūsāre. Adiungit gra- vem poenam mūnicipibus, sī quis eōrum vincula rūperit; horribilīs cūstōdiās circumdat, et dīgnās scelere hominum perditōrum. Sancit nē quis eōrum poenam quōs con- demnat, aut per senātum aut per populum levāre possit; ēripit etiam spem, quae sōla hominem in miseriīs cōnsōlārī solet. Bona praetereā pūblicārī iubet. Vītam sōlam re- linquit nefāriīs hominibus: quam sī ēripuisset, multōs ūnō dolōrēs animī atque corporis et omnīs scelerum poenās adēmisset. Itaque ut aliqua in vītā formīdō improbīs esset posita, apud īnferōs ēius modī quaedam illī antīquī supplicia impiīs cōnstitūta esse voluērunt, quod vidēlicet intellegēbant, eīs remōtīs, nōn esse mortem ipsam perti- mēscendam.

Since Caesar is a popular leader, to follow his opinion would perhaps be the safer course; but no such consideration shall influence me. One of these uould-be democrats, I see, is absent to-day to avoid the necessity of voting in a capital case. Having already declared himself on the question, he is inconsis‘ent. Caesar is auare that our laws were not made for enemies, and hence Lentulus deserves perpetual imprisonment.

V. 9. Nunc, patrēs cōnscrīptī, ego meā videō quid in- tersit. Sī eritis secūtī sententiam C. Caesaris, quoniam hanc is in rē pūblicā viam, quae populāris habētur, secūtus est, fortasse minus erunt, hōc auctōre et cōgnitōre hūiusce sententiae, mihi populārēs impetūs pertimēscendī; sīn illam alteram, nesciō an amplius mihi negōtī contrahātur.

105

110

11ō

120

125

130

58 CICERO’S ORATIONS

Sed tamen meōrum perīculōrum ratiōnēs ūtilitās reī pūbli- cae vincat. Habēmus enim ā Caesare, sīcut ipsīus dīg- 185 nitās et māiōrum ēius amplitūdō pōstulābat, sententiam, tamquam obsidem perpetuae in rem pūblicam voluntātis. Intellēctum est quid interesset inter levitātem cōntiōnātō- rum et animum vērē populārem, salūtī populī cōnsulentem. 10. Videō dē istīs, quī sē populārīs habērī volunt, abesse 140 nōn nēminem, nē dē capite vidēlicet cīvium Rōmānōrum sententiam ferat. At is et nūdius tertius in cūstōdiam cīvīs Rōmānōs dedit, et supplicātiōnem mihi dēcrēvit, et indicēs hesternō diē māximīs praemiīs adfēcit. Iam hōc nēminī dubium est, quī reō cūstōdiam, quaesītōrī grātulā- 145 tiōnem, indicī praemium dēcrēvit, quid dē tōtā rē et causā iūdicārit. At vērō C. Caesar intellegit, lēgem Semprōniam esse dē cīvibus Rōmānīs cōnstitūtam; quī autem reī pūbli- cae sit hostis, eum cīvem nūllō modō esse posse; dēnique ipsum lātōrem Semprōniae lēgis, iūssū populī, poenās reī 150 pūblicae dēpendisse. īdem ipsum Lentulum, largītōrem et prōdigum, nōn putat, cum dē perniciē populī Rōmānī, exitiō hūius urbis tam acerbē, tam crūdēliter cōgitārit, etiam appellārī posse populārem. Itaque homo mītissimus atque lēnissimus nōn dubitat P. Lentulum aeternīs tenebrīs 185 vinculīsque mandāre, et sancit in posterum, nē quis hūius suppliciō levandō. sē iactāre, et in perniciem populī Rōmānī posthāc populāris esse possit: adiungit etiam pūblicātiōnem bonōrum, ut omnīs animī cruciātūs et corporis etiam ege- stās āc mendīcitās cōnsequātur.

Whnatever you decide, you cannot be charged with cruelty. Wnen 1 think of Lentulus lording it as king, Gabinius his grand vixier, the outrages that would follow such a state of things assure me that severity in this case is the truest humanity. Remember the words of Lucius Caesar and the example of the elder Lentulus.

160 VI. 11. Quam ob rem, sīve hōc statueritis, dederitis mihi comitem ad cōntiōnem populō cārum atque iūcun- dum; sīve Sīlānī sententiam sequī mālueritis, facile mē

PRECENT-?LOOR OF LOWER CHUnCH T ani BēCc s 42 ;

2 4

“sEC TION

0 5 40 20 3oFī

SECTION OF THE TULLIANUM.

l iubs

The prison cousists of a large upper chamber and a smaller underground circular dungeon, cut in the solid rock. The latter was originally a kind of well-house and probably extended upwards to a point (G). This upper part was afterwards cut off when the upper prison was added, and a ceiling of overlapping stone slabs was built with a small hole (A) through which criminals were thrust, and either left there to die of cold and starvation, or strangled by the executioner (see page 170). According to tradition, St. Peter and St. Paul were confined in the upper prison in the time of Nero, and therefore a church dedicated to St. Peter and called S. Pietro in Carcere (St. Peter in Prison) was built above it. FOURTH ORATION AQGAINST CATILINE 560

atque vōs crūdēlitātis vituperātiōne exsolveritis, atque obtinēbō eam multō lēniōrem fuisse. Quamquam, patrēs cōnscrīptī, quae potest esse in tantī sceleris immānitāte pūniendā crūdēlitās ? Ego enim dē meō sēnsū iūdicō. Nam ita mihi salvā rē pūblicā vōbīscum perfruī liceat, ut ego, quod in hāc causā vehementior sum, nōn atrōcitāte animī moveor—quis est enim mē mītior ?—sed singulārī quāāam hūmānitāte et misericordiā. Videor enim mihi vidēre hanc urbem, lūcem orbis terrārum atque arcem om- nium gentium, subitō ūnō incendiō concidentem. Cernō animō sepultā in patriā miserōs atque īnsepultōs acervōs cīvium. Versātur mihi ante oculōs aspectus Cethēgī et furor in vestrā caede bacchantis. 12. Cum vērō mihi prō- posuī rēgnantem Lentulum, sīcut ipse ex fātīs sē spērāsse cōnfessus est; purpurātum esse huīc Gabīnium; cum exercitū vēnisse Catilīnam ;—tum lāmentātiōnem mātrum familiās, tum fugam virginum atque puerōrum, āc vexā- tiōnem virginum vVestālium perhorrēscō. Et, quia mihi vehementer haec videntur misera atque miseranda, idcircō in eōs, quī ea perficere voluērunt, mē sevērum vehemen- temque praebeō. Etenim quaerō, sī quis pater familiās, līberīs suīs ā servō interfectīs, uxōre occīsā, incēnsā domō, supplicium dē servō nōn quam acerbissimum sūmpserit, utrum is clēmēns āc misericors, an inhūmānissimus et crūdēlissimus esse videātur. Mihi vērō importūnus āc fer- reus, quī nōn dolōre et cruciātū nocentis suum dolōrem cruciātumque lēnierit. Sīc nōs in hīs hominibus, quī nōs, quī coniugēs, quī līberōs nostrōs trucīdāre voluērunt; quī singulās ūnīus cūiusque nostrum domōs, et hōc ūniversum reī pūblicae domicilium dēlēre cōnātī sunt; quī id ēgērunt, ut gentem Allobrogum in vēstīgiīs hūius urbis atque in cinere dēflagrātī imperī conlocārent, sī vehementissimī fuerimus, misericordēs habēbimur; sīn remissiōrēs esse voluerimus, summae nōbīs crūdēlitātis in patriae cīvium- que perniciē fāma subeunda est. 13. Nisi vērō cuīpiam L. Caesar, vir fortissimus et amantissimus reī pūblicae, crū-

165

170

175

180

185

190

195

60 CICERO’S ORATIONS

dēlior nūdius tertius vīsus est, cum sorōris suae, fēminae 200 lēctissimae, virum praesentem et audientem vītā prīvandum esse dīxit, cum avum suum iūssū cōnsulis interfectum, fīliumque ēius impūberem, lēgātum ā patre missum, in carcere necātum esse dīxit. Quōrum quod simile factum? quod initum dēlendae reī pūblicae cōnsilium ? Largītiōnis 205 voluntās tum in rē pūblicā versāta est, et partium quaedam contentiō. Atque eō tempore hūius avus Lentulī, vir clā- rissimus, armātus Gracchum est persecūtus. Ille etiam grave tum volnus accēpit, nē quid dē summā rē pūblicā dēminuerētur: hīc ad ēvertenda reī pūblicae fundāmenta 210 Gallōs arcessit, servitia concitat, Catilīnam vocat, attribuit nōs trucīdandōs Cethēgō, et cēterōs cīvīs interficiendōs Ga- bīniō, urbem īnflammandam Cassiō, tōtam ītaliam vāstan- dam dīripiendamque Catilīnae. Vereāminī, cēnseō, nē in hōc scelere tam immānī āc nefandō nimis aliquid sevērē 215 statuisse videāminī: multō magis est verendum, nē remis- siōne poenae crūdēlēs in patriam, quam nē sevēritāte ani- madversiōnis nimis vehementēs in acerbissimōs hostīs fuisse videāmur.

Let nqt the whispered fears that we lack the strength to deal with ous enemies disturb you. I have made every preparation to meet the issue. Consider the unanimity of all good citiaens : the knights, who may yield to you in rank, but not in patriotism ; the no less 2ealous civil servants, freedmen, and even slaves, while the shop- keepers are ever on the side of peace and order.

VII. 14. Sed ea quae exaudiō, patrēs cōnscrīptī, dis-

220 simulāre nōn possum. Iaciuntur enim vōcēs, quae per- veniunt ad aurīs meās, eōrum quī verērī videntur, ut habeam satis praesidī ad ea, quae vēs statueritis hodiernō diē, trānsigunda. Omnia et prōvīsa et parāta et cōnstitūta sunt, patrēs cōnscrīptī, cum meā summā cūrā atque dīli- 225 gentiā, tam multō etiam māiōre populī Rōmānī ad summum imperium retinendum et ad commūnīs fortūnās cōnservan- dās voluntāte. Omnēs adsunt omnium ōrdinum hominēs,

FOURCH ORATION AGAINST CATILINE 61

omnium dēnique aetātum; plēnum est forum, plēna tem- pla circum forum, plēnī omnēs aditūs hūius templī āc locī. Causa est enim post urbem conditam haec inventa sōla, in quā omnēs sentīrent ūnum atque idem, praeter eōs quī, cum sibi vidērent esse pereundum, cum omnibus potius quam sōlī perīre voluērunt. 15. Hōsce ego homi- nēs excipiō et sēcernō libenter; neque in improbōrum cīvium, sed in acerbissimōrum hostium numerō habendōs putō. Cēterī vērō, dī immortālēs! quā frequentiā, quō studiō, quā virtūte ad commūnem salūtem dīgnitātemque cōnsentiunt!

Quid ego hīc equitēs Rōmānōs commemorem? quī vōbīs ita summam ōrdinis cōnsilīque concēdunt, ut vōbīs- cum dē amōre reī pūblicae certent; quōs ex multōrum annōrum dissēnsiōne hūius ōrdinis ad societātem concor- diamque revocātōs hodiernus diēs vōbīscum atque haec causa coniungit. Quam sī coniūnctiōnem, in cōnsulātū cōnfīrmātam meō, perpetuam in rē pūblicā tenuerimus, cōnfīrmō vōbīs nūllum posthāc malum cīvīle āc domesti- cum ad ūllam reī pūblicae partem esse ventūrum.

Parī studiō dēfendundae reī pūblicae convēnisse videō tribūnōs aerāriōs, fortissimōs virōs; scrībās item ūniver- sōs, quōs cum cāsū hīc diēs ad aerārium frequentāsset, videō ab exspectātiōne sortis ad salūtem commūnem esse conversōs.

16. Omnis ingenuōrum adest multitūdō, etiam tenuis- simōrum. Quis est enim cuī nōn haec templa, aspectus urbis, possessiō lībertātis, lūx dēnique haec ipsa et hōc commūne patriae solum, cum sit cārum, tum vērō dulce atque iūcundum? VIII. Operae pretium est, patrēs cōn- scrīptī, lībertīnōrum hominum studia cōgnōscere, quī, suā virtūte fortūnam hūius cīvitātis cōnsecūtī, hanc suam patriam iūdicant, quam quīdam hīc nātī, et summō locō nātī, nōn patriam suam sed urbem hostium esse iūdicā- vērunt. Sed quid ego hōsce hominēs ōrdinēsque comme- morō, quōs prīvātae fortūnae, quōs commūnis rēs pūblica,

280

285

240

245

250

25ō

260 62 CICERO’S ORATIONS

quōs dēnique lībertās, ea quae dulcissima est, ad salūtem 265 patriae dēfendendam excitāvit ? Servus est nēmo, quī modo tolerābilī condiciōne sit servitūtis, quī nōn audāciam cīvium perhorrēscat; quī nōn haec stāre cupiat; quī nōn, quantum audet et quantum potest, cōnferat ad salūtem

voluntātis. 270 17. Quā rē, sī quem vestrum forte commovet hōc quod

audītum est—lēnōnem quendam Lentulī concursāre cir- cum tabernās, pretiō spērāre sollicitārī posse animōs egen- tium atque imperītōrum—est id quidem coeptum atque temptātum; sed nūllī sunt inventī tam aut fortūnā miserī

275 aut voluntāte perditī, quī nōn illum ipsum sellae atque operis et quaestūs cotīdiānī locum, quī nōn cubīle āc lec- tulum suum, quī dēnique nōn cursum hunc ōtiōsum vītae suae salvum esse velint. Multō vērō māxima pars eōrum quī in tabernīs sunt, immō vērō—id enim potius est

280 dīcendum—genus hōc ūniversum amantissimum est ōtī. Etenim omne īnstrūmentum, omnis opera atque quaestus, frequentiā cīvium sustentātur, alitur ōtiō. Quōrum 5ī quaestus occlūsīs tabernīs minuī solet, quid tandem in- cēusīs futūrum fuit?

Wwith every advantage, therefore, in your favor, and with everything that is dear at stake, so act that never again may such a con- spiracy be possible. .

385 18. Quae cum ita sint, patrēs cōnscrīptī, vōbīs populī Rōmānī praesidia nōn dēsunt: vōs nē populō Rōmānō deesse videāminī, prōvidēte. IX. Habētis cōnsulem ex plūrimīs perīculīs et īnsidiīs atque ex mediā morte, nōn ad vītam suam sed ad salūtem vestram reservātum. Omnēs

200 ōrdinēs ad cōnservandam rem pūblicam mente, voluntāte, vōce cōnsentiunt. Obsessa facibus et tēlīs impiae coniūrā- tiōnis vōbīs supplex manūs tendit patria commūnis; vōbīs sē, vōbīs vītam omnium cīvium, vōbīs arcem et Capitōlium, vōbīs ārās Penātium, vōbīs illum īgnem vVestae sempi-

206 ternum, vōbīs omnium deōrum templa atque dēlūbra, vōbīs

FOURTH ORATION AGAINST CATILINE 63

mūrōs atque urbis tēcta commendat. Praetereā dē vestrā vītā, dē cōniugum vestrārum atque līberōrum animā, dē fortūnis omnium, dē sēdibus, dē focīs vestrīs, hodiernō diē vōbīs iūdicandum est. 19. Habētis ducem memorem vestrī, oblītum suī, quae nōn semper facultās datur; habētis omnīs ōrdinēs, omnīs hominēs, ūniversum populum Rōmānum (id quod in cīvīlī causā hodiernō diē prīmum vidēmus) ūnum atque idem sentientem. Cōgitāte quantīs labōribus fun- dātum imperium, quantā virtūte stabilītam lībertātem, quantā deōrum benīgnitāte auctās exaggerātāsque fortūnās, ūna nox paene dēlērit. Id nē umquam posthāc nōn modo nōn cōnficī, sed nē cōgitārī quidem possit ā cīvibus, hodi- ernō diē prōvidendum est. Atque haec nōn ut vōs, quī mihi studiō paene praecurritis, excitārem, locūtus sum; sed ut mea vōx, quae dēbet esse in rē pūblicā prīnceps, officiō fūncta cōnsulārī vidērētur.

As for myself, come what may, I shall never repent of my course.

Let Scipio the elder and his younger namesake, let Paulus and

AMarius, and Pompey, greatest of them all, enjoy the glory to

which they are entitled : beside these names my own shall have

its modest place. Meanwhile the violence of my private enemies will be harmless against the support for which I look to you.

X. 20. Nunc, ante quam ad sententiam redeō, dē mē pauca dīcam. Ego, quanta manus est coniūrātōrum, quam vidētis esse permāgnam, tantam mē inimīcōrum multitū- dinem suscēpisse videō; sed eam iūdicō esse turpem et īnfīrmam et abiectam. Quod sī aliquandō alicūius furōre et scelere concitāta manus ista plūs valuerit quam vestra āc reī pūblicae dīgnitās, mē tamen meōrum factōrum at- que cōnsiliōrum numquam, patrēs cōnscrīptī, paenitēbit. Etenim mors, quam illī fortasse minitantur, omnibus est parāta. Vītae tantam laudem, quantā vōs mē vestrīs dē- crētīs honestāstis, nēmo est adsecūtus; cēterīs enim sem- per bene gestā, mihi ūnī cōnservātā rē pūblicā, grātulā- tiōnem dēcrēvistis. 21. Sit Scīpiō ille clārus, cūius cōnsiliō : 8

800

805

310

811

320 325

380

335

850

64 OlCERO’S ORATIONS

atque virtūte Hannibal in Āfricam redīre atque ītaliā dēcēdere coāctus est; ōrnētur alter eximiā laude Āfricānus, quī duās urbīs huīc imperiō īnfēstissimās, Karthāginem Numantiamque, dēlēvit; habeātur vir ēgregius Paulus ille, cūius currum rēx potentissimus quondam et nōbilissimus Persēs honestāvit; sit aeternā glōriā Marius, quī bis ītaliam obsidiōne et metū servitūtis līberāvit; antepōnātur omnibus Pompēius, cūius rēs gestae atque virtūtēs īsdem, quibus sōlis cursus, regiōnibus āc terminīs continentur :—erit profectō inter hōrum laudēs aliquid locī nostrae glōriae, nisi forte māius est patefacere nōbīs prōvinciās quō exīre possīmus, quam cūrāre ut etiam illī, quī absunt, habeant quō victōrēs revertantur. 22. Quamquam est ūnō locō condiciō melior externae victōriae quam domesticae, quod hostēs aliēnigenae aut oppressī serviunt aut receptī in amīcitiam beneficiō sē obligātōs putant: quī autem ex numerō cīvium, dēmentiā aliquā dēprāvātī, hostēs patriae semel esse coepērunt, eōs cum ā perniciē reī pūblicae rep- puleris, nec vī coērcēre nec beneficiō plācāre possīs. Quā rē mihi cum perditīs cīvibus aeternum bellum susceptum esse videō. Id ego vestrō bonōrumque omnium auxiliō, memoriāque tantōrum perīculōrum (quae nōn modo in hōc populō quī servātus est, sed in omnium gentium sermō- nibus āc mentibus semper haerēbit) ā mē atque ā meīs fa- cile prōpulsārī posse cōnfīdō. Neque ūlla profectō tanta vīs reperiētur, quae coniūnctiōnem vestram equitumque Rōmānōrum, et tantam cōnspīrātiōnem bonōrum omnium cōnfringere et labefactāre possit.

Let my reward be your recollection of these events and your protection of my son. Decide, then, fearlessly, and I will do your uill.

XI. 238. Quae cum ita sint, prō imperiō, prō exercitū, prō prōvinciā quam neglēxī, prō triumphō cēterīsque

8ō6ō laudis īnsīgnibus quae sunt ā mē propter urbis vestraeque

salūtis cūstōdiam repudiāta, prō clientēlīs hospitiīsque prō- vinciālibus, quae tamen urbānīs opibus nōn minōre labōre

FOURTH ORATION AGAINST CATILINE 65

tueor quam comparō—prō hīs igitur omnibus rēbus, prō meīs in vōs singulāribus studiīs, prōque hāc quam per- spicitis ad cōnservandam rem pūblicam dīligentiā, nihil ā vōbīs, nisi hūius temporis tōtīusque meī cōnsulātūs memo- riam, pōstulō: quae dum erit vestrīs fīxa mentibus, tūtis- simō mē mūrō saeptum esse arbitrābor. Quod sī meam spem vīs improbōrum fefellerit atque superāverit, com- mendō vōbīs parvum meum fīlium; cuī profectō satis erit praesidī, nōn sōlum ad salūtem, vērum etiam ad dīgnitā- tem, sī ēius, quī haec omnia suō sōlīus perīculō cōnser- vārit, illum fīlium esse memineritis. 24. Quāpropter dē summā salūte vestrā populīque Rōmānī, dē vestrīs coniu- gibus āc līberīs, dē ārīs āc focīs, dē fānīs atque templīs, dē tōtīus urbis tēctīs āc sēdibus, dē imperiō āc lībertāte, dē salūte ītaliae, dē ūniversā rē pūblicā dēcernite dīligenter, ut īnstituistis, āc fortiter. Habētis eum cōnsulem quī et pārēre vestrīs dēcrētīs nōn dubitet, et ea quae statueritis, quoad vīvet, dēfendere et per sē ipsum praestāre possit.

360

86ō5

870

875

DEFENCE OF ARCHIAS sStrange words these to fall from the pleader’s lips in the dusty atmosphere of the praetor’s court! non fori, neque iudiciali con- suetudine, says Cicero himself, in the few words of graceful apology with which the speech ends. But in truth, as he well knew, he was not speaking to the respectable gentlemen on the benches before him. He addressed a larger audience: posterity and the civilized world.”— MaxcraAn’s Latin Literature.

DEFENCE OF ARCHIAS

Whnatever talent or skill I may possess, Iam bound to devote it to the defence of A. Licinius here, for all that I am Ioue to him.

S1 quid est in me ingeni, iudices, quod sentio quam sit exiguum, aut si qua exercitatio dicendi, (in qua me non infitior mediocriter esse versatum,) aut si huiusce rei ratio aliqua ab optimarum artium studiis ac disciplina profecta, a qua ego nullum confiteor aetatis meae tempus abhorru- isss—earum rerum omnium vel in primis hic A. Licinius fructum a me repetere prope suo iure debet. Nam quoad longissime potest mens mea respicere spatium praeteriti temporis, et pueritiae memoriam recordari ultimam, inde usque repetens hunc video mihi principem et ad suscipi- endam et ad ingrediendam rationem horum studiorum exstitisse. Quod si haec vox, huius hortatu praeceptisque conformata, (non nullis) aliquando saluti fuit, )a quo id accepimus quo ceteris ōpitulari et alios servare possemus, huic profecto ipsi, quantum est situm in nobis, et opem et salutem ferre debemus. 2. Ac ne quis a nobis hoc ita dici forte miretur, quod alia quaedam in hoc facultas sit ingeni, neque haec dicendi ratio aut disciplina, ne nos quidem huic uni studio penitus umquam dediti fuimus. Etenim omnes artes quae ad humanitatem pertinent,

QuErsTIONS (for the answers see the Notes).—1. wWhen was the Pro Archia delivered ? 2. What was its object ? 3S. The true secret of the prosecution ? 4. Give a short sketch of the life of Archias. 5. His earliest association with Cicero? 6. Whnhat city gave him its fran- chise ? 17. Discuss the legal aspects of the case. S. In what does the real interest of the speech lie?

69

10 25

30

3ō

40

4

70 CICERO’S ORATIONS

babent quoddam commune vinculum, et, quasi cogna- tione quadam, inter se continentur.

For the unusual character of my speech my apology must be the char- acter of my client and of this court.

II. 8. Sed ne cui vestrum mirum esse videatur, me in quaestione legitima et in iudicio publico (cum res agatur apud praetorem populi Romani, lectissimum virum, et apud severissimos iudices, tanto conventu hominum ac frequentia) hoc uti genere dicendi, quod non modo a con- suetudine iudiciorum, verum etiam a forensi sermone ab- horreat, quaeso a vobis, ut in hac causa mihi detis hanc veniam, adcommodatam huic reo, vobis, quem ad modum spero, non molestam, ut me pro summo poēta atque erudi- tissimo homine dicentem, hoc concursu hominum littera- tissimorum, hac vestra humanitate, hoc denique praetore exercente iudicium, patiamini de studiis humanitatis ac litterarum paulo loqui liberius, et in eius modi persona, quae propter otium ac studium minime in iudiciis pericu- lisque tractata est, uti prope novo quodam et inusitato genere dicendi. 4. Quod si mihi a vobis tribui concedi- que sentiam, perficiam profecto ut hunc A. Licinium non modo non segregandum, cum sit civis, a numero civium, verum etiam si non esset, putetis asciscendum fuisse.

From his earliest years Archias displayed astonishing talents, and these were developed by study and travel. In Italy he received a most flattering welcome. Finally settling at Rome, he soon num- bered our leading men among his friends.

III. Nam ut primum ex pueris excessit Archias, atque ab eis artibus quibus aetas puerilis ad humanitatem infor- mari solet, se ad scribendi studium contulit, primum Anti- ochiae—nam ibi natus est loco nobili—celebri quondam urbe et copiosa, atque eruditissimis hominibus liberalissi- misque studiis adfluenti, celeriter antecellere omnibus ingeni gloria contigit. Post in ceteris Asiae partibus

DEFENCE OF ARCHIAS 71

cunctaeque Graeciae sic eius adventus celebrabantur, ut ( famam ingeni exspectatio hominis, exspectationem ipsius 50 adventus admiratioque superaret.” 5. ĒErat Italia tunc plena Graecarum artium ac disciplinarum, studiaque haec et in Latio vehementius tum colebantur quam nunc eis- dem in oppidis, et hic Romae propter tranquillitatem rei publicae non neglegebantur. Itaque hunc et Tarentini et 55 Regini et Neapolitani civitate ceterisque praemiis donarunt, et omnes, qui aliquid de ingeniis poterant iudicare, cogni- tione atque hospitio dignum existimarunt. Hac tanta ce- lebritate famae cum esset iam absentibus notus, Romam, venit, Mario consule et Catulo. Nactus est primum con- 6o sules eos quorum alter res ad scribendum maximas, alter cum res gestas, tum etiam studium atque auris, adhibere posset. Statim Luculli, cum praetextatus etiam tum Ar- chias esset, eum domum suam receperunt. Sed etiam hoc non solum ingeni ac litterarum, verum etiam naturae 65 atque virtutis, ut domus quae huius adulescentiae prima fuit eadem esset familiarissima senectuti. 6. Ērat tem- poribus illis iucundus Metello illi Numidico et eius Pio filio; audiebatur a M. Aemilio; vivebat cum Q. Catulo et patre et filio; a L. Crasso colebatur; Lucullos vero 70 et Drusum et Octavios et Catonem et totam Hortensi- orum domum devinctam consuetudine cum teneret, ad- ficiebatur summo honore, quod eum non solum colebant qui aliquid percipere atque audire studebant, verum etiam ei qui forte simulabant. 75

While travelling with Lucullus he was enrolled as a citizen of Hera- clia, and having duly fulfilled every legal requirement he was entitled under the law to the Roman citizenship.

IV. Interim satis longo intervallo, cum esset cum M. Lucullo in Siciliam profectus, et cum ex ea provincia cum eodem Lucullo decederet, venit Heracliam. Quae cum esset civitas aequissimo iure ac foedere, ascribi se in eam civitatem voluit; idque, cum ipse per se dignus putaretur, so

85

72 CICERO’S ORATIONS

tum auctoritate et gratia Luculli ab Heracliensibus im- petravit. 7. Data est civitas Silvani lege et Carbonis: SI QUI FOEDERATIS CIVITATIBUS ASCRIPTI FUISSENT: Sī tum, cum lex ferebatur, IN ITALIA DOMICILIUM HABUISSENT, ET SI SEXAGINTA DIEBUS APUD PRAETOREM ESSENT PRO- FESSI. Cum hic domicilium Romae multos iam annos haberet, professus est apud praetorem Q. Metellum famili- arissimum suum.

Whnhat more needs to be said ? His citizenship of Heraclia is vouched for, Gratius, by the upright Lucullus, who speaks from actual

• pknowledge, and by the noble delegates from Heraclia here present, so that we do not need the missing records of that city. That my client has long been a resident of Rome, everybody knous. Finally, he made his declaration as required before Metellus, whose records are above suspicion.

8. Si nihil aliud nisi de civitate ac lege dicimus, nihil

90 dico amplius: causa dicta est. Quid enim horum in-

95

100

10

firmari, Grati, potest ? Heracliaene esse tum ascriptum negabis ? Adest vir summa auctoritate et religione et fide, M. Lucullus; qui se non opinari sed scire, non audisse sed vidisse, non interfuisse sed egisse dicit. Adsunt He- raclienses legati, nobilissimi homines; huius iudici causē cum mandatis et cum publico testimonio venerunt; qui hunc ascriptum Heracliensem dicunt. Hic tu tabular desideras Heracliensium publicas, quas Italico bello in- censo tabulario interisse scimus omnis. Est ridiculum ad ea quae habemus nihil dicere, quaerere quae habere non possumus; et de hominum memoria tacere, litterarum memoriam flagitare; et, cum habeas amplissimi viri re- ligionem, integerrimi municipi ius iurandum fidemque; ea, quae depravari nullo modo possunt, repudiare, tabulas, quas idem dicis solere corrumpi, desiderare. 9. An do- micilium Romae non habuit is qui tot annis ante civitatem datam sedem omnium rerum ac fortunarum suarum Romae conlocavit ? At non est professus. Immo vero eis tabulis professus, quae solae ex illa professione conlegioque prae-

DEFENCE OF ARCHIAS 73

torum obtinent publicarum tabularum auctoritatem. V. Nam, (cum Appi tabulae neglegentius adservatae dice- rentur, Gabini, quam diu incolumis fuit, levitas, post damnationem calamitas omnem tabularum fidem resi- gnasset, Metellus, homo ssanctissimus modestissimusque om- nium, tanta diligentia fuit, ut ad L. Lentulum praetorem et ad iudices venerit, et unius nominis litura se commotum esse dixerit. In his igitur tabulis nullam lituram in nomine A. Licini videtis.

The first objection raised to my elients citizenship is absurd, since not only Heraclia, but other cities also admitted him to the franchise. The second objection—the absence of his name from the census—is easily explained, and more than offset by other facts well knoum.

10. Quae cum ita sint, quid est quod de eius civitate dubitetis, praesertim cum aliis quoque in civitatibus fuerit ascriptus ? Etenim cum mediocribus multis, et aut nulla aut humili aliqua arte praeditis, gratuito civitatem in Graecia homines impertiebant, Reginos credo aut Locrensis aut Neapolitanos aut Tarentinos, quod scenicis artificibus largiri solebant, id huic summa ingeni praedito gloria noluisse! Quid? cum ceteri non modo post civitatem datam, sed etiam post legem Papiam aliquo modo in eorum municipiorum tabulas inrepserunt, hic, qui ne utitur quidem illis in quibus est scriptus, quod semper se Heracliensem esse voluit, reicietur?

11. Census nostros requiris scilicet. Est enim obscurum proximis censoribus hunc cum clarissimo imperatore L. Lucullo apud exercitum fuisse; superioribus, cum eodem quaestore fuisse in Asia; (primis Iulio et Crasso nullam populi partem esse censam.; Sed, quoniam census non ius civitatis confirmat, ac tantum modo indicat eum, qui sit census, (ita se iam tum gessisse pro cive, eis temporibus, quibus tu criminaris ne ipsius quidem iudicio in civium Romanorum iure esse versatum,) et testamentum saepe fecit nostris legibus, et adiit hereditates civium Roma-

110

115

120

12ē

180

140 74 CICERO’S ORATIONS

norum, et in beneficiis ad aerarium delatus est)a L. Lucullo pro consule. VI. Quaere argumenta, si qua potes: num- quam enim hic neque suo neque amicorum iudicio revin- cetur. : /

The reason, Gratius, why I take such delight in the defence of

145

150

155

160

165

Archias, is that he provides us advocates with a necessary relaxa- tion. The time that others devote to more frivolous pursuits, I have given to literature.

12. Quaeres a nobis, Grati, cur tanto opere hoc homine delectemur. Quia suppeditat nobis ubi et animus ex hoc forensi strepitu reficiatur, et aures convicio defessae con- quiescant. An tu existimas aut suppetere nobis posse quod cotidie dicamus in tanta varietate rerum, nisi animos no- stros doctrina excolamus; aut ferre animos tantam posse contentionem, nisi eos doctrina eadem relaxemus? Ego vero fateor, me his studiis esse deditum. Ceteros pudeat, si qui se ita litteris abdiderunt, ut nihil possint ex eis neque ad communem adferre fructum, neque in aspectum lucemque proferre: me autem quid pudeat, qui tot annos ita vivo, iudices, ut a nullius umquam me tempore aut commodo aut otium meum abstraxerit, aut voluptas avo- carit, aut denique somnus retardarit? 138. Qua re quis tandem me reprehendat, aut quis mihi iure suscenseat, si, quantum ceteris ad suas res obeundas, quantum ad festos dies ludorum celebrandos, quantum ad alias voluptates et ad ipsam requiem animi et corporis conceditur temporum, quantum alii tribuunt tempestivis conviviis, quantum denique alveolo, quantum pilae, —tantum mihi egomet ad haec studia recolenda sumpsero? Atque hoc ideo mihi concedendum est magis, quod ex his studiis haec quoque crescit oratio et facultas; quae quantacumque in me est, numquam amicorum periculis defuit. (Quae si cui levior videtur, illa quidem certe, quae summa sunt, ex qīo fonte

170 hauriam, sentio.;

DEFENCE OF ARCHIAS 75

True merit is worth its full cost to attain; yet its memory would per- ish but for the records of literature. Here I find the memorials of those great exemplars, the story of whose lives has always sus- tained me in my public life.

14. Nam nisi multorum praeceptis multisque litteris mihi ab adulescentia suasissem, nihil esse in vita magno opere expetendum nisi laudem atque honestatem, in ea autem persequenda omnis cruciatus corporis, omnia peri- - cula mortis atque exsili parvi esse ducenda, numquam 195 me pro salute vestra in tot ac tantas dimicationes atque in hos profligatorum hominum cotidianos impetus obie- cissem. Sed pleni omnes sunt libri; plenae sapientium voces, plena exemplorum(vestustas ;)quae iacerent in tene- bris omnia, nisi litterarum lumen accederet. Quam multas 180 nobis imagines, non solum ad intuendum, verum etiam ad imitandum, fortissimorum virorum expressas scriptores et Graeci et Latini reliquerunt !( Quas ego mihi semper in administranda re publica proponens animum et mentem meam ipsa cogitatione hominum excellentium conforma- 18ō bam.)

‘“Have the great then themselves aluays been lettered men ?”” rThis I cannot say, but nature and culture have certainly united to pro- duce the greatest men. Yet apart from this the delights of litera- ture are perennial.

VII. 15. Quaeret quispiam: ‘Quid ? illi ipsi summi viri, quorum virtutes litteris proditae sunt, istane doctrina, quam tu effers laudibus, eruditi fuerunt ?” Difficile est hoc de omnibus confirmare, sed tamen est certe quod 190 respondeam. Ego multos homines excellenti animo ac virtute fuisse, et sine doctrina naturae ipsius habitu prope divino per se ipsos et moderatos et gravis exstitisse fateor. Etiam illud adiungo, saepius ad laudem atque virtutem naturam sine doctrina quam sine natura valuisse doctrinam. 195 Atque idem ego contendo, cum ad naturam eximiam atque inlustrem accesserit ratio quaedam conformatioque doc-

76 CICERO’S ORATIONS

trinae, tum illud nescio quid praeclarum ac singulare solere exsistere. 16. Ex hoc esse hunc numero, quem patres

200 nostri viderunt, divinum hominem Africanum; ex hoc C. Laelium, L. Furium, moderatissimos homines et continen- tissimos; ex hoc fortissimum virum et illis temporibus doctissimum, M. Catonem illum senem; qui profecto si nihil ad percipiendam colendamque virtutem litteris adiu-

205 varentur, numquam se ad earum studium contulissent. Quod si non hic tantus fructus ostenderetur, et si ex his studiis delectatio sola peteretur, tamen, ut opinor, hanc animi adversionem humanissimam ac liberalissimam iudi- caretis. Nam ceterae neque temporum sunt neque aetatum

210 omnium neque locorum: haec studia adulescentiam alunt, senectutem oblectant, secundas res ornant, adversis per- fugium ac solacium praebent, delectant domi, non im- pediunt foris, pernoctant nobiscum, peregrinantur, rusti- cantur.

EĒven if without these accomplishments ourselves, we must admire them in others. We all admired Roscius the actor: is Archias the poet less deserving of our esteem ? Our owun Ennius called poets “sacred :” may you so regard them, gentlemen of the jury. Many cities honored Homser dead: shall Archias living receive less honor ? And Archias has devoted his genius to singing the glories of Rome.

215 17. Quod si ipsi haec neque attingere neque sensu nostro gustare possemus, tamen ea mirari deberemus, etiam cum in aliis videremus. VIII. Quis nostrum tam animo agresti ac duro fuit, ut Rosci morte nuper non commoveretur ? qui cum esset senex mortuus, tamen

220 propter excellentem artem ac venustatem videbatur om- nino mori non debuisse. Ergo ille corporis motu tantum amorem sibi conciliarat a nobis omnibus: nos animorum incredibilis motus celeritatemque ingeniorum neglegemus?

18. Quotiens ego hunc Archiam vidi, iudices, —utar enim

225 vestra benignitate, quoniam me in hoc novo genere di-

cendi tam diligenter attenditis, —quotiens ego hunc vidi,

DĒEFENCE OF ARCHIAS 77

cum litteram scripsisset nullam, magnum numerum opti- morum versuum de eis ipsis rebus, quae tum agerentur, dicere ex tempore ! Quotiens revocatum eandem rem dicere commutatis verbis atque sententiis! (Quae vero adcurate cogitateque scripsisset, ea sic vidi probari, ut ad veterum scriptorum laudem perveniret.) Hunc ego non diligam, non admirer, non omni ratione defendendum putem? Atque sic a summis hominibus eruditissimisque ac- cepimus, ceterarum rerum studia et doctrina et praecep- tis et arte constare; poētam natura ipsa valere, et mentis

viribus excitari, et quasi divino quodam spiritu inflari

Qua re suo iure noster ille Ennius sanctos appellat poētas, quod quasi deorum aliquo dono atque munere commendati nobis esse videantur. 139. Sit igitur, iudices, sanctum apud vos, humanissimos homines,—hoc poētae nomen, quod nulla umquam harbaria violavit. Saxa et solitudines voci respondent; bestiae saepe immanes cantu flectuntur atque consistunt: nos, instituti rebus optimis, non poēta- rum voce moveamur ? Homerum Colophonii civem esse dicunt suum, Chii suum vindicant, Salaminii repetunt, Smyrnaei vero suum esse confirmant, itaque etiam delu- brum eius in oppido dedicaverunt; permulti alii praeterea pugnant inter se atque contendunt. IX. Ergo illi alie- num, quia poeēta fuit, post mortem etiam expetunt: nos hunc vivum, qui et voluntate et legibus noster est, repu- diabimus ? praesertim cum omne olim studium atque omne ingenium contulerit Archias ad populi Romani gloriam laudemque celebrandam ? Nam et Cimbricas res adulescens attigit,) et ipsi illi C. Mario, qui durior ad haec studia videbatur, iucundus fuit.

Great men have ever loved the poets who sang of their exploits. The poets who have praised our national heroes have at the same time shed lustre on the Roman name. EĒnnius the alien for such ser- vices received the citizenship: shall Archias be deprived of his? 20. Neque enim quisquam est tam aversus a Musis,

qui non mandari versibus aeternum suorum laborum facile

280

235

240

250

255

78 CICERO’S ORATIONS

praeconium patiatur. Themistoclem illum, summum 260 Athenis virum, dixisse aiunt, cum ex eo quaereretur, quod acroama aut cuius vocem libentissime audiret :teius, a quo sua virtus optime praedicaretur.) Itaque ille Marius item eximie L. Plotium dilexit, cuius ingenio putabat ea quae gesserat posse celebrari. 21. Mithridaticum vero 205 bellum, magnum atque difficile et in multa varietate terra marique versatum, totum ab hoc expressum est; qui libri non modo L. Lucullum, fortissimum et clarissimum virum, verum etiam populi Romani nomen inlustrant. Populus enim Romanus aperuit, Lucullo imperante, Pon- 270 tum, et regiis quondam opibus et ipsa natura et regione vallatam; populi Romani exercitus, eodem duce, non maxima manu innumerabilis Armeniorum copias fudit; populi Romani laus est, urbem amicissimam Cyxzicenorum eiusdem consilio ex omni impetu regic atque totius belli 275 ore ac faucibus ereptam esse atque servatam; (nostra iaus semper feretur et praedicabitur, L. Lucullo dimicante, cum interfectis ducibus depressa hostium classis, et incre- dibilis apud Tenedum pugna illa navalis; nostra sunt tro- paea, nostra monumenta, nostri triumphi: (quae quorum 280 ingeniis efferuntur, ab eis populi Romani fama celebratur. 22. Carus fuit Africano superiori noster Ennius; itaqu etiam in sepulcro Scipionum putatur.is esse constitutus ex marmore. At eis laudibus certe non solum ipse qui lau- datur, sed etiam populi Romani nomen ornatur. In cae- 285 lam huius proavus Cato tollitur: magnus honos populi Romani rebus adiungitur. Omnes denique illi Maximi, Marcelli, Fulvii non sine communi omnium nostrum laude decorantur. X. FErgo illum qui haec fecerat, Rudi- num hominem, maiores nostri in civitatem receperunt: 200 nos hunc Heracliensem, multis civitatibus expetitum, in hac autem legibus constitutum, de nostra civitate eiciemus?

‘SNāīHLV LV SITOdO4ōvV āHIL

īīūēēēī. nLnūtīmīsā at.tērutarīī ēXLm. Ssuteēu

Ē= “ b22 2

ȳses Zacbsus3 x

. rēmāēs

ā- 4 - 4 4:5

bx3 23

DEFENCE OF ARCHIAS 79

The fact that Archias writes in Greek, the language of the world, is the greater stimulus to our ambition. Alexander grieved that he had not a Homer; our owun Pompey honored Theophanes with the gift of citieenship. Archias also would have been so honored by one of our generals, had not the laws already made him a citizen.

28. Nam si quis minorem gloriae fructum putat ex Graecis versibus percipi quam ex Latinis, vehementer errat, propterea quod Graeca leguntur in omnibus fere gentibus, Latina suis finibus, exiguis sane, continentur. Qua re si res eae, quas gessimus, orbis terrae regionibus definiuntur, cupere debemus, quo manuum nostrarum tela pervenerint, eodem gloriam famamque penetrare; quod, cum ipsis

pepulis, de quorum rebus scribitur, haec ampla sunt, tam

eis certe, qui de vita gloriae causa dimicant, hoc maximum et periculorum incitamentum est et laborum. 24. Quam multos scriptores rerum suarum magnus ille Alexander secum habuisse dicitur! Atque is tamen, cum in Sigeo ad Achillis taumulum astitisset: c O fortunate,’ inquit, ‘adu- lescens, qui tuae virtutis Homerum praeconem inveneris! Et vere. Nam nisi Ilias illa exstitisset, idem tumulus, qui corpus eius contexerat, nomen etiam obruisset. Quid? noster hic Magnus, qui cum virtute fortunam adaequavit, nonne Theophanem Mytilenaeum, scriptorem rerum sua- rum, in(contione)militum civitate donavit; et nostri illi fortes viri, sed rustici ac milites, dulcedine quadam gloriae commoti, quasi participes eiusdem laudis, magno illud clamore approbaverunt?

25. Itaque, credo, si civis Romanus Archias legibus non esset, ut ab aliquo imperatore civitate donaretur, perficere non potuit. Sulla cum Hispanos donaret et Gallos, credo hunc petentem repudiasset: quem nos in contione vidimus, cum ei libellum malus poēta de populo subiecisset, quod epigramma in eum fecisset, tantummodo alternis versibus longiusculis, statim ex eis rebus, quas tunc vendebat, iubere ei praemium tribui, sed ea condicione, ne quid postea scri- beret. Qui sedulitatem mali poētae duxerit aliquo tamen

9

295

p

305

310

5.4- īāū -

38156

320

8o CICERO’S ORATIONS

praemio dignam, huius ingenium et virtutem in scribendo et copiam non expetisset? 26. Quid? a Q. Metello Pio,

325 familiarissimo suo, qui civitate multos donavit, neque per se neque per Lucullos impetravisset ? qui praesertim usque eo de suis rebus scribi cuperet, ut etiam Cordubae natis poētis, pingue quiddam sonantibus atque peregrinum, tamen auris suas dederet.

The love of fame is universal, and the poet, as the herald of fame, is as dear to the citizen as to the soldier. Hence my own solicitude for Archias, for he has begun a great epic on the events of my consulship.

330 XI. Neque enim est hoc dissimulandum, quod obscu- rari non potest, sed prae nobis ferendum: trahimur omnes studio laudis, et optimus quisque maxime gloria ducitur. Ipsi illi philosophi etiam in eis libellis, quos de contemnenda gloria scribunt, nomen suum inscribunt; in eo ipso, in quo

835 praedicationem nobilitatemque despiciunt, praedicari de se ac nominari volunt. 27. Decimus quidem Brutus, sum- mus vir et imperator, Acci, amicissimi sui, carminibus templorum ac monumentorum aditus exornavit suorum. Iam vero ille, qui cum Aetolis Ennio comite bellavit, Ful-

340 vius, non dubitavit Martis manubias Musis consecrare. Qua re in qua urbe imperatores prope armati poētarum nomen et Musarum delubra coluerunt, in ea non debent togati iudices a Musarum honore et a poētarum salute ab- horrere. 2īē

345 28. Atque ut id libentius faciatis, iam me vobis, iudices, indicabo, et de meo quodam amore gloriae, nimis acri for- tasse verum tamen honesto, vobis confitebor. Nam quas res nos in consulatu nostro vobiscum simul pro salute huius- ce imperi, et pro vita civium, proque universa re publica,

850 gessimus, attigit hic versibus atque inchoavit; quibus auditis, quod mihi magna res et iucunda visa est, hunc ad perficiendum adornavi. Nullam enim virtus aliam merce- dem laborum periculorumque desiderat praeter hanc laudis

DEFENCE OF ARCHIAS 81

et gloriae: qua quidem detracta, iudices, quid est quod, in hoc tam exiguo vitae curriculo et tam brevi, tantis nos in laboribus exerceamus? 29. Certe si nihil animus prae- sentiret in posterum, et si quibus regionibus vitae spatium circumscriptum est, eisdem omnis cogitationes terminaret suas; nec tantis se laboribus frangeret, neque tot curis vigiliisque angeretur, nec totiens de ipsa vita dimicaret. Nunc insidet quaedam in optimo quoque virtus, quae noctis ac dies animum gloriae stimulis concitat, atque admonet, non cum vitae tempore esse dimittendam commemoratio- nem nominis nostri, sed cum omni posteritate adaequan- dam. XII. 380. An vero tam parvi animi videamur esse omnes, qui in re publica atque in his vitae periculis labori- busque versamur, ut, cum usque ad extremum spatium

nullum tranquillum atque otiosum spiritum duxerimus,

nobiscum simul moritura omnia arbitremur ? An statuas et imagines, non animorum simulacra sed corporum, stu- diose multi summi homines reliquerunt; consiliorum relinquere ac virtutum nostrarum effigiem nonne multo malle debemus, summis ingeniis expressam et politam? Ego vero omnia, quae gerebam, iam tum in gerendo spar- gere me ac disseminare arbitrabar in orbis terrae memoriam sempiternam. Haec vero sive a meo sensu post mortem afutura est, sive (ut sapientissimi homines putaverunt) ad aliquam mei partem pertinebit, )ounc quidem certe cogita- tione quadam speque delector.

And so, gentlemen of the jury, as Archias is a man of modest worth, whose case has been fully established, and a man of great gifts, which he has employed to the glory of the Roman name, you can- not but acquit him.

S1. Qua re conservate, iudices, hominem pudore eo, quem amicorum videtis comprobari cum dignitate tum etiam vetustate; ingenio autem tanto, (quantum id con- venit existimari, quod summorum hominum ingeniis ex- petitum esse videatis causa vero eius modi, quae beneficio

356 860 36ō5 370

875

s.

)

385

390

395

82 CICERO’S ORATIONS

legis, auctoritate municipi, testimonio Luculli, tabulis Metelli comprobetur. Quae cum ita sint, petimus a vobis, iudices, si qua non modo humana verum etiam divina in tantis ingeniis commendatio debet esse, ut eum, qui vos, qui vestros imperatores, qui populi Romani res gestas semper ornavit, qui etiam his recentibus nostris vestrisque domesticis periculis aeternum se testimonium laudis da- turum esse profitetur, estque ex eo numero qui semper apud omnis sancti sunt habiti itaque dicti, sic in vestram accipiatis fidem, ut humanitate vestra levatus potius quam acerbitate violatus esse videatur. 32. Quae de causa pro mea consuetudine breviter simpliciterque dixi, iudices, ea confido probata esse omnibus: quae autem remota a mea iudicialique consuetudine, et de hominis ingenio et com- muniter de ipsius studio, locutus sum, ea, iudices, a vobis spero esse in bonam partem accepta; ab eo qui iudicium exercet, certo scio.

THE MANILIAN LAW The speech known as the Pro Lege Manilia, which should really be described as the panegyric of Pompeius and of the Roman people, does not show any profound appreciation of the problems which then confronted the Republic; but the greatness of the Republic itself never found a more august interpreter. The stately passage [sȳ 29-32] in which Italy and the subject provinces are called on to bear witness to the deeds of Pompeius breathes the very spirit of an imperial race. Throughout this and the other great speeches of the period “the Roman people ” is a phrase that keeps perpetually recurring with an effect like that of a bourdon stop. As the eye glances down the page, consul populi Romani, imperium populi Romani, fortuna populi Romani, glitter out of the voluminous periods with a splendor that hardly any other words could give.—Macxamvs Latin Literature, page 67.

THE MANILIAN LAW #

This is a great honor, fellov-citizens, but it is one which the plans of my life have hitherto prevented my enjoying. Xour approbation, however, and the nature of my theme inspire me now to speak.

QUAMQUAM mihi semper frequens conspectus vester multo iucundissimus, hic autem locus ad agendum amplis- simus, ad dicendum ornatissimus est visus, Quirites, tamen hoc aditu laudis, qui semper optimo cuique maxime patuit, non mea me voluntas adhuc, sed vitae meae rationes ab ineunte aetate susceptae prohibuerunt. Nam, cum antea per aetatem nondum huius auctoritatem loci attingere au- derem, statueremque nihil huc nisi perfectum ingenio, elaboratum industria adferri oportere, omne meum tempus amicorum temporibus transmittendum putavi. 2. Ita neque hic locus vacuus umquam fuit ab eis, qui vestram causam defenderent, et meus labor, in privatorum periculis caste integreque versatus, ex vestro iudicio fructum est amplis-

QuEsTIONS (foOr the answers see the Notesy).—1. Wwhat was the object of the Manilian law ? 2. Give some account of the Third Mithridatic War up to this time. 3. In what recent war had Pompey won great distinctīon ? 4. Name the law by which he was intrusted with that command. 5. In what year was the present (Manilian) law pro- posed ? 6. Tell the circumstances that were favorable to Cicero’s oratory on this occasion (age, previous successes, prospects, and the general feeling about the Manilian law). 7. What is meant by a contio ? 8. Give the rhetorical outline of this oration, naming its several parts and the aim of each.

1 The running argument is made much shorter in this speech than in the others, by reason of the fuller rhetorical treatment in the Notes.

85

1ō

25

80

8ō

40

86 CICERO’S ORATIONS

simum consecutus. Nam, cum propter dilationem comi- tiorum ter praetor primus centuriis cunctis renuntiatus sum, facile intellexi, Quirites, et quid de me iudicaretis et quid aliis praescriberetis. Nunc, cum et auctoritatis in me tan- tum esit, qugntum vos honoribus mandandis esse voluistis, et ad agendum facultatis tantum, quantum homini vigilanti ex forensi usu prope cotidiana dicendi exercitatio potuit adferre, certe et si quid auctoritatis in me est, apud eos utar, qui eam mihi dederunt, et si quid in dicendo consequi possum, eis ostendam potissimum. qui ei quoque rei fruc- tum suo iudicio tribuendum esse duxerunt. 3. Atque illud in primis mihi laetandum iure esse video, quod in hac in- solita mihi ex hoc loco ratione dicendi causa talis oblata est, in qua oratio deesse nemini poessit. Dicendum est enim de Cn. Pompei singulari eximiaque virtute. Huius autem ora- tionis difficilius est exitam quam principium invenire; ita mihi non tam copia quam modus in dicendo quaerendus est.

For Icome to speak of the Mithridatic wWar, and of the man whom all demand, to complete Lucullus uork.

II. 4. Atque, ut inde oratio mea proficiscatur, unde haec omnis causa ducitur, bellum grave et periculosum vestris vectigalibus ac sociis a duobus potentissimis regibus infer- tur, Mithridate et Tigrane, quorum alter relictus, alter laces- situs, occasionem sibi ad occupandam Asiam oblatam esse arbitrantur. Equitibus Romanis, honestissimis viris, adfe- runtur ex Asia cotidie litterae, quorum magnae res aguntur in vestris vectigalibus exercendis occupatae; qui ad me pro necessitudine, quae mihi est cum illo ordine, causam rei publicae periculaque rerum suarum detulerunt: 5. Bithy- niae, quae nunc vestra provincia est, vicos exustos esse com- pluris; regnum Ariobarzanis, quod finitimum est vestris vectigalibus, totum esse in hostium potestate; L. Lucullum, magnis rebus gestis, ab eo bello discedere; huic qui succes-

45 serit, non satis esse paratum ad tantum bellum admini-

Digitized by Google THE MANILIAN LAW 87

strandum; unum ab omnibus sociis et civibus ad id bellum imperatorem deposci atque expeti, eundem hunc unum ab hostibus metui, praeterea neminem. 6. Causa quae sit videtis: nunc quid agendum sit, .considerate. Primum mihi videtur de genere belli, deinde de magnitudine, tum 50 de imperatore deligendo esse dicendum.

The war is one of far-reaching scope.

Genus est belli eius modi, quod maxime vestros animos excitare atque inflammare ad persequendi studium debeat: in quo agitur populi Romani gloria, quae vobis a maioribus cum magna in omnibus rebus tum summa in re militari 55 tradita est; agitur salus scciorum atque amicorum, pro qua multa maiores vestri magna et gravia bella gesserunt; agun- tur certissima populi Romani vectigalia et maxima, quibus amissis et pacis ornamenta et subsidia belli requiretis; agun- tur bona multorum civium, quibus est a vobis et ipsorum et 60 rei publicae causa consulendum.

First, the honor of the Roman arms is at stake.

III. 7. Et quoniam semper appetentes gloriae praeter ceteras gentis atque avidi laudis fuistis, delenda est vobis illa macula Mithridatico bello superiore concepta, quae penitus iam insedit ac nimis inveteravit in populi Romani nomine, e5 quod is, qui uno die, tota in Asia, tot in civitatibus, uno nuntio atque una significatione litterarum civis Romanos necandos trucidandosque denotavit, non modo adhuc poe- nam nullam suo dignam scelere suscepit, sed ab illo tempore annum iam tertium et vicesimum regnat, et ita regnat, ut 70 se non Ponti neque Cappadociae latebris occultare velit, sed emergere ex patrio regno atque in vestris vectigalibus—hoc est, in Asiae luce—versari. 8. Etenim adhuc ita nostri cum illo rege contenderunt imperatores, ut ab illo insignia vic- toriae, non victoriam reportarent. Triumphavit L. Sulla, 175 triumphavit L. Murena de Mithridate, duo fortissimi viri

88 CICERO’S ORATIONS

et summi imperatores, sed ita triumpharunt, ut ille pulsus superatusque regnaret. Verum tamen illis imperatoribue laus est tribuenda quod egerunt, venia danda quod relique-

80 runt, propterea quod ab eo bello Sullam in Italiam res publica, Murenam Sulla revocavit.

Mithridates has shown great activity.

IV. 9. Mithridates autem omne reliquum tempus non ad oblivionem veteris belli, sed ad comparationem novi contulit; qui postea cum maximas aedificasset ornassetque

8ō classis, exercitusque permagnos quibuscumque ex gentibus potuisset comparasset, et se Bosporanis finitimis suis bellum inferre simularet, usque in Hispaniam legatos ac litteras misit ad eos duces, quibuscum tum bellum gerebamus, ut, cum duobus in locis, disiunctissimis maximeque diversis,

90 uno consilio a binis hostium copiis bellum terra marique gereretur, vos ancipiti contentione districti de imperio dimi- caretis. 1 10. Sed tamen alterius partis periculum, Sertoria- nae atque Hispaniensis, quae multo plus firmamenti ac roboris habebat, Cn. Pompei divino consilio ac singulari

9ō virtute depulsum est; in altera parte ita res a L. Lucullo summo viro est administrata, ut initia illafrerum gestarum, magna atque praeclara non felicitati eius, sed virtuti, haec autem extrema, quae nuper acciderunt, non culpae, sed for- tunae tribuenda esse videantur. Sed de Lucullo dicam alio

100 loco, et ita dicam, Qutrites, ut neque vera laus ei detracta oratione mea neque falsa adficta esse videatur. 11. De vestri imperi dignitate atque gloria, quoniam is est exorsus orationis meae, videte quem vobis animum suscipiendum putetis.

Compare our present conduct with that of our forefathers.

106 V. Maiores nostri saepe mercatoribus aut naviculariie nostris iniuriosius tractatis bella gesserunt: vos, tot milibue civium Romanorum uno nuntio atque uno tempore necatis,

THE MANILIAN LAW 89

quo tandem animo esse debetis? Legati quod erant appel- lati superbius, Corinthum patres vestri totius Graeciae lamen exstinctum esse voluerunt: vos eum regem inultum esse patiemini, qui legataum populi Romani consularem, vinculis ac verberibus atque omni supplicio excruciatum, necavit? Illi libertatem imminutam civium Romanorum non tule- runt: vos ereptam vitam neglegetis ? Ius legationis verbo violatum illi persecuti sunt: vos legatum omni supplicio interfectum relinquetis? 12. Videte ne, ut illis pulcher- rimum fuit tantam vobis imperi gloriam tradere, sic vobis turpissimum sit, id quod accepistis, tueri et conservare non posse.

Our hard-pressed allies are erying for help.

Quid ? quod salus sociorum summum in periculum ac diserimen wocatur, quo tandem animo ferre debetis? Regno est expulsus Ariobarzanes rex, socius populi Romani atque amicus. Imminent duo reges toti Asiae non solum vobis inimicissimi, sed etiam vestris sociis atque amicis; civitates autem omnes cuncta Asia atque Graecia vestrum auxilium exspectare propter periculi magnitudinem coguntur; impe- ratorem a vobis certum deposcere, cum praesertim vos alium miseritis, neque audent, neque se id facere sine summo periculo posse arbitrantur. 183. Vident et sentiunt hoc idem quod vos: unum virum esse, in quo summa sint omnia, et eum propter esse, quo etiam carent aegrius; cuius ad- ventu ipso atque nomine, tametsi ille ad maritimum bellum venerit, tamen impetus hostium repressos esse intellegunt ac retardatos. Hi vos, quoniam libere loqui non licet, tacite rogant, ut se quoque, sicut ceterarum provinciarum socios, dignos existimetis, quorum salutem tali viro commendetis, atque hoc etiam magis, quod ceteros in provinciam eius modi homines cum imperio mittimus, ut etiam si ab hoste defendant, tamen ipsorum adventus in urbis sociorum non multum ab hostili expugnatione differant. Hunc audiebant antea, nunc praesentem vident tanta temperantia, tanta

110

11ē

120

125

130

140

145

150

160

16ō

170

90 CICERO’S ORATIONS

mansuetudine, tanta humanitate, ut ei beatissimi esse vide- antur, apud quos ille diutissime commoratur.

Secondly, our revenues are in danger. JĒ

Z4I 14 Qua re, si propter socios, nulla ipei iniuria la- cessiti, maiores nostri cum Antiocho, cum Philippo, cum Aetolis, cum Poenis bella gesserunt, quanto vos studio con- venit iniuriis provocatos sociorum salutem una cum imperi vestri dignitate defendere, praesertim cum de maximis vestris vectigalibus agatur? Nam ceterarum provinciarum vectigalia, Quirites, tanta sunt, ut eis ad ipsas provincias tutandas vix contenti esse possimus; Asia vero tam opima est ac fertilis, ut et ubertate agrorum, et varietate fructuum, et magnitudine pastionis, et multitudine earum rerum quae exportantur, facile omnibus terris antecellat. Itaque haec vobis provincia, Quirites, ei et belli utilitatem et pacie di- gnitatem retinere voltis, non modo a calamitate, sed etiam a metu calamitatis est defendenda. 15. Nam in ceteris rebus, cum venit calamitas, tam detrimentum accipitur; at in vec- tigalibus non solum adventus mali, sed etiam metus ipse adfert calamitatem. Nam, cum hostium copiae non longe absunt, etiam si inruptio nulla facta est, tamen pecuaria relinquitur, agri cultura deseritur, mercatorum navigatio conquiescit. Ita neque ex portu, neque ex decumis, neque ex scriptura, vectigal conservari potest. Qua re, saepe totius anni fructus uno rumore periculi atque uno belli terrore amittitur. 16. Quo tandem igitur animo esse existimatis aut eos qui vectigalia nobis pensitant, aut eos qui exer- cent atque exigunt, cum duo reges cum maximis copiis propter adsint? cum una excursio equitatus perbrevi tem- pore totius anni vectigal avferre possit? cum publicani familias maximas, quas in saltibus habent, quas in agris, quas in portubus atque custodiis, magno periculo se habere arbitrentur? Putatiene vos illis rebus frui posse, nisi eos, qui vobis fructui sunt, conservaritis non solum,

THE MANILIAN LAW sXi

ut ante dixi, calamitate, sed etiam calamitatis formidine liberatos?

Thirdly, the publie credit is threatened.

VII. 17. Ac ne illud quidem vobie neglegendum est, quod mihi ego extremum proposueram, cum essem de belli genere dicturus, quod ad multorum bona civium Romano- rum pertinet, quorum vobis pro vestra sapientia, Quirites, habenda est ratio diligenter. Nam et publicani, homines honestissimi atque ornatissimi, suas rationes et copias in illam provinciam contulerunt, quorum ipsorum per se res et fortunae vobis curae esse debent. Etenim, si vectigalia nervos esse rei publicae semper duximus, eum certe ordinem, qui exercet illa, firmamentum ceterorum ordinum recte esse

dicemus. ns. Deinde ex ceteris ordinibus homines gnavi.

atque industrii partim ipsi in Asia negotiantur, quibus vos absentibus consulere debetis, partim eorum in ea provincia pecunias magnas conlocatas habent. Est igitur humanitatis vestrae magnum numerum eorum civinm calamitate pro- hibere; sapientiae, videre multorum civium calamitatem a re publica seiunctam esse non posse. Ētenim primum illud parvi refert, nos publica his amissis vectigalia postea vic- toria recuperare: neque enim isdem redimendi facultas erit propter calamitatem, neque aliis voluntas propter timorem. 19. Deinde quod nos eadem Asia atque idem iste Mithri- dates initio belli Asiatici docuit, id quidem certe calamitate docti memoria retinere debemus. Nam tum, cum in Asia res magnas permulti amiserant, scimus Romae solutione im- pedita fidem concidisss. Non enim possunt una in civitate multi rem ac fortunas amittere, ut non plures secum in ean- dem trahant calamitatem. A quo periculo prohibete rem publicam et mihi credite, id quod ipsi videtis: haec fides atque haec ratio pecuniarum, quae Romae, quae in foro versatur, implicata est cum illis pecuniis Asiaticis et cohae- ret. Ruere illa non possunt, ut haec non eodem labefacta motu concidant. Qua re videte, num dubitandum vobis sit

175

185

190

195

200

205

210

215

220

225

s

92 CICERO’S ORATIONS

omni studio ad id bellum incumbere, in quo gloria nominis

vestri, salus sociorum, vectigalia maxima, fortunae pluri- morum civium coniunctae cum re publica defendantur.

As for the magnitude of the war, Lucullus, it is true, has done much.

VIII. 20. Quoniam de genere belli dixi, nunc de ma- gnitudine pauca dicam. Potest hoc enim dici, belli genus esse ita necessarium, ut sit gerendum; non esse ita magnum, ut sit pertimescendum. In quo maxime elaborandum est ne forte ea vobis, quae diligentissime providenda sunt, con- temnenda esse videantur. Atque ut omnes intellegant me L. Lucullo tantum impertire laudis, quantum forti viro et sapienti homini et magno imperatori debeatur, dico eius

adventu maximas Mithridati copias omnibus rebus ornatas

atque instructas fuisse, urbemque Asiae clarissimam no- bisque amicissimam, Cyxzicenorum, obsessam esse ab ipso rege maxima multitudine et oppugnatam vehementissime, quam L. Lucullus virtute, adsiduitate, consilio summis ob- sidionis periculis liberavit; 21. ab eodem imperatore clas- sem magnam et ornatam, quae ducibus Sertorianis ad Ita- liam studio atque odio inflammata raperetur, superatam esse atque depressam; magnas hostium praeterea copias multis proeliis esse deletas, patefactumque nostris legionibus esse

280 Pontum, qui antea populo Romano ex omni aditu clausus

fuisset; Sinopen atque Amisum, quibus in oppidis erant domicilia regis, omnibus rebus ornatas ac refertas, ceterasque urbis Ponti et Cappadociae permultas, uno aditu adventuque- esse captas; regem, spoliatum regno ‘patrio atque avito, ad

285 alios se reges atque ad alias gentis supplicem contulisse;

atque haec omnia, salvis populi Romani sociis atque integris vectigalibus, esse gesta. Satis opinor hacc esse laudis, atque ita, Quirites, ut hoc vos intellegatis, a nullo istorum, qui huic obtrectant legi atque causae, L. Lucullum similiter ex

240 hoc loco esse laudatum.

THĒE MANILIAN LAW 93

But the war is still formidable.

Zx. 22. Requiretur fortasse nunc quem ad modum, cum haec ita sint, reliquum possit magnum esse bellum. Cogno- scite, Quirites; non enim hoc sine causa quaeri videtur. Primum ex suo regno sic Mithridates profugit, ut ex eodem Ponto Medea illa quondam profugisse dicitur, quam praedi- cant in fuga fratris sui membra in eis locis, qua se parens persequeretur, dissipavisse, ut eorum conlectio dispersa maerorque patrius celeritatem persequendi retardaret: sic Mithridates fugiens maximam vim auri atque argenti pul- cherrimarumque rerum omnium, quas et a maioribus acce- perat et ipse bello superiore ex tota Asia direptas in suum regnum congesserat, in Ponto omnem reliquit. Haec dum nostri conligunt omnia diligentius, rex ipse e manibus effu- git. Ita illum in persequendi studio maeror, hos laetitia tardavit. 23. Hunc in illo timore et fuga Tigranes, rex Armenius, excepit, diffidentemque rebus suis confirmavit, et adflictum erexit, perditumque recreavit. Cuius in re- gnum postea quam L. Lucullus cum exercitu venit, plures etiam gentes contra imperatorem nostrum concitatae sunt. Ērat enim metus iniectus eis nationibus, quas numquam populus Romanus neque lacessendas bello neque temptandas putavit. Ērat etiam alia gravis atque vehemens opinio, quae animos gentium barbararum pervaserat: fani locuple- tissimi et religiosissimi diripiendi causa in eas oras nostrum esse exercitum adductum. Ita nationes multae atque ma- gnae novo quodam terrore ac metu concitabantur. Noster autem exercitus, tametsi urbem ex Tigrani regno ceperat, et proeliis usus erat secundis, tamen nimia longinquitate locorum ac desiderio suorum commovebatur. 24. Hic iam plura non dicam; fuit enim illud extremum, ut ex eis locis a militibus nostris reditus magis maturus quam processio longior quaereretur. Mithridates autem et suam manum iam confirmarat, et eorum, qui se ex ipsius regno conle- gerant, et magnis adventiciis auxiliis multorum regum et 3

250

25

260

265

270

275

280

285

290

205

300

305

24 CICERO’S ORATIONS

nationum iuvabatur. Iam hoc fere ssic fieri solere accepimus, ut regum adflictae fortunae facile multorum opes adliciant ad misericordiam, maximeque eorum, qui aut reges sunt aut vivunt in regno, ut eis nomen regale magnum et sanctum esse videatur. 25. Itaque tantum victus efficere potuit, quantum incolumis numquam est ausus optare. Nam, cum se in regnum suum recepisset, non fuit eo contentus, quod ei praeter spem acciderat, ut illam, postea quam pulsus erat, terram umquam attingeret, sed in exercitum nostrum clarum atque victorem impetum fecit. Sinite hoc loco, Quirites, sicut poētae solent, qui res Romanas scribunt, praeterire me nostram calamitatem, quae tanta fuit, ut eam ad auris Luculli imperatoris non ex proelio nuntius, sed ex sermone rumor adferret.26. Hic in illo ipso malo gravissimaque belli offensione L. Lucullus, qui tamen aliqua ex parte eis incommodis mederi fortasse potuisset, vestro iussu coactus (qui imperi diuturnitati modum statuendum vetere exemplo putavistis), partem militum, qui iam stipendiis confecti erant, dimisit, partem M’. Glabrioni tradidit. Multa prae- tereo consulto, sed ea vos coniectura perspicite, quantum illud bellum factum putetis, quod coniungant reges potentis- simi, renovent agitatae nationes, suscipiant integrae gentes, novus imperator noster accipiat vetere exercitu pulso.

Whnen we come to the question of choosing a commander, we find that Pompey alone possesses the necessary qualifications.

X. 27. Satis mihi multa verba fecisse videor, qua re esset hoc bellum genere ipso necessarium, magnitudine peri- culosum. Restat ut de imperatore ad id bellum deligende ac tantis rebus praeficiendo dicendum esse videatur. Uti- nam, Quirites, virorum fortium atque innocentium copiam tantam haberetis, ut haec vobis deliberatio difficilis esset, quemnam potissimum tantis rebus ac tanto bello praeficien- dum putaretis! Nunc vero, cum sit unus Cn. Pompeius, qui non modo eorum hominum, aui nunc sunt, gloriam, sed

=

THE MANILIAN LAW 95

etiam antiquitatis memoriam virtute superarit, quae res est quae cuiusquam animum in hac causa dubium facere possit?

28. Ego enim sic existimo, in summo imperatore quattuor has res inesse oportere: scientiam rei militaris, virtutem, sio auctoritatem, felicitatem.

His military knowledge is the result of long and varied experience.

Quis īigitur hoc homine scientior umquam aut fuit aut esse debuit ? qui e ludo atque e pueritiae disciplinis, bello maximo atque acerrimis hostibus, ad patris exercitum atque in militiae disciplinam profectus est; qui extrema pueritia siō miles in exercitu fuit summi imperatoris, ineunte adule- scentia maximi ipse exercitus imperator; qui saepius cum hoste conflixit, quam quisquam cum inimico concertavit; plura bella gessit quam ceteri legerunt; pluris provincias confecit quam alii concupiverunt; cuius adulescentia ad 320 scientiam rei militaris, non alienis praeceptis, sed suis im- periis, non offensionibus belli, sed victoriis, non stipendiis, sed triumphis, est erudita? Quod denique genus esse belli potest, in quo illum non exercuerit fortuna rei publicae? Civile, Africanum, Transalpinum, Hispaniense, mixtum ex 32ō civitatibus atque ex bellicosissimis nationibus, servile, navale bellum, varia et diversa genera et bellorum et hostium, non solum gesta ab hoc uno, sed etiam confecta, nullam rem esse declarant in usu positam militari, quae huius viri scien-

tiam fugere possit. 380 j 4 Words fail to do justice to his soldierly virtues.

w: / s. s-

XI. 29. Iam vero virtuti Cn. Pompei, quae potest oratio par inveniri? Quid est quod quisquam, aut illo dignum, aut vobis novum, aut cuiquam inauditum, possit adferre? Neque enim illae sunt solae virtutes imperatoriae, quae volgo existimantur: labor in negotiis, fortitudo in periculis, in- 88ō dustria in agendo, celeritas in conficiendo, consilium in providendo. Quae tanta sunt in hoc uno, quanta in omni-

96 CICERO’S ORATIONS

bus reliquis imperatoribus, quos aut vidimus aut audivimues, non fuerunt. 30. Testis est Italia, quam ille ipse victor 4-4 340 L. Sulla huius virtute et subsidio confessus est liberatamf q m . :1:2 . . P.x 12 f Testis est Sicilia, quam multis undique āfctam periculis L.4 non terrore belli, sed consili celeritate explicavit. Testis . est Africa, quae, magnis oppressa hostium copiis, eorum ipsorum sanguine redundavit. Testis est Gallia, per quam 345 legionibus nostris iter in Hispaniam Gallorum internecione patefactum est. Testis est Hispania, quae saepissime pluri- mos hostis ab hoc superatos prostratosque conspexit. Testis est iterum et saepius ītalia, quae, tum servili bello taetro periculosoque premeretur, ab hoc auxilium absente expeti- 350 vit, quod bellum exspectatione eius attenuatum atque im- minutum est, adventu sublatum ac sepultum. ] 31. Testes nunc vero iam omnes orae atque omnes exterae gentes ac nationes, denique maria omnia cum universa, tum in sin-. gulis oris omnes sinus atque portus. Quis enim toto marit i 385 locus per hos annos aut tam firmum habūit praesidium ut tutus esset, aut tam fuit abditus ut lateret? Quis navi- gavit qui non se aut mortis aut servitutis periculo commit- teret, cum aut hieme aut referto ptaedonum mari navigaret ? Hoc tantum bellum, tam turpe, tam vetus, tam late divisum 360 atque dispersum, quis umquam arbitraretur aut ab omnibus imperatoribus uno anno aut omnibus annis ab uno impera- tore confici posse? 3S2. Quam provinciam tenuistis a prae- donibus liberam per hosce annos? Quod vectigal vobis tutum fuit? Quem socium defendistis? Cui praesidio 365vtlassibus vestris fuistis ? Quam multas existimatis insulas esse desertas? Quam multas aut metu relictas aut a prae- , donibus captas urbis esse scciorum?

You remember his recent brilliant success in the war ayainst the 2 pirates. . . j lJ ] 4 XII. Sed quid ego longinqua commemoro? Fuit hoc quondam, fuit proprium populi Romani, longe a domo bel- 870 lare, et propugnaculis imperi sociorum fortunas, non sua

THĒE MANILIAN LAW 97

tecta defendere. Sociis ego nostris mare per hos annos clausum fuisese dicam, cum exercitus vestri numquam a Brundisio nisi hieme summa tranemiserint? Qui ad vos ab exteris nationibus venirent, captos querar, cum legati populi Romani redempti sint ? Mercatoribus tutum mare non fuisse dicam, cum duodecim secures in praedonum potestatem pervenerint ? 38. Cnidum aut Colophonem aut Samum, nobilissimas urbis, innumerabilisque alias captas esse commemorem, cum vestros portus atque eos portus, quibus vitam ac spiritum ducitis, in praedonum fuisse potestate sciatis ? an vero ignoratis portum Caietae cele- berrimum ac plenissimum navium, inspectante praetore, a praedonibus esse direptum; ex Miseno autem eius ipsius liberos, qui cum praedonibus antea ibi bellum gesserat, a praedonibus esse sublatos? Nam quid ego Ostiense incom- modum atque illam labem atque ignominiam rei publicae querar, cum, prope inspectantibus vobis, classis ea, cui con- sul populi Romani praepositus esset, a praedonibus capta atque oppressa est? Pro di immortales! Tantamne unius hominis incredibilis ac divina virtus tam brevi tempore lucem adferre rei publicae potuit, ut vos, qui modo ante ostium Tiberinum classem hostium videbatis, ei nunc nul- lam intra Oceani ostium praedonum navem esse audiatis? S4. Atque haec qua celeritate gesta sint quamquam videtis, tamen a me in dicendo praetereunda non sunt. Quis enim umquam aut obeundi negoti aut consequendi quaestus stu- dio tam brevi tempore tot loca adire, tantos cursus conficere potuit, quam celeriter Cn. Pompeio duce tanti belli inpetus navigavit? Qui nondum tempestivo ad navigandum mari Siciliam adiit, Africam exploravit; inde Sardiniam cum classe venit, atque haec tria frumentaria subsidia rei publicae firmissimis praesidiis classibusque munivit. S5. Inde, cum se in Ttaliam recepisset, duabus Hispaniis et Gallia transal- pina praesidiis ac navibus confirmata, missis item in oram Illyrici maris et in Achaiam omnemque Graeciam navibus, Italiae duo maria maximis classibus firmissimisque praesidiis

375

390

395

405

98 CICERO’S ORATIONS

adornavit. Ipse autem ut Brundisio profectus est, unde- quinquagesimo die totam ad imperium populi Romani Cili- ciam adiunxit; omnes, qui ubique praedones fuerunt, partim

410 capti interfectique sunt, partim unius huius se imperio ac potestati dediderunt. Idem Cretensibus, cum ad eum usque in Pamphyliam legatos deprecatoresque misissent, spem deditionis non ademit, obsidesque imperavit. Ita tantum bellum, tam diuturnum, tam longe lateque dispersum, quo

415 bello omnes gentes ac nationes premebantur, Cn. Pompeius extrema hieme apparavit, ineunte vere suscepit, media aestate confecit.

He is the model soldier.

XIII. S6. ĒEst haec divina atque incredibilis virtus im- peratoris. Quid ceterae, quas paulo ante commemorare 420 coeperam, quantae atque quam multae sunt? Non enim bellandi virtus solum in summo ac perfecto imperatore quaerenda est, sed multae sunt artes eximiae huius admi- nistrae comitesque virtutis. Ac primum, quanta innocentia debent esse imperatores, quanta deinde in omnibus rebus 425 temperantia, quanta fide, quanta facilitate, quanto ingenio, quanta humanitate ? Quae breviter, qualia sint in Cn. Pompeio, consideremus; summa enim omnia sunt, Quirites, sed ea magis ex aliorum contentione quam ipsa per sese cognosci atque intellegi possunt.? ā37. Quem enim impera- 430 torem possumus ullo in numero putare, cuius in exercitu centuriatus veneant atque venierint? Quid hunc hominem magnum aut amplum de re publica cogitare, qui pecuniam

ex aerario depromptam ad bellum administrandum aut propter cupiditatem provinciae magistratibus diviserit aut 435 propter avaritiam Romae in quaestu reliquerit? vestra admurmuratio facit, Quirites, ut agnoscere videamini qui haec fecerint. Ego autem nomino neminem: qua re irasci mihi nemo poterit, nisi qui ante de se voluerit confiteri. Itaque, propter hanc avaritiam imperatorum, quantas cala-

440 mitates, quocumque ventum est, nostri exercitus ferant,

THĒE MANILIAN LAW 99

quis ignorat? 3s. Itinera quae per hosce annos in Italia per agros atque oppida civium Romanorum nostri impera- tores fecerint, recordamini: tum facilius statuetis quid apud exteras nationes fieri existimetis. Utrum pluris arbitramini per hosce annos militum vestrorum armis hostium urbis, an hibernis sociorum civitates esse deletas? Neque enim potest exercitum is continere imperator, qui se ipse non continet, neque severus esse in iudicando, qui alios in se severos esse iudices non volt. 39. Hic miramur hunc hominem tantum excellere ceteris, cuius legiones sic in Asiam pervenerint, ut non modo manus tanti exercitus, sed ne vestigium quidem cuiquam pacato nocuisse dicatur? Iam vero, quem ad modum milites hibernent, cotidie sermones ac litterae per- feruntur: non modo ut sumptum faciat in militem nemini vis adfertur, sed ne cupienti quidem cuiquam permittitur. Hiemis enim, non avaritiae perfugium maiores nostri in sociorum atque amicorum tectis esse voluerunt.

His self-control is the key to his success.

XIV. 40. Age vero; ceteris in rebus quali sit temperan- tia, considerate. Unde illam tantam celeritatem et tam

incredibilem cursum inventum putatis? Non enim illum

eximia vis remigum, aut ars inaudita quaedam gubernandi, aut venti aliqui novi, tam celeriter in ultimas terras pertu- lerunt; sed eae res, quae ceteros remorari solent, non re- tardarunt. Non avaritia ab instituto cursu ad praedam aliquam devocavit; non libido ad voluptatem, non amoenitas ad delectationem, non nobilitas urbis ad cognitionem, non denique labor ipse ad quietem. Postremo signa et tabulas ceteraque ornamenta Graecorum oppidorum, quae ceteri tol- lenda esse arbitrantur, ea sibi ille ne visenda quidem existi- mavit. 41. Itaque omnes nunc in eis locis Cn. Pompeium sicut aliquem, non ex hac urbe missum, sed de caelo de- lapsum intuentur; nunc denique incipiunt credere fuisse homines Romanos hac quondam continentia, quod iam

4350

46

460

465

470

100 CICERO’S ORATIONS

nationibus exteris incredibile ac falso memoriae proditum 475 videbatur; nunc imperi vestri splendor illis gentibus lucem adferre coepit; nunc intellegunt non sine causa maiores suos tum, cum ea temperantia magistratus habebamus, ser- vire populo Romano quam imperare aliis maluisse. Iam vero ita faciles aditus ad eum privatorum, ita liberae queri- 480 moniae de aliorum iniuriis esse dicuntur, ut is, qui dignitate principibus excellit, facilitate infimis par esse videatur. 42. Iam quantum consilio, quantum dicendi gravitate et copia valeat, in quo ipso inest quaedam dignitas imperatoria, vos, Quirites, hoc ipso ex loco saepe cognovistis. Fidem 485 vero eius quantam inter socios existimari putatis, quam hostes omnes omnium generum sanctissimam iudicarint? Humanitate iam tanta est, ut difficile dictu sit utrum hostes magis virtutem eius pugnantes timuerint an mansuetudinem victi dilexerint. Et quisquam dubitabit quin huic hoc 490 tantum bellum tranemittendum sesit, qui ad omnia nostrae memoriae bella conficienda divino quodam consilio natus esse videatur ?1

His very prestige is a tower of strength.

XV. 43. Et quoniam auctoritas quoque in bellis admi- nistrandis multum atque in imperio militari valet, certe 495 nemini dubium est quin ea re idem ille imperator plurimum possit. Vehementer autem pertinere ad bella administranda quid hostes, quid socii de imperatoribus nostris existiment, quis ignorat, cum sciamus homines in tantis rebus, ut aut contemnant aut metuant aut oderint aut ament, opinione 8500 non minus et fama quam aliqua ratione certa commoveri? Quod igitur nomen umquam in orbe terrarum clarius fuit? Cuius res gestae pares? De quo homine vos, id quod ma- xime facit auctoritatem, tanta et tam praeclara iudicia fecie- tis? 44. An vero ullam usquam esse oram tam desertam 505 putatis, quo non illius diei fama pervaserit, cum universus populus Romanus, referto foro completisque omnibus tem- plis ex quibus hic locus conspici potest, unum sibi ad com-

THE MANILIAN LAW IOT

mune omnium gentium bellum Cn. Pompeium imperatorem depoposcit ? Itaque, ut plura non dicam, neque aliorum exemplis confirmem quantum huius auctoritas valeat in bello, ab eodem Cn. Pompeio omnium rerum egregiarum exempla sumantur: qui quo die a vobis maritimo bello praepositus est imperator, tanta repente vilitas annonae ex summa inopia et caritate rei frumentariae consecuta est unius hominis spe ac nomine, quantam vix in summa uber- tate agrorum diuturna pax efficere potuisset. 45. Iam ac- cepta in Ponto calamitate ex eo proelio, de quo vos paulo ante invitus admonui, cum socii pertimuissent, hostium opes animique crevissent, satis firmum praesidium provincia non haberet, amisissetis Asiam, Quirites, nisi ad ipsum discrimen eius temporis divinitus Cn. Pompeium ad eas regiones fortuna populi Romani attulisset. Huius adventus et Mithridatem insolita inflammatnm victoria continuit, et Tigranem magnis copiis minitantem Asiae retardavit. Et quisquam dubitabit quid virtute perfecturus sit, qui tantum auctoritate perfecerit? aut quam facile imperio atque exer- citu socios et vectigalia conservaturus sit, qui ipso nomine ac rumore defenderit? XvVI. 46. Age vero, illa res quan- tam declarat eiusdem hominis apud hostis populi Romani auctoritatem, quod ex locis tam longinquie tamque diversis tam brevi tempore omnes huic se uni dediderunt! quod a communi Cretensium legati, cum in eorum insula noster imperator exercitusque esset, ad Cn. Pompeium in ultimas prope terras venerunt, eique se omnis Cretensium civitates dedere velle dixerunt! Quid ? idem iste Mithridates nonne ad eundem Cn. Pompeium legatum usque in Hispaniam misit ? eum, quem Pompeius legatum semper iudicavit, ei, quibus erat sesmper molestum ad eum potissimum esse mis- sum, speculatorem quam legatum iudicari maluerunt. Po- testis igitur iam constituere, Quirites, hanc auctoritatem multis postea rebus gestis magnisque vestris iudiciis ampli- ficatam, quantum apud illos reges, quantum apud exteras nationes valituram esse existimetis.

510

516

520

525

530

538ō

540

102 CICERO’S ORATIONS

May we not call him the favorite of Fortune?

47. Reliquum est ut de felicitate, —quam praestare de 545 se ipso nemo potest, meminisse et commemorare de altero possumus, sicut aequum est homines de potestate deorum,— timide et pauca dicamus. Ego enim sic existimo: Maximo, Marcello, Scipioni, Mario, et ceteris magnis imperatoribue non solum propter virtutem, sed etiam propter fortunam 550 saepius imperia mandata atque exercitus esse commissos. Fuit enim profecto quibusdam summis viris quaedam ad amplitudinem et ad gloriam et ad res magnas bene gerendas divinitus adiuncta fortuna. De huius autem hominis felici- tate, de quo nunc agimus, hac utar moderatione dicendi, 565 non ut in illius potestate fortunam positam esse dicam, sed ut praeterita meminisse, reliqua sperare videamur, ne aut invisa dis immortalibus oratio nostra aut ingrata esse vide- atur. 48. Itaque non sum praedicaturus quantas ille res domi militiae, terra marique, quantaque felicitate gesserit; 560 ut eius semper voluntatibus non modo cives adsenserint, socii obtemperarint, hostes oboedierint, sed etiam venti tem- pestatesque obsecundarint. Hoc brevissime dicam: nemi- nem umquam tam impudentem fuisse, qui ab dis immortali- bus tot et tantas res tacitus auderet optare, quot et quantas 565 di immortales ad Cn. Pompeium detulerunt. Quod ut illi proprium ac perpetuum sit, Quirites, cum communis salutis atque imperi tum ipsius hominis causas, sicuti facitis, velle et optare debetis.
48. Qua re, cum et bellum sit ita necessarium, ut neglegi 570 non possit, ita magnum, ut adcuratissime sit administran- dum, et cum ei imperatorem praeficere possitis, in quo sit eximia belli scientia, singularis virtus, clarissima aucto- ritas, egregia fortuna, dubitatis, Quirites, quin hoc tantum boni, quod vobis ab dis inmortalibus oblatum et datum est, 575 in rem publicam conservandam atque amplificandam con- feratis ?

THE MANILIAN LAW 103

Add to these advantages his fortunate presence at this time in Asia with an army.

XVII. 50. Quod si Romae Cn. Pompeius privatus esset hoc tempore, tamen ad tantum bellum is erat deligendus atque mittendus; nunc cum ad ceteras summas utilitates haec quoque opportunitas adiungatur, ut in eis ipsis locis adsit, ut habeat exercitum, ut ab eis, qui habent, accipere statim possit, quid exspectamus? aut cur non ducibus dis immortalibus eidem, cui cetera summa cum salute rei pu- blicae commissa sunt, hoc quoque bellum regium commit- tamus?

But Catulus and Hortensius are opposed to the law.

51. At enim vir clarissimus, amantissimus rei publicae, vestris beneficiis amplissimis adfectus, Q. Catulus, itemque summis ornamentis honoris, fortunae, virtutis, ingeni prae- ditus, Q. Hortensius, ab hac ratione dissentiunt. Quorum ego auctoritatem apud vos multis locis plurimum valuisse et valere oportere confiteor; sed in hac causa, tametsi cognoscetis auctoritates contrarias virorum fortissimorum et clarissimorum, tamen, omissis auctoritatibus, ipsa re ac ratione exquirere possumus veritatem, atque hoc facilius, quod ea omnia, quae a me adhuc dicta sunt, eidem isti vera esse concedunt, et necessarium bellum esse et magnum, et in uno Cn. Pompeio summa esse omnia.

To the objection raised by Hortensius, the Gabinian law of last year furnishes answuer enough.

52. Quid igitur ait Hortensius? Si uni omnia tribu- enda sint, dignissimum esse Pompeium, sed ad unum tamen omnia deferri non oportere. Obsolevit iam ista oratio, re multo magis quam verbis refutata. Nam tu idem, Q. Hor- tensi, multa pro tua summa copia ac singulari facultate dicendi et in senatu contra virum fortem, A. Gabinium, graviter ornateque dixisti, cum is de uno imperatore con-

580

585

590

59

600 104 CICERO’S ORATIONS

605 tra praedones constituendo legem promulgasset, et ex hoc

610

615

620

625

680

ipso loco permulta item contra eam legem verba fecisti. 53. Quid ? tum, per deos inmortalis! si plus apud populum Romanum auctoritas tua quam ipsius populi Romani salus et vera causa valuisset, hodie hanc gloriam atque hoc orbis terrae imperium teneremus? An tibi tum imperium hoc esse videbatur, cum populi Romani legati, quaestores, prae- toresque capiebantur ? cum ex omnibus provinciis commeatu et privato et publico prohibebamur? cum ita clausa nobis erant maria omnia, ut neque privatam rem transmarinam neque publicam iam obire possemus? XVIII. 54. Quae civitas antea umquam fuit, —non dico Atheniensium, quae satis late quondam mare tenuisse dicitur; non Karthagini- ensium, qui permultum classe ac maritimis rebus valuerunt; non Rhodiorum, quorum usque ad nostram memoriam disci- plina navalis et gloria remansit, —sed quae civitas umquam antea tam tenuis, quae tam parva insula fuit quae non portus suos et agros et aliquam partem regionis atque orae maritimae per se ipsa defenderet ? At hercule aliquot annoe continuos ante legem Gabiniam ille populus Romanus, cuiue usque ad nostram memoriam nomen invictum in navalibus pugnis permanserit, magna ac multo maxima parte non modo utilitatis, sed dignitatis atque imperi caruit. 5ō. Nos, quorum maiores Antiochum regem classe Persenque supera- runt, omnibusque navalibus pugnis Karthaginiensis, homi- nes in maritimis rebus exercitatissimos paratissimosque, vicerunt, ei nullo in loco iam praedonibus pares esse potera- mus. Nos, qui antea non modo Italiam tutam habebamus, sed omnis socios in ultimis oris auctoritate nostri imperi salvos praestare poteramus (tum, cum insula Delos, tam procul a nobis in Aegaeo mari posita, quo omnes undique cum mercibus atque oneribus commeabant, referta divitiis, parva, sine muro, nihil timebat), eidem non modo provinciis atque oris Italiae maritimis ac portubus nostris, sed etiam Appia iam via carebamus; et eis temporibus non pudebat

640 magistratus populi Romani in hunc ipsum locum escendere,

5

THE MANILIAN LAW IO5

cum eum nobis maiores nostri exuviis nauticis et classium spoliis ornatum reliquissent.

XIX. 56. Bono te animo tum, Q. Hortensi, populus Romanus et ceteros, qui erant in eadem sententia, dicere existimavit ea quae sentiebatis; sed tamen in salute com- muni idem populus Romanus dolori suo maluit quam auc- toritati vestrae obtemperare. Itaque una lex, unus vir, unus annus non modo nos illa miseria ac turpitudine libera- vit, sed etiam effecit, ut aliquando vere videremur omnibus gentibus ac nationibus terra marique imperare.

And by the way let me say that Gabinius has fairly earned the right to be appointed legatus to Pompey in the present war.

57. Quo mihi etiam indignius videtur obtrectatum esse adhuc, Gabinio dicam anne Pompeio, an utrique, id quod est verius, ne legaretur A. Gabinius Cn. Pompeio expetenti ac postulanti. Utrum ille, qui postulat ad tantum bellum legatum quem velit, idoneus non est qui impetret, cum ceteri ad expilandos socios diripiendasque provincias quos voluerunt legatos eduxerint; an ipse, cuius lege salus ac dignitas populo Romano atque omnibus gentibus constituta est, expers esse debet gloriae eius imperatoris atque eius exercitus, qui consilio ipsius ac periculo est constitutus?
58. An C. Falcidius, Q. Metellus, Q. Caelius Latiniensis, Cn. Lentulus, quos omnis honoris causa nomino, cum tri- buni plebi fuissent, anno proximo legati esse potuerunt: in uno Gabinio sunt tam diligentes, qui in hoc bello, quod lege Gabinia geritur, in hoc imperatore atque exercitu, quem per vos ipse constituit, etiam praecipuo iure esse deberet? De quo legando consules spero ad senatum relaturos. Qui si dubitabunt aut gravabuntur, ego me profiteor relaturum: neque me impediet cuiusquam inimicum edictum, quo minus vobis fretus vestrum ius beneficiumque defendam, neque praeter intercessionem quicquam audiam, de qua, ut arbitror, isti ipsi, qui minantur, etiam atque etiam quid liceat con- siderabunt. Mea quidem sententia, Quirites, unus A. Gabi-

645

e50

655

660

665

670 106 CICERO’S ORATIONS

nius belli maritimi rerumque gestarum Cn. Pompeio socius

675 ascribitur, propterea quod alter uni illud bellum suscipien- dum vestris suffragiis detulit, alter delatum susceptumque confecit.

As for Catulus, you have yourselves answered him in part; for the rest of his objection, he knows that Pompey’s career shous that the Roman people in a time of war do not wait for precedents.

XX. 59. Reliquum est ut de Q. Catuli auctoritate et sententia dicendum esse videatur. Qui cum ex vobis quae- 680 reret, si in uno Cn. Pompeio omnia poneretis, si quid eo factum esset, in quo spem essetis habituri, cepit magnum suae virtutis fructum ac dignitatis, cum omnes una prope voce in eo ipso vos spem habituros esse dixistis. Etenim talis est vir, ut nulla res tanta sit ac tam difficilis, quam ille 685 non et consilio regere et integritate tueri et virtute conficere possit. Sed in hoc ipso ab eo vehementissime dissentio, quod, quo minus certa est hominum ac minus diuturna vita, hoc magis res publica, dum per deos immortalis licet, frui debet summi viri vita atque virtute. 60. ‘At enim ne quid 690 novi fiat contra exempla atque instituta maiorum.” Non dicam hoc loco maiores nostros semper in pace consuetudini, in bello utilitati paruisse; semper ad novos casus temporum novorum consiliorum rationes adcommodasse. Non dicam duo bella maxima, Punicum atque Hispaniense, ab uno im- 695 peratore esse confecta, duasque urbis potentissimas, quae huic imperio maxime minitabantur, Karthaginem atque Numantiam, ab eodem Scipione esse deletas. Non com- memorabo nuper ita vobis patribusque vestris esse visum, ut in uno C. Mario spes imperi poneretur, ut idem cum 700 Iugurtha, idem cum Cimbris, idem cum Teutonis bellum administraret. 61. In ipso Cn. Pompeio, in quo novi con- stitui nihil volt Q. Catulus, quam multa sint nova summa

qQ. Catuli voluntate constituta, recordamini. XXI. Quid tam novum quam adulescentulum privatum 705 exercitum difficili rei publicae tempore conficere? Con-

THE MANILIAN LAW I07

fecit. Huic praeesse ? Praefuit. Rem optime ductu suo gerere? Gessit. Quid tam praeter consuetudinem quam homini peradulescenti, cuius aetas a senatorio gradu longe abesset, inperium atque exercitum dari, Siciliam permitti, atque Africam bellumque in ea provincia administrandum? Fuit in his provinciis singulari innocentia, gravitate, vir- tute. Bellum in Africa maximum confecit, victorem exer- citum deportavit. Quid vero tam inauditum quam equitem Romanum triumphare? At eam quoque rem populus Ro- manus non modo vidit, sed omnium etiam studio visendam et concelebrandam putavit. 62. Quid tam inusitatum quam ut, cum duo consules clarissimi fortissimique essent, eques Romanus ad bellum maximum formidolosissimumque pro consule mitteretur? Missus est. Quo quidem tem- pore, cum esset non nemo in senatu qui diceret non opor- tere mitti hominem privatum pro consule, L. Philippus dixisse dicitur, non se illum sua sententia pro consule, sed pro consulibus mittere. Tanta in eo rei publicae bene gerendae spes constituebatur, ut duorum consulum munus unius adulescentis virtuti committeretur. Quid tam singu- lare quam ut ex senatus consulto legibus solutus consul ante fieret, quam ullum alium magistratum per leges capere licuisset ? quid tam incredibile quam ut iterum eques Ro- manus ex senatus consulto triumpharet ? Quae in omnibus hominibus nova post hominum memoriam constituta sunt, ea tam multa non sunt quam haec, quae in hoc uno homine videmus. 63. Atque haec tot exempla, tanta ac tam nova, profecta sunt in eundem hominem a Q. Catuli atque a ceterorum eiusdem dignitatis amplissimorum hominum auctoritate.

Well may we trust the wisdom of the people.

XXII. Qua re videant ne sit periniquum et non ferun- dum, illorum auctoritatem de Cn. Pompei dignitate a vobis comprobatam semper esse, vestrum ab illis de eodem homine iudicium populique Romani auctoritatem improbari; prae-

710

715

720

725

780

785

108 CICERO’S ORATIONS

740 sertim cum iam suo iure populus Romanus in hoc homine suam auctoritatem vel contra omnis qui dissentiunt possit defendere, propterea qued, isdem istis reclamantibus, vos unum illum ex omnibus delegistis quem bello praedonum praeponeretis. 64. Hoc si vos temere fecistis, et rei publicae

74 parum consuluistis, recte isti studia vestra suis consiliis re- gere conantur; sin autem vos plus tum in re publica vidis- tis, vos eis repugnantibus per vosmet ipsos dignitatem huic imperio, salutem orbi terrarum attulistis, aliquando isti principes et sibi et ceteris populi Romani universi auctori-

750 tati parendum esse fateantur.

The fact is, Pompey is the only choice we have.

Atque in hoc bello Asiatico et regio non solum militarie illa virtus, quae est in Cn. Pompeio singularis, sed aliae quoque virtutes animi magnae et multae requiruntur. Dif- ficile est in Asia, Cilicia, Syria regnisque interiorum na-

755 tionum ita versari nostrum imperatorem, ut nihil aliud nisi de hoste ac de laude cogitet. Deinde etiam si qui sunt pudore ac temperantia moderatiores, tamen eos esse talis propter multitudinem cupidorum hominum nemo arbitra- tur. 6ō. Difficile est dictu, Quirites, quanto in odio simus

760 apud exteras nationes propter eorum, quos ad eas per hos annos cum imperio misimus, libidines et iniurias. Quod enim fanum putatis in illis terris nostris magistratibus re- ligiosum, quam civitatem sanctam, quam domum satis clau- sam ac munitam fuisse? Urbes iam locupletes et copiosae

765 requiruntur, quibus causa belli propter diripiendi cupidi- tatem inferatur. 66. Libenter haec coram cum QqQ. Catulo et Q. Hortensio, summis et clarissimis viris, disputarem. Noverunt enim sociorum volnera; vident eorum calamitates; querimonias audiunt. Pro sociis vos contra hostis exerci-

770 tum mittere putatis, an hostium simulatione contra socios atque amicos? Quae civitas est in Asia quae non modo imperatoris aut legati, sed unius tribuni militum animos ac spiritus capere possit? XXIII. Qua re, etiam ei quem

THE MANILIAN LAW IŌŌ

habetis qui conlatis signis exercitus regios superare posse videatur, tamen nisi erit idem, qui se a pecuniis sociorum, qui ab eorum coniugibus ac liberis, qui ab ornamentis fano- rum atque oppidorum, qui ab auro gazaque regia manus, oculos, animum cohibere possit, non erit idoneus qui ad bellum Asiaticum regiumque mittatur. 67. Ecquam puta- tis civitatem pacatam fuisse quae locuples sit? Ēcquam esse locupletem quae istis pacata esse videatur? Ora mari- tima, Quirites, Cn. Pompeium non solum propter rei milita- ris gloriam, sed etiam propter animi continentiam requisivit. Videbat enim praetores locupletari quot annis pecunia pu- blica praeter paucos, neque eos quicquam aliud adsequi clas- sium nomine, nisi ut detrimentis accipiendis maiore adfici turpitudine videremur. Nunc qua cupiditate homines in provincias, quibus iacturis et quibus condicionibus pro- ficiscantur, ignorant videlicet isti, qui ad unum deferenda omnia esse non arbitrantur ? quasi vero Cn. Pompeium non cum suis virtutibus, tum etiam alienis vitiis magnum esse videamus. 68. Qua re nolite dubitare quin huic uni creda- tis omnia, qui inter tot annos unus inventus sit, quem socii in urbis suas cum exercitu venisse gaudeant.

If the sanction of statesmen is asked for, here are the names of four eminent authorities.

Quod si auctoritatibus hanc causam, Quirites, confirman- dam putatis, est vobis auctor vir bellorum omnium maxi- marumque rerum peritissimus, P. Servilius, cuius tantae res gestae terra marique exstiterunt, ut, cum de bello de- liberetis, auctor vobis gravior nemo esse debeat; est C. Curio, summis vestris beneficiis maximisque rebus gestis, summo ingenio et prudentia praeditus; est Cn. Lentulus, in quo omnes pro amplissimis vestris honoribus summum consi- lium, summam gravitatem esse cognovistis; est C. Cassius, integritate, virtute, constantia singulari. Qua re videte ut horum auctoritatibus illorum orationi, qui dissentiunt, re-

spondere posse videamur. 4

715

780

785

790

795

80ō

110 CICERO’S ORATIONS

Stand firm then, Manilius, in your proposal, and count on my heīp.

XXIV. 69. Quae cum ita sint, C. Manili, primum istam tuam et legem et voluntatem et sententiam laudo vehemen- tissimeque comprobo; deinde te hortor, ut auctore populo

810 Romano maneas in sententia, neve cuiusquam vim aut minas pertimescas. Primum in te satis esse animi perseverantiae- que arbitror; deinde cum tantam multitudinem cum tanto studio adesse videamus, quantam iterum nunc in eodem homine praeficiendo videmus, quid est quod aut de re aut

8iē de perficiendi facultate dubitemus? Ego autem, quicquid est in me studi, consili, laboris, ingeni, quicquid hoc bene- ficio populi Romani atque hac potestate praetoria, quicquid auctoritate, fide, constantia possum, id omne ad hanc rem conficiendam tibi et populo Romano polliceor ac defero;

820 70. testorque omnis deos, et eos maxime, qui huic loco tem- ploque praesident, qui omnium mentis eorum, qui ad rem publicam adeunt, maxime perspiciunt, me hoc neque rogatu facere cuiusquam neque quo Cn. Pompei gratiam mihi per hanc causam conciliari putem neque quo mihi ex cuiusquam

825 amplitudine aut praesidia periculis aut adiumenta honoribus quaeram; propterea quod pericula facile, ut hominem prae- stare oportet, innocentia tecti repellemus, honorem autem neque ab uno neque ex hoc loco, sed eadem illa nostra labo- riosissima ratione vitae, si vestra voluntas feret, conse-

8s0 quemur. 71. Quam ob rem quicquid in hac causa mihi susceptum est, Quirites, id ego omne me rei publicae causa suscepisse confirmo; tantumque abest ut aliquam mihi bo- nam gratiam quaesisse videar, ut multas me etiam simultates partim obscuras, partim apertas intellegam, mihi non neces-

8s5 sarias, vobis non inutilis, suscepisse. Sed ego me hoc honore praeditum, tantis vestris beneficiis adfectum statui, Quirites, vestram voluntatem et rei publicae dignitatem et salutem provinciarum atque sociorum meis omnibus com- modis et rationibus praeferre oportere.

[OCR skipped on page(s) 192-487]