von_minckwitz_cicero.md

title	subtitle	author	date	lang	edited	license	original_scan	notes
Marcus Tullius Cicero Ten Orations	with the letters to his wife	Richard Alexander von Minckwitz	1911	la	false	CC-BY-SA 4.0 http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/	https://www.google.com/books/edition/Ten_Orations_with_the_Letters_to_His_Wif/k8oAAAAAYAAJ

ORATIO IN CATILINAM PRIMA

Catiline’s audacity and the cowardly inaction of the consuls.

I. Quō ūsque tandem abūtēre, Catilīna, patientiā nostrā? Quam diā etiam furor iste tuus nōs ēlūdet? Quem ad fīnem sēsē effrēnāta iactābit audācia? Nihilne tē nocturnum prae- sidium Palātī, nihi? urbis vigiliae, nihil timor populī, nihil concursus bonōrum omnium, nihil? hīc mūnītissimus habendī senātūs locus, nihi? hōrum ōra vultūsque mōvērunt? Patere tua cōnsilia nōn sentīs? Cōnstrictam iam hōrum omnium scientiā tenērī coniūrātiōnem tuam nōn vidēs? Quid proximā, quid superiōre nocte ēgeris, ubi fueris, quōs convocāveris, quid cōnsilī cēperis, quem nostrum īgnōrāre arbitrāris?

ō tempora! Ō mōrēs! Senātus haec intellegit, cōnsul videt; hīc tamen vīvit. Vīvit? Immō vērō etiam in senātum venit, fit pāblicī cōnsilī particeps, notat et dēsīgnat oculīs ad caedem ānum quemque nostrum. Mos autem, fortēs virī, satis facere reī pūblicae vidēmur, sī istīus furōrem ac tēla vīfēmus.

Ad mortem tē, Catilīna, dūcī iūssī cōnsulis iam prīdem oportēbat; in fē cōnferrī pestem quam tū in nōs māchināris. An vērō vir amplissimus, P. Scīpiō, pontifex māximus, Ti. Grac- chum mediocriter labefactantem statum reī pūblicae prīvātus interfēcit; Catilīnam orbem terrae caede atque incendiīs vāstāre cupientem nōs cōnsulēs perferēmus? Nam illa nimis antīqua praetereō, quod C. Servīlius Ahāla Sp. Maelium novīs rēbus studentem manā suā occīdit. Fuit, fuit ista quondam in hāc rē pūblicā virtūs ut virī fortēs ācriōribus suppliciīs cīvem perniciōsum quam acerbissimum hostem coercērent. Habēmus senātūs cōnsultum in tē, Catilīna, vehemēns et grave. Nōn

I0

20

25 IO

I5

20

70 ORATIONS OF CICERO

deest reī pūblicae cōnsilium, neque auctōritās hūius ōrdinis; nōs, nōs, dīcō apertē, cōnsulēs dēsumus.

0!1r25708 85.: N°b-. 44 īnnta mcāōāgōs: . 1īu Āv ī s43 ā 5 I . -5 . Me . mīn 4 . 2: 1 : 1nniā 23 : īi

4us mūt ēmipmnumāss Zvnrīēsīrīuī untī v lLAas — 1 ēā4

• • • 5 “ R.v 1s s 1 25 4XC°0 - 5

• . tdd 4.5 vur āt. H3441 ā āīn I s . īxXō A ” x ? b3 5 . S xlil

B .

5ī5īm. . 0 1 r . 3 ti;

3 ! : , m 1

Htus4 ī

4 dt

iiā ijim mn -

5X

ī:

-5 i x .- 5

4,0 22 at 4 1 Ērtīg wīū . xr 642 Sev ās ī

• nji- 3mu ti x : l i s . ā

līīēā: =mnaiī:

5 x ū I ī5iy5

3 aāt tī 1

• 224

• antil rmte ī īsaīummīā 4 enw .s 2ā īls Sxitī

• r ē 4H

INSIGNIA OF THE PONTIFICATE

Precedents for rigorous measures. Cicero’s motives for temporizing.

II. Dēcrēvit quondam senātus ut L. Opīmius cōnsul vidēret nē quid rēs pūblica dētrīmentī caperet. Nox nālla intercessit; interfectus est propter quāsdam sēditiōnum suspīciōnēs C. Gracchus, clārissimō patre, avō, māiōribus; occīsus est cum līberīs M. Fulvius cōnsulāris. Similī senātūs cōnsultō C. Mariō et L. Valeriō cōnsulibus est permissa rēs pūblica. Num ānum diem posteā L. Sāturnīnum tribūnum plēbis et C. Servīlium praetōrem mors ac reī pūblicae poena remorāta est? At nōs tvīācēsimum iam diem patimur hebēscere aciem hōrum auctōritātis. Habēmus enim hūiusce modī senātūs cōnsultum, vērum inclūsum in tabulīs, tamquam in vāgīnā reconditum, quō ex senātūs cōnsultō cōnfēstim tē interfectum esse, Catilīna, convēnit. Vivis, et vīvis nōn ad dēpōnendam, sed ad cōnfīrmandam audāciam.

Cupiō, patrēs cōnscrīptī, mē esse c/ēmentem, cupiō in tantīs reī pūblicae perīculīs mē nōn dissolātum vidērī; sed iam mē ipse inertiae nēquitiaeque condemnō. Castra sunt in Ttaliā contrā populum Rōmānum in Etrūriae faucibus conlocāta, crēscit in diēs singulōs hostium numerus; eōrum autem castrō- rum imperātōrem ducemque hostium intrā moenia atque adeō IN CATILINAM PRIMA 71

in senūtā vidēmus, intestīnam aliquam cottīdiē perniciem reī pūblicae mōlientem.

Sī tē iam, Catilīna, comprehendī, sī interficī iusserō, crēdō, erit verendum mihi nē nōn hōc potius omnēs bonī sērius ā mē quam quisquam crāadēlius fac- tum esse dīcat. Vērum ego hōc, quod iam prīdem factum esse oportuit, certā dē causā nōndum addūcor ut faciam. Tum dēni- que interficiēre cum iam nēmō tam improbus, tam perditus, tam tuī similis invenīrī poterit quī id nōn iāre factum esse fa- teātur. Quam diū guisquam erit quī tē dēfendere audeat, vīvēs, et vīpēs ita ut viuis, multīs meīs et fīrmīs praesidiīs obsessus, nē commovēre tē con- trā rem pūblicam possīs. Mulb- rum tē etiam oculī et aurēs nōn sentientem, sīcut adhūc fēcērunt, speculābuntur atque MARIUS custōdient.

Catiline’s plans of no avail; they are fully known.

IīI. Etenim quid est, Catilīna, quod iam amplius exspectēs, sī neque nox tenebrīs obscūrāre coeptūs nefāriōs nec prīvāta domus parietibus continēre vōcēs coniūrātiōnis tuae potest; sī inlūstrantur, sī ērumpunt omnia? Mātā iam istam mentem, mihi crēde, oōblivīscere caedis atque incendiōrum. Tenēris undique; /āce sunt clāriōra nōbīs tua cōnsilia omnia, quae iam mēcum licet recōgnōscās. Meministīne mē ante diem xn Kalendās Novembrīs dīcere in senātū fore in armīs certō diē, quī diēs futūrus esset ante diem vi Kalendās Novembrīs, C. Mānlium, audāciae satellitem atque administrum tuae? Num

IO

I15

20

25

30 IŌ

I5

20

25

30

72 ORATIONS OF CICERO

mē fefellit, Catilīna, nōn modo vcēs tanta, tam atrōx tamque in- crēdibilis, vērum, id quod multō magis est admīrandum, diēs?

Dīxī ego īdem in senātū caedem tē optimātium contulisse in ante diem v Kalendās Novembrīs, tum cum multī prīncipēs cīvitātis Rōmā nōn tam suī cōnservandī quam tuōrum cōnsili- ōrum reprimendōrum causā profūgērunt. Num īnfitiārī potes tē illō ipsō diē meīs praesidiīs, meā dīligentiā circumclūsum commovēre tē contrā rem pūblicam nōn potuisse, cum tū discessū cēterōrum, nostrā tamen quī remānsissēmus caede tē contentum esse dīcēbās? Quid ? Cum tē Praeneste Kalendīs ipsīs Novembribus occupātūrum nocturnō impetū esse cōn- fīderēs, sēnsistīne illam colōniam meō iūssū meīs praesidiīs, custōdiīs, vigiliīs esse mūnītam? Mihil agis, nihi! mōlīris, nihi? cōgitās, quod nōn ego nōn modo audiam, sed etiam videam plānēque sentiam.

Certain senators implicated in the conspiracy. Othner details.

IV. Recōgnōsce tandem mēcum noctem illam superiōrem; iam intellegēs multō mē vigilāre ācrius ad salātem quam tē ad perniciem reī pūblicae. Dīcō tē priōre nocte vēnisse inter falcāriōs — nōn agam obscūrē — in M. Laecae domum; convē- nisse eōdem complūrīs ēiusdem āmentiae scelerisque sociōs. Num negāre audēs? Quid tacēs? Convincam, sī negās. Videō enim esse hīc in senātū quōsdam quī tēcum ūnā fuērunt.

ō dī inmortālēs! Ubinam gentium sumus? In quā urbe vīvimus? Quam rem pūblicam habēmus? H=bc, hīc sunt, in nostrō numerō, patrēs cōnscrīptī, in hōc orbis terrae sānctissimō gravissimōque cōnsiliō, quī dē nostrō omnium interitū, quī dē hūius urbis atque adeō dē orbis terrārum exitiō cōgitent. Hōs ego videō cōnsul et aē rē pāblicā sententiam rogō; et quōs ferrō trucīdārī oportēbat, eōs nōndum oōce vulnerō.

Fuistī igitur apud Laecam illā nocte, Catilīna; distribuistī partīs ītaliae; statuistī quō quemque proficīscī placēret; dēlē- gistī quōs Rōmae relinquerēs, quōs tēcum ēdūcerēs; dīscrīp- sistī urbis partīs ad incendia; cōnfīrmāstī tē ipsum iam esse

IN CATILINAM PRIMA 73

exitūrum; dīxistī paulum tibi esse etiam nunc morae, quod ego vīverem. RQepertī sunt duo equitēs Rōmānī quī tē istā cūrā lberārent, et sēsē illā ipsā nocte paulō ante lūcem mē in meō lectulō interfectūrōs esse pollicērentur. Haec ego omnia, vixdum etiam coetū vestrō dīmissō, comperī. Domum meam māiōribus praesidiīs mūnīvī atque fīrmāvī; exclūsī eōs quōs tū ad mē salūtātum māne mīserās, cum illī ipsī vēnissent quōs ego iam multīs ac summīs virīs ad mē id temporis ventūrōs esse praedīxeram.

Catiline not ordered, but advised, to leave Rome.

V. Quae cumi ita sint, Catilīna, perge quō coepistī. Ēgredere aliquandō ex urbe. Patent portae. Proficīscere. Nimium diū tē imperātōrem tua illa Mānliāna castra dēsīderant. Edūc tēcum etiam omnīs tuōs; sī minus, quam plūrimōs. Pūrgā

THE TEMPLE OF JUPITER STATOR

(Restoration)

urbem. Māgnō mē metū līberābis, dum modo inter mē atque tē mārus intersit. Nōbīscum versārī iam diūtius nōn potes; nōn feram, nōn patiar, nōn sinam. Māgna dīs immortālibus

ī5 74 ORATIONS OF CICERO

habenda est atque huic ipsī Iovī Statōrī, antīquissimō custōdī hūius urbis, grātia, quod hanc tam taetram, tam horribilem, tamque īnfēstam reī pūblicae pestem totiēns iam effūgimus.

Nōn est saepius in ānō homine summa salūs perīclitanda reī

v4]

I0

I5

2

ō

25

pāblicae.

Quam diū mihi cōnsulī dēsīgnātō, Catilīna, īnsidiātus es, nōn pūblicō mē praesidiō, sed prīvātā dīligentiā dēfendī; cum proximīs comitiīs cōnsulāribus mē cōnsulem in campō et competītōrēs tuōs interficere voluistī, compressī cōnātūs tuōs nefāriōs amīeōrum praesidiō et cōpiīs, nūllō tumultū pāblicē concitātō; dēnique, quotiēnscumque mē petīstī, per mē tibi obstitī, quamquam vidēbam perniciem meam cum māgnā calamitāte reī pāblicae esse coniūnctam. Nunc iam apertē rem pūāblicam āniversam petis; templa deōrum immortālium, tēcta urbis, vītam omnium cīvium, ītaliam tōtam ad exitium et vāstitāte m vocās.

Quā rē quoniam id quod est prīmum, et quod hūius imperī disciplīnaeque māiōrum proprium est, facere nōndum audeō, faciam id quod est ad sevēritātem /fēnius et ad commūnem salūtem ātilius. Nam sī tē interficī iusserō, residēbit in rē pūblicā reliqua coniūrātōrum manus; sīn tū, quod tē iam dūdum hortor, exieris, exhauriētur ex urbe tuōrum comitum māgna et perniciōsa sentīna reī pūblicae. Quid est, Catilīna? Num dubitās id mē imperante facere quod iam tuā sponte faciē- bās ? Exīre ex urbe iubet cōnsul hostem. Interrogās mē, num in exsilium ? Nōn iubeō; sed sī mē cōnsulis, suādeō.

His private vices and public crimes make him an object of hatred.

VI. Quid est enim, Catilīna, quod tē iam in hāc urbe dēlec- tāre possit, in quā nēmō est extrā istam coniūrātiōnem perditō- rum hominum quī tē nōn metuat, nēmō quī nōn ōderit? Quae nota domesticae turpitūdinis nōn inūsta vītae tuae est?. Quod prīvātārum rērum dēdecus nōn haeret in fāmā? Quae libīdō ab oculīs, quod facinus ā manibus umquam tuīs, quod flāgitium ā tōtō corpore āfuit? Cui tū adulēscentulō, quem corruptēlā-

5

IN CATILINAM PRIMA 75

rum inlecebrīs inrētīssēs, nōn aut ad audāciam ferrum aut ad litīdinem facem praetulistī? Quid vērō? Nūper cum morte superiōris uxōris novīs nūptiīs domum vacuēfēcissēs, nōnne etiam aliō incrēdibilī scelere hōc scelus cumulāstī? Quod ego praetermittō et facile patior silērī, nē in hāc cīvitāte tantī faci- 5 noris immānitās aut exstitisse aut nōn vindicāta esse videātur. Praetermittō ruīnās fortūnārum tuārum, quās omnīs impen- dēre tibi proximīs īdibus sentiēs. Ad illa veniō quae nōn ad prīvātam īgnōminiam vitiōrum tuōrum, nōn ad domesticam tuam difficultātem ac turpitūdinem, sed ad summam rem pā- 1o

eē ESīS——=—BUūuīV 5i annuimmīitli ll niīīēs 5 =74- — u l = ==2 FOnRU Gradīā Monetae S ss, SPFlSCATORIUM E: c4 3 3 l (8 5:

rōSTRA/ ēī 4

: 4 - Ci LACUS N 2 /’ ” & Ni / ?

22NQ c5X5 5 53 5 C 4 “ ; ēnm:ū CURTIUS 5 v mS22 SN23&- 26 Eī &. : / 2a5- O 4y l 4

(ēC 17 n x I 4 vN C ; 2ū 3 ī; / / rx7 /s v f4 N / v ; 5 41Cu3 5ē-4 Iaturnde 2 . x 5 Fornix /5 r / v35 . Fabianus Iē - : : ūy C Atrium 2 : ScC CAs ēr? Aeqūuimaelium S n et Lucu : 2ēōō u=x4 y/ 4 Vesta 5, ; N 75 / 4 / / / / / / / 1 / 5 l / i 1 ; ; 5 L ā ( .

ENGāAvVED BY BORMAY X CO.,N. Y. r

THE FORUM AND ITS SURROUNDINGS

bBlicam atque ad omnium nostrum vītam salūtemque pertinent. Potestne tibi haec lūx, Catilīna, aut hūius caelī spīritus esse I10

15

20

25

30

76 ORATIONS OF CICERO

iācundus, cum sciās hōrum esse nēminem quī nesciat tē prīdiē Kalendās Iānuāriās Lepidō et Tullō cōnsulibus stetisse in comitiō cum tēlō, manum cōnsulum et prīncipum cīvitātis interficiendōrum causā parāvisse, scelerī ac furōrī tuō nōn mentem aliquam aut fimōrem tuum, sed fortāūnam populī Rōmānī obstitisse?

Ac iam illa omittō, neque enim sunt aut obscūra aut nōn multa commissa: quotiēns tū mē dēsīgnātum, quotiēns cōn- sulem interficere cōnātus es; quot ego tuās petītiōnēs, ita coniectās ut vītārī posse nōn vidērentur, parvā quādam dēclīnā- tiōne et, ut āiunt, corpore effūgī. Nihil agis, nihi! adsequeris, neque tamen cōnārī ac velle dēsistis. Quotiēns tibi iam extorta est ista sīca dē manibus! Quotiēns vērō excidit cāsū aliquō et ēlapsa est! Quae quidem quibus abs tē initiāta sacrīs ac dēvōta sit nesciō, quod eam necesse putās esse in cōnsulis corpore dēfīgere.

The bearing of senators toward him, his country’s fear and hate, should suggest exile.

VII. Nunc vērō quae tua est ista vīta? Sīc enim iam tēcum loquar nōn ut odiō permōtus esse videar, quō dēbeō, sed ut misericordiā, quae tibi nūlla dēbētur. Vēnistī paulō ante in senātum. Quis tē ex hāc tantā frequentiā totque tuīs amīcīs ac necessāriīs salūtāvit? Sī hōc post hominum memoriam contigit nēminī, vōcis exspectās contumēliam, cum sīs gravis- simō iūdiciō taciturnitātis oppressus? Quid, quod adventū tuō ista subsellia vacuēfacta sunt? Quod omnēs cōnsulārēs, quī tibi persaepe ad caedem cōnstitūtī fuērunt, simul atque adsē- distī, partem istam subselliōrum nūdam atque inānem relīquē- runt? Quō tandem animō hēc tibi ferendum putās?

Servī, mē hercule, meī sī mē istō pactō metuerent ut fē metuunt omnēs cīvēs tuī, domum meam relinquendam putārem; tā tibi urbem nōn arbitrāris? Et sī mē meīs cīvibus iniāriā suspectum tam graviter atque offēnsum vidērem, carēre mē aspectū cīvium quam īnfēstis omnium oculīs cōnspieī māllem.

IN CATILINAM PRIMA 77

Tā cum cōnscientiā scelerum tuōrum āgnōscās odium omnium iāstum et iam diū tibi aēebitum, dubitās, quōrum mentīs sēn- sūsque vulnerās, eōrum aspectum praesentiamque vītāre? sī tē parentēs timērent atque ōdissent tuī neque eōs ūllā ratiōne

THEĒ SCENE IN THE SENATE

plācāre possēs, ut opīnor, ab eōrum oculīs aliquō concēderēs. Nunc tē patria, quae commūnis est parēns omnium nostrum, ōdit ac metuit, et iam diū nihil tē iūdicat nisi dē parricīdiō suō cōgitāre; hāius tū neque auctōritātem verēbere nec iādicium sequēre nec vim pertimēscēs? Quae tēcum, Catilīna, sīc agit et quōdam modō tacita loqui- tur: “Vāllum iam aliquot annīs facinus exstitit nisi ger fē, nāllum flāgitium sine tē; tibi ānī multōrum cīvium necēs, tibi vexātiō dīreptiōque sociōrum impūnīta fuit ac lbera; fā nōn sōlum ad neglegendās lēgēs et quaestiōnēs vērum etiam ad ēvertendās perfringendāsque valuistī. Superiōra illa, quamquam ferenda nōn fuērunt, tamen, ut potuī, tulī; nunc vērō mē fōtam esse in metū propter ānum tē, quicquid increpuerit CatiZinam timērī, nāllum vidērī contrā mē cōnsilium inīrī posse quod ā tuō scelere abhorreat, nōn est ferendum. Quam ob rem discēde atque 78 ORATIONS OF CICERO

hunc mihi timōrem ēripe —sī est vērus, nē opprimar; sīn salsus, ut tandem aliquandō timēre dēsinam.”

The silence of the senate, the disapproval of all good men, even his own actions, condemn him.

VIII. Haec sī tēcum, ut dīxī, patria loquātur, nōnne impe-

trāre dēbeat, etiam sī vim adhibēre nōn possit? Quid, quod tū

5 tē ipse in custōdiam dedistī, quod vītandae suspīciōnis causā

ad M. Lepidum tē habitāre velle dīxistī? Ā quō nōn receptus

etiam ad mē venīre ausus es, atque ut domī meae tē adservārem

: : 25ā xri

: fft īīū

REMAINS OF WALL OF ROME

rogāstī. Cum ā mē quoque id respōnsum tulissēs, mē nūllō modō posse īsdem parietibus tūtō esse tēcum, quī māgnō in 10 perīculō essem quod īsdem moenibus continērēmur, ad Q. Metellum praetōrem vēnistī. Ā quō repudiātus ad sodālem tuum, virum optimum M. Metellum, dēmigrāstī, quem tū vidē- licet et ad custōdiendum dīligentissimum et ad suspicandum IN CATILINAM PRIMA 79

sagdcissimum et ad vindicandum fortissimum fore putāstī. Sed quam longē vidētur ā carcere atque ā vinculīs abesse dēbēre quī sē ipse iam dīgnum custōdiā iūdicārit? Quae cum ita sint, Catilīna, dubitās, sī ēmorī aequō animō nōn potes, aīre in aliquās terrās, et vītam istam multīs suppliciīs iūstīs dēbitīsque ēreptam fugae sōlitūdinīque mandāre? . “Refer,” inquis, “ad senātum.” I4 enim postulās, et sī hīc ōrdō placēre dēcrēverit tē īre in exsilium, obtemperātūrum tē esse dīcis. Nōn referam, id quod abhorret ā meīs mōribus, et tamen faciam ut intellegās quid hī dē tē sentiant. Fgredere ex urbe, Catilīna; līberā rem pūblicam metū; in exsilium, sī hanc vōcem exspectās, proficīscere. Quid est, Catilīna? Ecquid attendis? Ecquid animadvertis hōrum silentium ? Patiuntur, tacent. Quid exspectās auctōritātem loquentium, quōrum vo- luntātem tacitōrum perspicis? At sī hōc idem huic adulēscentī optimō P. Sēstiō, sī fortissimō virō M. Mārcellō dīxissem, iam mihi cēnsulī hōc ipsō in templō iūre optimō senātus vim et manās intulisset. Dē fē autem, Catilīna, cum quiēscunt, pro- bant; cum patiuntur, dēcernunt; cum tacent, clāmant. Neque hī sōlum, quōrum tibi auctōritās est vidēlicet cāra, vīta vīlis- sima, sed etiam illī equitēs Rōmānī, honestissimī atque optimī virī, cēterīque fortissimī cīvēs, quī circumstant senātum, quōrum tū et frequentiam vidēre et studia perspicere et vōcēs paulō ante exaudīre potuistī. Quōrum ego vix abs tē iam diū manās ac tēla contineō, eōsdem facile addūcam ut tē haec quae vāstāre iam prīdem studēs relinquentem ūsque ad portās prōsequantur.

Lost both to shame and to reason, he will not go into exile, even though he could ruin his enemy by so doing.

IX. Quamquam quid loquor? Tēut ālla rēs frangat? Iī ut umquam tē corrigās ? 79 ut āllam fugam meditēre? 7ā ut āllum exsilium cōgitēs? Utinam tibi istam mentem dī immortālēs duint! Tametsī videō, sī meā vōce perterritus īre in exsilium animum indūxeris, quanta tempestās invidiae nōbīs — sī minus in praesēns tempus recentī memoriā scelerum tuōrum, at in

25

30 I10

515

20

35

30

80 ORATIONS OF CICERO

posteritātem — impendeat. Sed est tantī, dum modo ista sit prīvāta calamitās et ā reī pāblicae perīculīs sēiungātur. Sed tā ut vitiīs tuīs commoveāre, ut lēgum poenās pertimēscās, ut temporibus reī pūblicae cēdās, nōn est postulandum. Neque enim is es, Catilīna, ut tē aut pudor umquam ā turpitūdine aut metus ā perīculō aut ratiō ā furōre revocārit.

Quam ob rem, ut saepe iam dīxī, proficīscere; ac sī mihi inimīcō, ut praedicās, tuō cōnflāre vīs invidiam, rēctā perge in exsilium. Vix feram sermōnēs hominum, sī id fēceris; vix mō- lem istīus invidiae, sī in exsilium iūssū cōnsulis ieris, sustinēbō. Sīn autem servīre meae laudī et glōriae māvīs, ēgredere cum importūnā scelerātōrum manū, cōnfer tē ad Mānlium, concitā perditōs cīvīs, sēcerne tē ā bonīs, īnfer patriae bellum, exsultā impiō latrōciniō, ut ā mē nōn ēiectus ad aliēnōs, sed invītātus ad tuōs īsse videāris.

Quamquam quid ego fē invītem, ā quō iam sciam esse prae- missōs quī tibi ad Forum Aurēlium praestōlārentur armātī; cui iam sciam pactam et cōnstitūtam cum Mānliō diem; ā quō etiam aquilam illam argenteam, quam tibi ac tuīs omnibus cōnfīdō perniciōsam ac fūnestam futūram, cui domī tuae sacrā- rium cōnstitūtum fuit, sciam esse praemissam? Tū ut illā carēre diūtius possīs, quam venerārī ad caedem proficīscēns solēbās, ā cūius altāribus saepe istam impiam dexteram ad necem cīvium trānstulistī?

Catiline a criminal both by nature and by hatbit.

X. Jbis tandem aliquandō quō tē iam prīdem ista tua cupi- ditās effrēnāta ac furiōsa rapiēbat; neque enim tibi haec rēs adfert dolōrem, sed quandam incrēdibilem voluptātem. Ad hanc tē āmentiam nātāra peperit, voluntās exercuit, fortāna servāvit. Numquam tū nōn modo ōtium, sed nē bellum quidem nisi nefārium concupīstī. Nactus es ex perditīs atque ab omnī nōn modo fortānā vērum etiam spē dērelictīs cōnflātam impro- bōrum manum. Hīc tū quā laetitiā perfruēre, quibus gaudiīs exsultābis, quantā in voluptāte bacchābere, cum in tantō nu-

IN CATILINAM PRIMA 8r.

merō tuōrum neque audiēs virum bonum guemguam neque vidēbis !

Ad hāius vītae studium meditātī illī sunt quī feruntur labōrēs tuī, iacēre humī nōn sōlum ad obsidendum stuprum vērum etiam ad facinus obeundum, vigilāre nōn sōlum īnsidi- antem somnō marātōrum vērum etiam bonīs ōtiōsōrum. Habēs ubi ostentēs tuam illam praeclāram patientiam famis, frīgoris, inopiae rērum omnium, quibus tē brevī tempore cōnfectum esse sentiēs. Tantum prōfēcī tum cum tē ā cōnsulātū reppulī, ut exsul potius temptāre quam cōnsul vexāre rem pūblicam possēs, atque ut id quod esset ā tē scelerātē susceptum latrō- cinium potius quam bellum nōminārētur.

Rome arraigns the consul for ingratitude, inūecision, inactivity.

XI. Nunc, ut ā mē, patrēs cōnscrīptī, quandam prope iāstam patriae querimōniam dētester ac dēprecer, percipite, quaesō, dīligenter quae dīcam, et ea penitus animīs vestrīs mentibusque mandāte. Etenim sī mēcum patria, quae mihi vītā meā multō est cārior, sī cūncta ītalia, sī omnis rēs pūblica loquātur:

“M. Tullī, quid agis? Tūne eum quem esse hostem com- peristī, quem ducem belli futūrum vidēs, quem exspectārī imperātōrem in castrīs hostium sentīs, auctōrem sceleris, prīn- cipem coniūrātiōnis, ēvocātōrem servōrum et cīvium perditōrum, exīre patiēre, ut abs tē nōn ēmissus ex urbe, sed immissus in urbem esse videātur? Nōnne hunc in vincula dūcī, nōn ad mortem rapī, nōn summō suppliciō mactārī imperābis? Quid tandem tē impedit? Mōsne māiōrum ? At persaepe etiam prīvātī in hāc rē pūblicā perniciōsōs cīvīs morte multārunt. An lēgēs, quae dē cīvium Rēmānērum suppliciō rogātae sunt? At numquam in hāc urbe quī ā rē pūblicā aēfēcērunt cīvium iūra tenuērunt. An invidiam posteritātis timēs? Praeclāram vērō populō Rōmānō refers grātiam, quī tē, hominem per tē cōgni- tum, nūllā commendātiōne māiērum, tam mātūrē ad summum imperium per omnīs honōrum gradūs extulit, sī propter invidiae aut alicāius perīculī metum salūtem cīvium tuōrum neglegis.

c

IO

I5

20

25

30

382 ORATIONS OF CICERO

Sed sī quis est invidiae metus, non est vehementius sevēritātis ac fortitādinis invidia quam inertiae ac nēquitiae pertimē- scenda. An cum bellō vāstābitur Jtalia, vexābuntur urēēs, tēcta ārdēbunt, tum tē nōn exīstimās invidiae incendiō cōn- flagrātūrum?”

Cicero’s self-defense. He has sought to force secret treason into open war.

XII. Hīs ego sānctissimīs reī pūblicae vōcibus et eōrum hominum quī hōc idem sentiunt mentibus pauca respondēbō. Ego sī hōc optimum factū iūdicārem, patrēs cōnscrīptī, Catilī- nam morte multārī, ānīus ūsūram hōrae gladiātōrī istī ad vīven- dum nōn dedissem. Etenim sī summī virī et clārissimī cīvēs Sāturnīnī et Gracchōrum et Flaccī et superiōrum complūrium sanguine nōn modo sē nōn contāminārunt sed etiam honestā- runt, certē verendum mihi nōn erat nē quid hōc parricidā cīvium interfectō invidiae mihi in posteritātem redundāret. Quod sī ea mihi māximē impendēret, tamen hōc animō semper fuī ut invidiam virtāte partam g/ōriam, nōn invidiam putārem.

Quamquam nōn nūllī sunt in hōc ōrdine quī aut ea quae imminent nōn videant aut ea quae vident dissimulent; quī spem Catilīnae mollibus sententiīs aluērunt coniūrātiōnemque nāscentem nōn crēdendō corrōborāvērunt; quōrum auctōritāte multī, nōn sōlum improbī vērum etiam imperītī, sī in hunc ani- madvertissem, crādēliter et rēgiē factum esse dīcerent. Nunc intellegō, sī iste, quō intendit, in Mānliāna castra pervēnerit, nēminem tam stultum fore quī nōn videat coniūrātiōnem esse factam, nēminem tam improbum quīi nōn fateātur. Hōc autem unō interfectō intellegō hanc reī pūblicae pestem paulisper reprimī, nōn in perpetuum comprimī posse. Quod sīi sē ēiēcerit sēcumque suōs ēduxerit, et eōdem cēterōs undique conlēctōs naufragōs aggrecārit, exstinguētur atque dēlēbitur nōn modo haec tam adulta reī pūblicae pestis vērum etiam stirps ac sēmen malōrum omnium.

IN CATILINAM PRIMA 853

The removal of Catiline only a temporary relief; let all the wicked witb- draw. An invocation to Jupiter.

XIII. Etenim iam diā, patrēs cōnscriīptī, in hīs perīculīs con-

iūrātiōnis īnsidiīsque versāmur, sed nesciō quō pactō omnium

scelerum ac veteris furōris et audāciae mātāritās in nostrī cōn-

sulātās tempus ērūpit. Quod sī ex tantō latrōciniō iste ānus

tollētur, vidēbimur fortasse ad breve quoddam tempus cūrā et metū esse relevātī; perīculum autem residēbit et erit inclūsum penitus in vēnīs atque in vīsceribus reī pūblicae. Ut saepe ho- minēs aegrī morbō gravī, cum aestū febrīque iactantur, sī aquam gelidam bibērunt, prīmō relevārī videntur, deinde multō gravius vehementiusque adflīctantur,; sīc hīc morbus quī est in rē pūblicā, relevātus istius poenā vehementius reliquīs vīvīs ingravēscet.

Quā rē sēcēdant improbī, sēcernant sē ā bonīs, ūnum in locum congregentur, mārō dēnique, quod saepe iam dīxī, sēcernantur ā nōbīs; aēsinant īnsidiārī domī suae cōnsulī, circumstāre tri- būnal praetōris urbānī, obsidēre cum gladiīs cūriam, malleolōs et facēs ad īnflammandam urbem comparāre; sit dēnique īnscrīptum in fronte ūnīus cūiusque quid dē rē pūblicā sentiat. Polliceor hōc vōbīs, patrēs cōnscrīptī, tantam in nōbīs cōpsuli- bus fore dīligentiam, tantam in vōbīs auctōritātem, tantam in equitibus Rōmānīs virtātem, tantam in omnibus bonīs cōnsēn- siōnem ut Catilīnae profectiōne omnia patefacta, inlūstrāta, oppressa, vindicāta esse videātis.

Hīsce ōminibus, Catilīna, cum summā reī pūblicae salāte, cum tuā peste ac perniciē, cumque eōrum exitiō quī sē tēcum omnī scelere parricīdiōque iūnxērunt, proficiscere ad impium bellum ac nefārium. Tū, Iuppiter, quī īsdem quibus haec urbs auspiciīs ā Rōmulō es cōnstitūtus, quem Statōrem hūius urbis atque imperī vērē nōmināmus, hunc et hūius sociōs ā tuīs cēterīsque templīs, ā tēctīs urbis ac moenibus, ā vītā fortūnīsque cīvium arcēbis; et hominēs bonōrum inimīeōs, hostfīs patriae, latrōnēs ītaliae, scelerum foedere inter sē ac nefāriā societāte coniūnctōs, aeternīs suppliciīs vīvōs mortuōsque mactābis.

20

25

30 I0

I5

20

25

84 ORATIONS OF CICERO

ORATIO IN CATILINAM SECUNDA

Catiline has withdrawn. His departure defeats him and relieves the city.

I. Tandem aliquandō, Quirītēs, L. Catilīnam, furentem audā- ciā, scelus anhēlantem, pestem patriae nefāriē mōlientem, vōbīs atque huic urbī ferrō flammāque minitantem, ex urbe vel ēiēci- mus vel ēmīsimus vel ipsum ēgredientem verbīs prōsecūtī sumus. Abiit, excessit, ēvāsit, ērūpit. Nūlla iam perniciēs ā mōnstrō illō atque prōdigiō moenibus ipsīs intrā moenia comparābitur.

Atque hunc quidem ūnum hūius bellī domesticī ducem sine contrōversiā vīcimus. Nōn enim iam inter latera nostra sīca illa versābitur; nōn in campō, nōn in forō, nōn in cūriā, nōn dēnique intrā domesticōs parietēs pertimēscēmus. Locō ille mōtus est, cum est ex urbe dēpulsus. Palam iam cum hoste nūllō impediente bellum iūstum gerēmus. Sine dubiō perdidi- mus hominem māgnificēque vīcimus, cum illum ex occultīs īnsidiīs in apertum latrōcinium coniēcimus. Quod vērō nōn cruentum mucrōnem, ut voluit, extulit, quod vīvīs nōbīs ēgressus est, quod eī ferrum ē manibus extorsimus, quod incolumīs cīvīs, quod stantem urbem relīquit, quantō tandem illum maerōre esse adflīctum et prōflīgātum putātis? Iacet ille nunc prō- strātus, Quirītēs, et sē perculsum atque abiectum esse sentit, et retorquet oculōs profectō saepe ad hanc urbem, quam ē suīs faucibus ēreptam esse lūget; quae quidem mihi laetārī vidētur, quod tantam pestem ēvomuerit forāsque prōiēcerit.

He merited death, but public policy demanded delay.

II. Ac sī quis est tālis, quālīs esse omnīs oportēbat, quī in hōc ipsō in quō exsultat et triumphat ōrātiō mea mē vehementer accūset, quod tam capitālem hostem nōn com- prehenderim potius quam ēmīserim, nōn est ista mea culpa, Quirītēs, sed temporum. Interfectum esse L. Catilīnam et gravissimō suppliciō adfectum iam prīdem oportēbat, idque ā

nnūuo4 āH.L

wērms

īī , t siīiē

Ēū5nēā

ī4

IN CATILINAM SECUNDA 85

mē et mōs māiōrum et hūius imperī sevēritās et rēs pūblica postulābat. Sed quam multōs fuisse putātis quī quae ego dēferrem nōn crēderent, quam multōs quī etiam dēfenderent? Ac sī illō sublātō dēpelli ā vōbīs omne perīculum iūdicārem, iam prīdem ego L. Catilīnam nōn modo invidiae meae vērum etiam vītae perīculō sustulissem.

Hl

: 12581 13:58

A COOK-SHOP

Sed cum vidērem, nē vōbīs quidem omnibus rē etiam tum probātā, sī illum, ut erat meritus, morte multāssem, fore ut ēius sociōs invidiā oppressus persequī nōn possem, rem hūc dēdūxī ut tum palam pūgnāre possētis cum hostem apertē vidērētis. Quem quidem ego hostem, Quirītēs, quam vehementer forīs esse timendum putem, licet hinc intellegātis, quod etiam illud molestē ferō quod ex urbe parum comitātus exierit. Utinam ille omnīs sēcum suās cōpiās ēdūxisset! Tongilium mihi ēdūxit,

quem amāre in praetextā coeperat, Pūblicium et Minucium, 44 I10

I5

20

25

5l

86 ORATIONS OF CICERO

quōrum aes aliēnum contrāctum in popīnā nūllum reī pūblicae mōtum adferre poterat; relīquit quōs virōs, quantō aere aliēnō, quam valentīs, quam nōbilīs!

Not Catiline’s army, but his confederates in Rome, the real menace

to the state.

III. Itaque ego illum exercitum prae Gallicānīs legiōnibus et hōc dīlēctū quem in agrō Pīcēnō et Gallicō Q. Metellus habuit, et hīs cōpiīs quae ā nōbīs cottīdiē comparantur, māgnō opere contemnō, conlēctum ex senibus dēspērātīs, ex agrestī lūxuriā, ex rūsticīs dēcoctōribus, ex iīs quī vadimōnia dēserere quam illum exercitum māluērunt. Quibus ego nōn modo sī aciem exercitūs nostrī, vērum etiam sī ēdictum praetōris ostenderō, concident. Hōs quōs videō volitāre in forō, quōs stāre ad cūriam, quōs etiam in senātum venīre, quī nitent unguentīs, quī fulgent purpurā, māllem sēcum suōs mīlitēs ēdūxisset; quī sī hīc permanent, mementōte nōn tam exercitum illum esse nōbīs quam hōs quī exercitum dēseruērunt pertimēscendōs. Atque hōc etiam sunt timendī magis, quod quid cōgitent mē scīre sentiunt, neque tamen permoventur. Videō cui sit pūlia attri- būta, quis habeat Etrūriam, quis agrum Pīcēnum, quis Gallicum, quis sibi hās urbānās īnsidiās caedis atque incendiōrum dēpo- pōscerit. Omnia superiōris noctis cōnsilia ad mē perlāta esse sentiunt; patefēcī in senātū hesternō diē. Catilīna ipse perti- muit, profūgit; hī quid exspectant? Ngē illī vehementer errant, sī illam meam prīstinam lēnitātem perpetuam spērant futūram.

Warned that leniency is exhausted, let them follow their infamous

leader.

IV. Quod exspectāvī iam sum adsecūtus, ut vōs omnēs factam esse apertē coniūrātiōnem contrā rem pūblicam vidē- rētis; nisi vērō sī quis est quī Catilīnae similīs cum Catilīnā sentīre nōn putet. Nōn est iam lēnitātī locus; sevēritātem rēs ipsa flāgitat. Ōnum etiam nunc concēdam: exeant, proficī- scantur, nē patiantur dēsīderiō suī Catilīnam miserum tābēscere.

IN CATILINAM SECUNDA 87

Dēmōnstrābō iter: Aurēliā viā profectus est; sī accelerāre volent, ad vesperam cōnsequentur.

Ō fortūnātam rem pūblicam, sī quidem hanc sentīnam urbis ēiēcerit! Ōnō, mē hercule, Catilīnā exhaustō, levāta mihi et recreāta rēs pūblica vidētur. Quid enim malī aut sceleris fingī aut cōgitārī potest quod nōn ille concēperit? Quis tōtā ītaliā venēficus, quis gladiātor, quis latrō, quis sīcārius, quis parricīda, quis testāmentōrum subiector, quis circumscrīptor, quis gāneō, quis nepōs, quis adulter, quae mulier īnfāmis, quis corruptor iuventūtis, quis corruptus, quis perditus invenīrī potest quī sē cum Catilīnā nōn familiārissimē vīxisse fateātur? Quae caedēs per hōsce annōs sine illō facta est, quod nefārium stuprum nōn per illum? Iam vērō quae tanta umquam in ūllō homine iuventūtis inlecebra fuit quanta in illō? Quī aliōs ipse amābat turpissimē, aliōrum amōrī flāgitiōsissimē serviēbat. Aliīs frūc- tum libīdinum, aliīs mortem parentum nōn modo impellendō vērum etiam adiuvandō pollicēbātur. Nunc vērō quam subitō nōn sōlum ex urbe vērum etiam ex agrīs ingentem numerum perditōrum hominum conlēgerat. Nēmō nōn modo Rōmae sed nē ūllō quidem in angulō tōtius ītaliae oppressus aere aliēnō fuit quem nōn ad hōc incrēdibile sceleris foedus ascīverit.

In the infamy of the conspirators’ lives is Rome’s greatest danger.

V. Atque ut ēius dīversa studia in dissimilī ratiōne perspicere

possītis, nēmō est in lūdō gladiātōriō paulō ad facinus audācior

quī sē nōn intimum Catilīnae esse fateātur, nēmō in scaenā levior et nēquior quī sē nōn ēiusdem prope sodālem fuisse com- memoret. Atque īdem tamen, stuprōrum et scelerum exercitā- tiōne adsuēfactus, frīgore et famē et sitī et vigiliīs perferendīs fortis ab istīs praedicābātur, cum industriae subsidia atque īn- strūmenta virtūtis in libīdine audāciāque cōnsūmeret.

Hunc vērō sī secūtī erunt suī comitēs, sī ex urbe exierint dēspērātōrum hominum flāgitiōsī gregēs, Ō nōs beātōs ! O rem pūblicam fortūnātam! Ō praeclāram laudem cōnsulātūs meī! Nōn enim iam sunt mediocrēs hominum libīdinēs, nōn hūmānae

20

25

30 I0

20

838 ORATIONS OF CICERO

ac tolerandae audāciae; nihil cōgitant nisi caedem, nisi incen- dia, nisi rapīnās. Patrimōnia sua profūdērunt, fortūnās suās obligāvērunt; rēs eōs iam prīdem dēseruit, fidēs nūper dēficere

MILITARī STANDARDS

coepit; eadem tamen illa quae erat in abundantiā libīdō per- manet. Quod sī in vīnō et āleā cōmissātiōnēs sōlum et scorta quaererent, essent illi quidem dēspērandī, sed tamen essent ferendī; hōc vērō quis ferre possit, inertīs hominēs fortissimīs virīs īnsidiārī, stultissimōs prūdentissimīs, ēbriōsōs sōbriīs, dormientīs vigilantibus? Quī mihi accubantēs in convīviīs, complexī mulierēs impudīcās, vīnō languidī, cōnfertī cibō, sertīs redimītī, unguentis oblitī, dēbilitātī stuprīs, ērūctant ser- mōnibus suīs caedem bonōrum atque urbis incendia.

Quibus ego cōnfīdō impendēre fātum aliquod, et poenam iam diū improbitātī, nēquitiae, scelerī, libīdinī dēbitam aut īnstāre iam plānē aut certē appropinquāre. Quōs sī meus cōnsulātus, quoniam sānāre nōn potest, sustulerit, nōn breve nesciō quod tempus, sed multa saecula prōpāgārit reī pūblicae. Nūlla est enim nātiō quam pertimēscāmus, nūllus rēx quī bellum populō Rōmānō facere possit. Omnia sunt externa ūnīus virtūte terrā marīque pācāta, domesticum bellum manet; intus īnsidiae sunt, intus inclūsum perīculum est, intus est hostis. Cum Ilū- xuriā nōbīs, cum āmentiā, cum scelere certandum est. Huic ego mē bellō ducem profiteor, Quirītēs; suscipiō inimīcitiās ho-

IN CATILINAM SECUNDA 89

minum perditōrum. Quae sānārī poterunt, quācumque ratiōne sānābō; quae resecanda erunt, nōn patiar ad perniciem cīvitātis manēre. Proinde aut exeant aut quiēscant aut, sī et in urbe et in eādem mente permanent, ea quae merentur exspectent.

Catiline was not banished. Undoubtedly he has gone to join his army.

VI. At etiam sunt quī dīcant, Quirītēs, ā mē ēiectum in exsilium esse Catilīnam. Quod ego si verbō adsequī possem, istōs ipsōs ēicerem quī haec loquuntur. Homō enim vidēlicet timidus aut etiam permodestus vōcem cōnsulis ferre nōn potuit; simul atque īre in exsilium iūssus est, pāruit, īvit. Hestemō diē, Quirītēs, cum domī meae paene interfectus essem, senātum in aedem Iovis Statōris convocāvī, rem omnem ad patrēs cōn- scrīptōs dētulī. Quō cum Catilīna vēnisset, quis eum senātor appellāvit, quis salūtāvit, quis dēnique ita aspēxit ut perditum cīvem, ac nōn potius ut importūnissimum hostem? Quin etiam prīncipēs ēius ōrdinis partem illam subselliōrum ad quam ille accesserat nūdam atque inānem relīquērunt.

Hīc ego, vehemēns ille cōnsul quī verbō cīvīs in exsilium ēiciō, quaesivi ā Catilīnā in nocturnō conventū apud. M. Laecam fuisset necne. Cum ille homō audācis- simus cōnscientiā convictus prīmō reti- cuisset, patefēcī cētera; quid eā nocte ēgisset, quid in proximam cōnstituisset, quem ad modum esset ei ratiō tōtius bellī dēscrīpta, ēdocuī. Cum haesitāret, cum tenērētur, quaesīvī quid dubitāret proficīscī eō quō iam prīdem parāret, cum arma,

A LICIOR AND THE cum secūrīs, cum fascīs, cum tubās, cum rASCES sīgna mīlitāria, cum aquilam illam argen-

team, cui ille etiam sacrārium domi suae fēcerat, scīrem esse praemissam. In exsilium ēiciēbam quem iam ingressum esse

30 I10

55

20

25

30

90 ORATIONS OF CICERO

in bellum vidēbam? Etenim, crēdō, Mānlius iste centuriō, quī in agrō Faesulānō castra posuit, bellum populō Rōmānō suō nōmine indīxit, et illa castra nunc nōn Catilīnam ducem exspectant, et ille ēiectus in exsilium sē Massiliam, ut āiunt, nōn in haec castra cōnferet.

Should he really go into exile, it would please Cicero but alarm the

conspirators.

VII. Ō condiciōnem miseram nōn modo administrandae vērum etiam cōnservandae reī pūblicae! Nunc sī L. Catilīna cōnsiliīs, labōribus, perīculīs meīs circumclūsus ac dēbilitātus subitō pertimuerit, sententiam mūtāverit, dēseruerit suōs, cōn- silium bellī faciendi abiēcerit, ex hōc cursū sceleris ac belli iter ad fugam atque in exsilium converterit, nōn ille ā mē spoliātus armīs audāciae, nōn obstupefactus ac perterritus meā dīligentiā, nōn dē spē cōnātūque dēpulsus, sed indemnā- tus, innocēns in exsilium ēiectus ā cōnsule vī et minīs esse dīcētur; et erunt qui illum, sī hōc fēcerit, nōn improbum sed miserum, mē nōn diligentissimum cōnsulem sed crūdē- lissimum tyrannum exīstimārī velint.

Est mihi tantī, Quirītēs, hūius invidiae falsae atque inīquae tempestātem subīre, dum modo ā vōbīs hūius horribilis bellī ac nefāriī perīculum dēpellātur. Dīcātur sānē ēiectus esse ā mē, dum modo eat in exsilium. Sed, mihi crēdite, nōn est itūrus. Numquam ego ā dīs immortālibus optābō, Quirītēs, invidiae meae levandae causā ut L. Catilīnam dūcere exerci- tum hostium atque in armīs volitāre audiātis, sed trīduō tamen audiētis; multōque magis illud timeō, nē mihi sit invidiōsum aliquandō quod illum ēmiserim potius quam quod ēiēcerim. Sed cum sint hominēs quī illum, cum profectus sit, ēiectum esse dīcant, īdem, sī interfectus esset, quid dicerent?

Quamquam istī quī Catilīnam Massiliam īre dictitant, nōn tam hōc queruntur quam verentur. Nēmō est istōrum tam misericors quī illum nōn ad Mānlium quam ad Massiliēnsīs īre mālit. Ille autem sī, mē hercule, hōc quod agit numquam

IN CATILINAM SECUNDA 91

anteā cōgitāsset, tamen latrōcinantem sē interficī māllet quam exsulem vīvere. Nunc vērō, cum eī nihil adhūc praeter ipsīus voluntātem cōgitātiōnemque acciderit, nisi quod vīvīs nōbīs Rōmā profectus est, optēmus potius ut eat in exsilium quam querāmur.

The conspirators. First: rich men unwilling to pay their debts.

VIII. Sed cūr tam diū dē ūnō hoste loquimur, et dē eō hoste quī iam fatētur sē esse hostem et quem, quia, quod semper voluī, mūrus interest, nōn timeō; dē hīs quī dissimu- lant, quī Rōmae remanent, quī nōbīscum sunt, nihil dīcimus? Quōs quidem ego, sī ūllō modō fierī possit, nōn tam ulcīscī studeō quam sānāre sibi ipsōs, plācāre reī pūblicae; neque id quā rē fierī nōn possit, si mē audīre volent, intellegō. Expōnam enim vōbīs, Quirītēs, ex quibus generibus hominum istae cōpiae comparentur; deinde singulīs medicīnam cōnsilī atque ōrātiōnis meae, sī quam poterō, adferam.

Ōnum genus est eōrum quī māgnō in aere aliēnō māiōrēs etiam possessiōnēs habent, quārum amōre adductī dissolvī nūllō modō possunt. Hōrum hominum speciēs est honestis- sima, sunt enim locuplētēs; voluntās vērō et causa impu- dentissima. Tū agrīs, tū aedificiīs, tū argentō, tū familiā, tū rēbus omnibus ōrnātus et cōpiōsus sīs, et dubitēs dē posses- siōne dētrahere, adquīrere ad fidem? Quid enim exspectās? Bellum? Quid ergō? In vāstātiōne omnium tuās possessiōnēs sacrōsānctās futūrās putās? An tabulās novās? Errant quī istās ā Catilīnā exspectant; meō beneficiō tabulae novae prō- ferentur, vērum auctiōnāriae; neque enim istī quī possessiōnēs habent aliā ratiōne ūllā salvī esse possunt. Quod sī mātūrius facere voluissent neque, id quod stultissimum est, certāre cum ūsūris frūctibus praediōrum, et’ locuplētiōribus hīs et meliō- ribus cīvibus ūterēmur. Sed hōsce hominēs minimē putō pertimēscendōs, quod aut dēdūcī dē sententiā possunt aut, sī permanēbunt, magis mihi videntur vōta factūrī contrā rem pūblicam quam arma lātūrī.

I0

15

20

25

30 1I0

15

20

25

30

92 ORATIONS OF CICERO

Second: men harassed by debt and ambitious for political power. Third: Sulla’s veterans, ruined by idleness and luxury.

IX. Alterum genus est eōrum quī, quamquam premuntur aere aliēnō, dominātiōnem tamen exspectant, rērum potīrī volunt; honōrēs, quōs quiētā rē pūblicā dēspeērant, perturbātā sē cōnsequī posse arbitrantur. Quibus hōc praecipiendum vidētur, ūnum scilicet et idem quod reliquīs omnibus, ut dēspērent sē id quod cōnantur cōnsequī posse: prīmum omnium mē ipsum vigilāre, adesse, prōvidēre reī pūblicae; deinde māgnōs animōs esse in bonīs virīs, māgnam concordiam in māximā multitūdine, māgnās praetereā cōpiās mīlitum; deōs dēnique immortālīs huic invictō populō, clārissimō imperiō, pulcherrimae urbī, contrā tantam vim sceleris praesentīs auxi- lium esse lātūrōs. Quod sī iam sint id quod summō furōre cupiunt adeptī, num illī in cinere urbis et in sanguine cīvium, quae mente cōnscelerātā ac nefāriā concupivērunt, cōnsulēs sē aut dictātōrēs aut etiam rēgēs spērant futūrōs? Nōn vident id sē cupere quod, sī adeptī sint, fugitīvō alicui aut gladiātōrī concēdī sit necesse?

Tertium genus est aetāte iam adfectum, sed tamen exercitā- tiōne rōbustum; quō ex genere iste est Mānlius cui nunc Catilīna succēdit. Hī sunt hominēs ex iīs colōniīs quās Sulla cōnstituit; quās ego ūniversās cīvium esse optimōrum et for- tissimōrum virōrum sentiō, sed tamen iī sunt colōnī quī sē in īnspērātīs ac repentinīs pecūniīs sūmptuōsius īnsolentiusque iactārunt. Hī dum aedificant tamquam beātī, dum praediīs lēctīs, familiīs māgnīs, convīviīs apparātīs dēlectantur, in tantum aes aliēnum incidērunt ut, sī salvī esse velint, Sulla sit iīs ab īnferīs excitandus; quī etiam nōn nūllōs agrestīs, hominēs tenuīs atque egentis, in eandem illam spem rapīnārum veterum impulērunt. Quōs ego utrōsque in eōdem genere praedātōrum dīreptōrumque pōnō. Sed eōs hōc moneō, dēsinant furere ac prōscrīptiōnēs et dictātūrās cōgitāre. Tantus enim illōrum tem- porum dolor inūstus est civitātī ut iam ista nōn modo hominēs sed nē pecudēs quidem mihi passūrae esse videantur.

IN CATILINAM SECUNDA 93

Fourth: bankrupt debtors. Fifth: criminals of every kind. Sixth: abandoned profligates.

X. Quartum genus est sānē varium et mīxtum et turbu- lentum: quī iam prīdem premuntur, quī numquam ēmergunt, quī partim inertiā, partim male gerendō negōtiō, partim etiam sūmptibus in vetere aere aliēnō vacillant; qui vadimōniīs, iūdi- ciīs, prōscrīptiōne bonōrum dēfatīgātī, permultī et ex urbe et ex agris sē in illa castra cōnferre dicuntur. Hōsce ego nōn tam mīlitēs ācrīs quam infitiātōrēs lentōs esse arbitror. Qui hominēs quam prīmum, sī stāre nōn possunt, corruant; sed ita ut nōn modo cīvitās, sed nē vīcīni quidem proximī sentiant. Nam illud nōn intellegō, quam ob rem, sī vīivere honestē nōn possunt, perīre turpiter velint; aut cūr minōre dolōre peritūrōs sē cum multis quam sī sōlī pereant arbitrentur.

Quīntum genus est parricīdārum, sīcāriōrum, dēnique omnium facinorō- sōrum. Quōs ego ā Catilīnā nōn revocō; nam neque ab eō dīvelli pos- sunt, et pereant sānē in latrōciniō, quoniam sunt ita multī ut eōs carcer capere nōn possit.

Postrēmum autem genus est nōn sōlum numerō, vērum etiam genere ipsō atque vītā, quod proprium Catilīnae est, dē ēius dīlēctū, immō vērō dē complexū ēius ac sinū; quōs pexō capillō, nitidōs, aut imberbīs aut bene barbātōs vidētis, manicātis et tālāribus tunicīs, vēlīs amictōs, nōn togīs; quōrum omnis industria vītae et vigilandī labor in ante- lūcānīs cēnīs exprōmitur. In hīs gregibus omnēs āleātōrēs, omnēs adulterī, omnēs impūrī impudīcīque versantur. Hī puerī tam lepidī ac dēlicātī nōn sōlum amāre et amārī, neque

AN ORATOR IN THE TOGA

15

20

30 I10

55

20

25

30

94 ORATIONS OF CICERO

saltāre et cantāre, sed etiam sīcās vibrāre et spargere venēna didicērunt. Quī nisi exeunt, nisi pereunt, etiam sī Catilīna perierit, seītōte hōc in rē pūblicā sēminārium Catilīnārum futū- rum. Vērum tamen quid sibi istī miserī volunt? Num suās sēcum mulierculās sunt in castra ductūrī? Quem ad modum autem illīs carēre poterunt, hīs praesertim iam noctibus? Quō autem pactō illī Appennīnum atque illās pruīnās ac nivīs per- ferent? Nisi idcircō sē facilius hiemem tolerātūrōs putant, quod nūdī in convīviīs saltāre didicērunt.

A comparison of the opposing forces.

XI. Ō bellum māgnō opere pertimēscendum, cum hanc sit habitūrus Catilīna scortōrum cohortem praetōriam! īnstruite nunc, Quirītēs, contrā hās tam praeclārās Catilīnae cōpiās ves- tra praesidia vestrōsque exercitūs. Et prīmum gladiātōrī illī cōnfectō et sauciō cōnsulēs imperātōrēsque vestrōs oppōnite. Deinde contrā illam naufragōrum ēiectam ac dēbilitātam ma- num flōrem tōtius ītaliae ac rōbur ēdūcite. Iam vērō urbēs colōniārum ac mūnicipiōrum respondēbunt Catilīnae tumulīs silvestribus. Neque ego cēterās cōpiās, ōrnāmenta, praesidia vestra cum illius latrōnis inopiā atque egestāte cōnferre dēbeō.

Sed sī omissīs hīs rēbus quibus nōs suppeditāmur, eget ille, senātū, equitibus Rōmānīs, urbe, aerāriō, vectīgālibus, cūnctā Tītaliā, prōvinciīs omnibus, exterīs nātiōnibus, —sī hīs rēbus omissis causās ipsās quae inter sē cōnflīgunt contendere velī- mus, ex eō ipsō quam valdē illī iaceant intellegere possumus. Ex hāc enim parte pudor pūgnat, illinc petulantia; hinc pudī- citia, illinc stuprum; hinc fidēs, illinc fraudātiō; hinc pietās, illinc scelus; hinc cōnstantia, illinc furor; hinc honestās, illinc turpitūdō; hinc continentia, illinc libīdō; dēnique aequitās, temperantia, fortitūdō, prūdentia, virtūtēs omnēs certant cum inīquitāte, lūxuriā, īgnāviā, temeritāte, cum vitiīs omnibus; po- strēmō cōpia cum egestāte, bona ratiō cum perditā, mēns sāna cum āmentiā, bona dēnique spēs cum omnium rērum dēspērā- tiōne cōnfligit. In ēius modī certāmine ac proeliō, nōnne, sī

IN CATILINAM SECUNDA 95

hominum studia dēficiant, dī ipsī immortālēs cōgant ab hīs praeclārissimīs virtūtibus tot et tanta vitia superāri?

Cicero’s vigilance will insure the public safety. The conspirators are again wamed.

XII. Quae cum ita sint, Quirītēs, vōs, quem ad modum iam anteā dīxī, vestra tēcta custōdiīs vigiliīsque dēfendite; mihi, ut urbī sine vestrō mōtū ac sine ūllō tumultū satis esset praesidī, cōnsultum atque prōvīsum est. Colōnī omnēs mūnicipēsque vestrī certiōrēs ā mē factī dē hāc nocturnā excursiōne Catilīnae facile urbīs suās fīnīsque dēfendent. Gladiātōrēs, quam sibi ille

GLADIATORS

manum certissimam fore putāvit, quamquam animō meliōre sunt quam pars patriciōrum, potestāte tamen nostrā continē- buntur. Q. Metellus, quem ego hōc prōspiciēns in agrum Gallicum Pīcēnumque praemisi, aut opprimet hominem aut omnīs ēius mōtūs cōnātūsque prohibēbit. Reliquīs autem dē rēbus cōnstituendīs, mātūrandīs, agendīs, iam ad senātum referēmus, quem vocārī vidētis.

Nunc illōs quī in urbe remānsērunt, atque adeō quī contrā

urbis salūtem omniumque vestrum in urbe ā Catilīnā relictī sunt,

quamquam sunt hostēs, tamen, quia sunt cīvēs, monitōs etiam atque etiam volō. Mea lēnitās adhūc sī cui solūtior vīsa est, hōc exspectāvit, ut id quod latēbat ērumperet. Quod reliquum est, iam nōn possum oblīvīscī meam hanc esse patriam, mē hō-

15

20 I0

I5

20

25

96 ORATIONS OF CICERO

rum esse cōnsulem, mihi aut cum hīs vīvendum aut prō hīs esse moriendum. Nūllus est portīs custōs, nūllus īnsidiātor viae; sī quī exīre volunt, cōnīvēre possum. Quī vērō sē in urbe commōverit, cūius ego nōn modo factum sed inceptum ūllum cōnātumve contrā patriam dēprehenderō, sentiet in hāc urbe esse cōnsulēs vigilantīs, esse ēgregiōs magistrātūs, esse fortem senātum, esse arma, esse carcerem, quem vindicem nefā- riōrum ac manifēstōrum scelerum māiōrēs nostrī esse voluērunt.

Fears of tumult and anarchy groundless. The immortal gods will protect the state.

XIII. Atque haec omnia sīc agentur, Quirītēs, ut māximae rēs minimō mōtū, perīcula summa nūllō tumultū, bellum intesti- num ac domesticum post hominum memoriam crūdēlissimum et māximum mē ūnō togātō duce et imperātōre sēdētur. Quod ego sīc administrābō, Quirītēs, ut, sī ūllō modō fierī poterit, nē improbus quidem quisquam in hāc urbe poenam suī sceleris sufferat. Sed sī vīs manifēstae audāciae, sī impendēns patriae perīculum mē necessāriō dē hāc animī lēnitāte dēdūxerit, illud profectō perficiam, quod in tantō et tam īnsidiōsō bellō vix

optandum vidētur, ut neque bonus quisquam intereat, paucō-

rumque poenā vōs omnēs salvī esse possītis.

Quae quidem ego neque meā prūdentiā neque hūmānīs cōnsiliīs frētus polliceor vōbīs, Quirītēs, sed multīs et nōn dubiīs deōrum immortālium sīgnificātiōnibus, quibus ego ducibus in hanc spem sententiamque sum ingressus; quī iam nōn procul, ut quondam solēbant, ab externō hoste atque longinquō, sed hīc praesentēs suō nūmine atque auxiliō sua templa atque urbis tēcta dēfendunt. Quōs vōs, Quirītēs, precārī, venerārī, im- plōrāre dēbētis ut, quam urbem pulcherrimam flōrentissimam- que esse voluērunt, hanc omnibus hostium cōpiīs terrā marīque superātīs ā perditissimōrum cīvium nefāriō scelere dēfendant.

IN CATILINAM TERTIA 97

ORATIO IN CATILINAM TERTIA

The state has been saved from destruction. Thanks are due to the consul.

I. Rem pūblicam, Quirītēs, vītamque omnium vestrum, bona, fortūnās, coniugēs līberōsque vestrōs, atque hōc domicilium clārissimī imperī, fortūnātissimam pulcherrimamque urbem, hodiernō diē deōrum immortālium summō ergā vōs amōre, labōribus, cōnsiliīs, perīculīs meīs ē flammā atque ferrō ac paene ex faucibus fātī ēreptam et vōbīs cōnservātam ac restitū- tam vidētis.

Et sī nōn minus nōbīs iūcundī atque inlūstrēs sunt iī diēs quibus cōnservāmur quam illī quibus nāscimur, quod salūtis certa laetitia est, nāscendī incerta condiciō, et quod sine sēnsū nāscimur, cum voluptāte servāmur, profectō, quoniam illum quī hanc urbem condidit ad deōs immortālīs benevolentiā fāmāque sustulimus, esse apud vōs posterōsque vestrōs in honōre dēbēbit is quī eandem hanc urbem conditam ampli- ficātamque servāvit. Nam tōti urbī, templīs, dēlūbrīs, tēctīs ac moenibus subiectōs prope iam īgnīs circumdatōsque restinximus; īdemque gladiōs in rem pūblicam dēstrictōs rettudimus, mucrō- nēsque eōrum ā iugulīs vestrīs dēiēcimus. Quae quoniam in senātū inlūstrāta, patefacta, comperta sunt per mē, vōbīs iam expōnam breviter, Quirītēs, ut et quanta et quam manifēsta et quā ratiōne investīgāta et comprehēnsa sint, vōs, quī et īgnōrātis et exspectātis, scīre possītis.

His untiring efforts. The arrest at the Mulvian bridge.

Iī. Prīncipiō, ut Catilīna paucīs ante diēbus ērūpit ex urbe, cum sceleris suī sociōs, hūiusce nefāriī bellī ācerrimōs ducēs, Rōmae relīquisset, semper vigilāvī et prōvīdī, Quirītēs, quem ad modum in tantīs et tam absconditīs īnsidiīs salvī esse possēmus.

Nam tum cum ex urbe Catilīnam ēiciēbam — nōn enim iam H

20

25 I0

15

98 ORATIONS OF CICERO

vereor hūius verbī invidiam, cum illa magis sit timenda, quod vīvus exierit—sed tum cum illum exterminārī volēbam, aut reliquam coniūrātōrum manum simul exitūram aut eōs quī restitissent īnfīrmōs sine illō ac dēbilīs fore putābam. Atque ego ut vīdī quōs māximō furōre et scelere esse īnflammātōs sciēbam, eōs nōbīscum esse et Rōmae remānsisse, in eō omnīs diēs noctīsque cōnsūmpsī, ut quid agerent, quid mōlīrentur sentīrem ac vidērem, ut quoniam auribus vestrīs propter incrē- dibilem māgnitūdinem sceleris minōrem fidem faceret ōrātiō

THE MULVIAN BRIDGE

mea, rem ita comprehenderem ut tum dēmum animīs salūtī vestrae prōvidērētis cum oculīs maleficium ipsum vidērētis. Itaque ut comperī lēgātōs Allobrogum bellī Trānsalpīnī et tumultūs Gallicī excitandī causā ā P. Lentulō esse sollicitātōs, eōsque in Galliam ad suōs cīvīs eōdemque itinere cum litterīs mandātīsque ad Catilīnam esse missōs, comitemque iīs adiūnc- tum esse T. Volturcium, atque huic esse ad Catilīnam datās litterās, facultātem mihi oblātam putāvī, ut — quod erat diffi- cillimum quodque ego semper optābam ab dīs immortālibus — tōta rēs nōn sōlum ā mē sed etiam ā senātū et ā vōbīs mani-

20 fēstō dēprehenderētur.

Itaque hesternō diē L. Flaccum et C. Pomptīnum praetōrēs, IN CATILINAM TERTIA 99

fortissimōs atque amantissimōs reī pūblicae virōs, ad mē vocāvī; rem exposuī, quid fierī placēret ostendī. Illī autem, quī omnia dē rē pūblicā praeclāra atque ēgregia sentīrent, sine recūsātiōne ac sine ūllā morā negōtium suscēpērunt, et cum advesperāsce- ret, occultē ad pontem Mulvium pervēnērunt, atque ibi in proximīs vīllīs ita bipartītō fuērunt ut Tiberis inter eōs et pōns interesset. Eōdem autem et ipsī sine cūiusquam suspīciōne multōs fortīs virōs ēdūxerant et ego ex praefectūrā Reātīnā complūrīs dēlēctōs adulēscentīs, quōrum operā ūtor adsiduē in reī pūblicae praesidiō, cum gladiīs mīseram. Interim tertiā ferē vigiliā exāctā, cum iam pontem Mulvium māgnō comitātū lēgātī Allobrogum ingredī inciperent ūnāque Volturcius, fit in eōs impetus; ēdūcuntur et ab illīs gladiī et ā nostrīs. Rēs praetōribus erat nōta sōlīs, īgnōrābātur ā cēterīs.

Seizure of treasonable letters. Certain leaders of the conspiracy

summoned before the senate.

III. Tum interventū Pomptīnī atque Flaccī pūgna quae erat commissa sēdātur. Litterae, quaecumque erant in eō comitātū, integrīs sīgnīs praetōribus trāduntur; ipsī compre- hēnsī ad mē, cum iam dīlūcēsceret, dēdūcuntur. Atque hōrum omnium scelerum improbissinmum māchinātōrem Cimbrum Gabīnium statim ad mē nihildum suspicantem vocāvī; deinde item arcessītus est L. Statilius et post eum C. Cethēgus; tar- dissimē autem Lentulus vēnit, crēdō quod in litterīs dandīs praeter cōnsuētūdinem proximā nocte vigilārat.

Cum summīs et clārissimīs hūius cīvitātis virīs, quī audītā rē frequentēs ad mē māne convēnerant, litterās ā mē prius aperīrī quam ad senātum dēferrī placēret, nē, sī nihil esset inventum, temerē ā mē tantus tumultus iniectus cīvitātī vidērētur, negāvī mē esse factūrum ut dē perīculō pūblicō nōn ad cōnsilium pūblicum rem integram dēferrem. Etenim, Quirītēs, sī ea quae erant ad mē dēlāta reperta nōn essent, tamen ego nōn arbitrābar in tantīs reī pūblicae perīculīs esse mihi nimiam dīligentiam pertimēscendam. Senātum frequentem celeriter,

10

15

20

25

30 I0

55

20

100 ORATIONS OF CICERO

ut vīdistis, coēgi. Atque intereā statim admonitū Allobrogum C. Sulpicium praetōrem, fortem virum, mīsī, quī ex aedibus Cethēgī sī quid tēlōrum esset efferret; ex quibus ille māximum sīcārum numerum et gladiōrum extulit.

Facts disclosed by Volturcius and the Gauls.

IV. Intrōdūxi Volturcium sine Gallīs, fidem pūblicam iūssū senātūs dedī, hortātus sum ut ea quae scīret sine timōre in- dicāret. Tum ille dīxit, cum vix sē ex māgnō timōre recreāsset: ā P. Lentulō sē habēre ad Catilinam mandāta et litterās, ut servōrum praesidiō ūterētur, ut ad urbem quam prīmum cum exercitū accēderet; id autem eō cōnsiliō, ut cum urbem ex omnibus partibus, quem ad modum dēscriptum distribūtumque erat, incendissent caedemque īnfīnītam cīvium fēcissent, praestō esset ille, qui et fugientīs exciperet et sē cum hīs urbānīs ducibus coniungeret.

Intrōductī autem Gallī iūs iūrandumssibi et litterās ab Lentulō, Cethēgō, Statiliō ad suam gentem data esse dīxērunt, atque ita sibi ab hīs et ā L. Cassiō esse praescrīptum, ut equitātum in ītaliam quam prīmum mitterent; pedestrīs sibi cōpiās nōn

dēfutūrās. Lentulum autem sibi cōnfīrmāsse ex fātīs Sibyllinīs haruspicumque respōnsīs sē esse tertium illum Cornēlium ad quem rēgnum hūius urbis atque imperium pervenīre esset necesse; Cinnam ante sē et Sullam fuisse; eundemque dīxisse fātālem hunc annum esse ad interitum hūius urbis atque imperī, quī esset annus decimus post virginum absolūtiōnem, post IN CATILINAM TERTIA IOI.

Capitōlī autem incēnsiōnem vīcēsimus. Hanc autem Cethēgō cum cēterīs contrōversiam fuisse dīxērunt, quod Lentulō et aliīs Sāturnālibus caedem fierī atque urbem incendī placēret, Cethēgō nimium id longum vidērētur.

The letters are identified and read.

V. Ac nē longum sit, Quiritēs, tabellās prōferrī iussimus quae

ā quōque dicēbantur datae. Primō ostendimus Cethēgō si- gnum; cōgnōvit. Nōs linum incidimus, lēgimus. EĒrat scrīp- tum ipsīus manū Allobro- gum senātuī et populō, sēsē quae eōrum lēgātīs cōnfīr- māsset factūrum esse, ōrāre ut item illi facerent quae sibi eōrum lēgāti recēpis- sent. Tum Cethēgus, quī SIGNET-RINGS paulō ante aliquid tamen

dē gladiīs ac sīcīs quae apud

ipsum erant dēprehēnsa respondisset, dixissetque sē semper bonōrum ferrāmentōrum studiōsum fuisse, recitātīs litterīs dēbilitātus atque abiectus cōnscientiā repente conticuit. Intrō- ductus est Statilius; cōgnōvit et sīgnum et manum suam. Reci- tātae sunt tabellae in eandem ferē sententiam; cōnfessus est. Tum ostendī tabellās Lentulō et quaesivi cōgnōsceretne sīgnum. Adnuit. “Est vērō,” inquam, “nōtum quidem sīgnum, imāgō avī tuī, clārissimī virī, quī amāvit ūnicē patriam et cīvīs suōs; quae quidem tē ā tantō scelere etiam mūta revocāre dēbuit.” Legun- tur eādem ratiōne ad senātum Allobrogum populumque litterae. Sī quid dē hīs rēbus dīcere vellet, fēcī potestātem. Atque ille prīimō quidem negāvit; post autem aliquantō, tōtō iam indiciō expositō atque ēditō, surrēxit;. quaesivit ā Gallīs quid sibi esset cum iis quam ob rem domum suam vēnissent, itemque ā Volturciō. Quī cum illī breviter cōnstanterque respondissent, per quem ad eum quotiēnsque vēnissent, quaesīssentque ab eō nihilne sēcum esset dē fātīs Sibyllīnīs locūtus, tum ille subitō

20

35

30 15

20

I102 ORATIONS OF CICERO

scelere dēmēns quanta cōnscientiae vīs esset ostendit. Nam cum id posset īnfitiārī, repente praeter opīniōnem omnium cōnfessus est. Ita eum nōn modo ingenium illud et dīcendī exercitātiō, quā semper valuit, sed etiam propter vim sceleris manifēstī atque dēprehēnsī impudentia, quā superābat omnīs, improbitāsque dēfēcit.

Volturcius vērō subitō litterās prōferrī atque aperīri iubet quās sibi ā Lentulō ad Catilīnam datās esse dīcēbat. Atque ibi vehementissimē perturbātus Lentulus tamen et sīgnum et manum suam cōgnōvit. Erant autem sine nōmine, sed ita:

5 SLEXīī : I1fi a

2

īū

WRITING-MATERIALS

“Quis sim sciēs ex eō quem ad tē mīsī. Cūrā ut vir sīs, et cōgitā quem in locum sīs prōgressus. Vidē ecquid tibi iam sit necesse, et cūrā ut omnium tibi auxilia adiungās, etiam īnfimōrum.” Gabīnius deinde intrōductus, cum prīmō impudenter re- spondēre coepisset, ad extrēmum nihil ex iīs quae Gallī īnsimu- lābant negāvit. Ac mihi quidem, Quirītēs, cum illa certissima vīsa sunt argūmenta atque indicia sceleris, tabellae, sīgna, manūs, dēnique ūnīus cūiusque cōnfessiō; tum multō certiōra illa, color, oculī, vultūs, taciturnitās. Sīc enim obstupuerant, sīc terram intuēbantur, sīc fūrtim nōn numquam inter sēsē aspiciē- bant, ut nōn iam ab aliīs indicārī, sed indicāre sē ipsīvidērentur.

The senate’s decree. Arrest of the chief conspirators. VI. Indiciīs expositīs atque ēditīs, Quirītēs, senātum cōn- suluī dē summā rē pūblicā quid fierī placēret. Dictae sunt ā

IN CATILINAM TERTIA 103

prīncipibus ācerrimae ac fortissimae sententiae, quās senātus sine ūllā varietāte est secūtus. Et quoniam nōndum est per- scrīptum senātūs cōnsultum, ex memoriā vōbīs, Quirītēs, quid senātus cēnsuerit expōnam.

Prīmum mihi grātiae verbīs amplissimīs aguntur, quod virtūte, cōnsiliō, prōvidentiā meā rēs pūblica māximīs perīculīs sit līberāta. Deinde L. Flaccus et C. Pomptīnus praetōrēs, quod eōrum operā fortī fidēlīque ūsus essem, meritō ac iūre laudan- tur. Atque etiam virō fortī, conlēgae meō, laus impertitur, quod eōs quī hūius coniūrātiōnis participēs fuissent ā suīs et ā reī pūblicae cōnsiliīs remōvisset.

Atque ita cēnsuērunt, ut P. Lentulus, cum sē praetūrā abdi- cāsset, in custōdiam trāderētur; itemque utī C. Cethēgus, L. Statilius, P. Gabīnius, quī omnēs praesentēs erant, in custōdiam trāderentur; atque idem hōc dēcrētum est in L. Cassium, quī sibi prōcūrātiōnem incendendae urbis dēpopōscerat, in M. Cē- pārium, cui ad sollicitandōs pāstōrēs Āpūliam attribūtam esse erat indicātum, in P. Fūrium, quī est ex iīs colōnīs quōs Faesu- lās L. Sulla dēdūxit, in Q. Annium Chīlōnem, quī ūnā cum hōc Fūriō semper erat in hāc Allobrogum sollicitātiōne versātus, in P. Umbrēnum, lībertīnum hominem, ā quō prīmum Gallōs ad Gabīnium perductōs esse cōnstābat. Atque eā lēnitāte senātus est ūsus, Quirītēs, ut ex tantā coniūrātiōne tantāque hāc multi- tūdine domesticōrum hostium novem hominum perditissimōrum poenā rē pūblicā cōnservātā, reliquōrum mentīs sānārī posse arbitrārētur.

Atque etiam supplicātiō dīs immortālibus prō singulārī eōrum meritō meō nōmine dēcrēta est, quod mihi prīmum post hanc urbem conditam togātō contigit; et hīs dēcrēta verbīs est, quod urbem incendiīs, caede cīvīs, ītaliam bellō īberāssem. Quae supplicātiō sī cum cēterīs supplicātiōnibus cōnferātur, hōc interest, quod cēterae bene gestā, haec ūna cōnservātā rē pūblicā cōnstitūta est.

Atque illud quod faciendum prīmum fuit factum atque trānsāctum est. Nam P. Lentulus, quamquam patefactīs

20

25

30

35 I0

ī5

20

35

30

I1C4 ORATIONS OF CICERO

indiciīs, confessiōnibus suīs iūdiciō senātūs nōn modo praetōris iūs vērum etiam cīvis āmīserat, tamen magistrātū sē abdicāvit, ut quae religiō C. Mariō, clārissimō virō, nōn fuerat quō minus C. Glauciam, dē quō nihil nōminātim erat dēcrētum, praetōrem occīderet, eā nōs religiōne in prīvātō P. Lentulō pūniendō līberārēmur.

Success mainly due to Catiline’s enforced flight from Rome.

VII. Nunc quoniam, Quirītēs, cōnscelerātissimī perīculōsissi- mīque bellī nefāriōs ducēs captōs iam et comprehēnsōs tenētis, exīstimāre dēbētis omnīs Catilīnae cōpiās, omnīs spēs atque opēs hīs dēpulsīs urbis perīculīs concidisse. Quem quidem ego cum ex urbe pellēbam, hōc prōvidēbam animō, Quirītēs, remōtō Catilīnā nōn mihi esse P. Lentulī somnum nec L. Cassī adipēs nec C. Cethēgī furiōsam temeritātem pertimēscendam. Ille erat ūnus timendus ex istīs omnibus, sed tam diū dum urbis moenibus continēbātur. Omnia nōrat, omnium aditūs tenēbat; appellāre, temptāre, sollicitāre poterat, audēbat. Erat eī cōn- silium ad. facinus aptum, cōnsiliō autem neque manus neque lingua deerat. Iam ad certās rēs cōnficiendās certōs hominēs dēlēctōs ac dēscrīptōs habēbat. Neque vērō, cum aliquid mandārat, cōnfectum putābat; nihil erat quod nōn ipse obīret, occurreret, vigilāret, labōrāret; frīgus, sitim, famem ferre poterat.

Hunc ego hominem tam ācrem, tam audācem, tam parātum, tam callidum, tam in scelere vigilantem, tam in perditīs rēbus dīligentem, nisi ex domesticīs īnsidiīs in castrēnse latrōcinium compulissem, — dīcam id quod sentiō, Quirītēs, — nōn facile hanc tantam mōlem malī ā cervīcibus vestrīs dēpulissesm. Nōn ille nōbīs Sāturnālia cōnstituisset, neque tantō ante exitī ac fātī diem reī pūblicae dēnūntiāvisset, neque commīsisset ut sīgnum, ut litterae suae testēs manifēstī sceleris dēprehende- rentur. Quae nunc illō absente sīc gesta sunt ut nūllum in prīvātā domō fūrtum umquam sit tam palam inventum quam haec tanta in rē pūblicā coniūrātiō manifēstō inventa atque

IN CATILINAM TERTIA Iō6

dēprehēnsa est. Quod sī Catilīna in urbe ad hanc diem. re- mānsisset, quamquam, quoad fuit; omnibus ēius cōnsiliīs occurrī atque obstitī, tamen, ut levissimē dīcam, dīmicandum nōbīs cum illō fuisset; neque nōs umquam, cum ille in urbe hostis esset, tantīs perīculīs rem pūblicam tantā pāce, tantō ōtiō, tantō si- lentiō līberāssēmus.

The interest of the gods made manifest.

VIII. Quamquam haec omnia, Quirītēs, ita sunt ā mē admi- nistrāta ut deōrum immortālium nūtū atque cōnsiliō et gesta et prōvīsa esse videantur. Idque cum coniectūrā cōnsequī possu- mus, quod vix vidētur hūmānī cōnsilī tantārum rērum gubernā- tiō esse potuisse, tum vērō ita praesentēs hīs temporibus opem et auxilium nōbīs tulērunt ut eōs paene oculīs vidēre possēmus. Nam ut illa omittam, vīsās nocturnō tempore ab occidente facēs ārdōremque caelī, ut fulminum iactūs, ut terrae mōtūs relinquam, ut omittam cētera, quae tam multa nōbīs cōnsulibus facta sunt ut haec quae nunc fīunt canere dī immortālēs vidē- rentur, hōc certē quod sum dictūrus neque praetermittendum neque relinquendum est.

Nam profectō memoriā tenētis Cottā et Torquātō cōnsulibus complūrīs in Capitōliō rēs dē caelō esse percussās, cum et simulācra deōrum dēpulsa sunt et statuae veterum hominum dēiectae et lēgum aera liquefacta; et tāctus etiam ille quī hanc urbem condidit Rōmulus, quem inaurātum in Capitōliō, parvum atque lactentem, ūberibus lupīnīs inhiantem, fuisse meministis. Quō quidem tempore cum haruspicēs ex tōtā Etrūriā convēnissent, caedīs atque incendia et lēgum interitum et bellum cīvīle ac domesticum et tōtīus urbis atque imperī occāsum appropinquāre dīxērunt, nisi dī immortālēs omnī ra- tiōne plācātī suō nūmine prope fāta ipsa flēxissent.

Itaque illōrum respōnsīs tum et lūdī per decem diēs factī sunt neque rēs ūlla quae ad plācandōs deōs pertinēret prae- termissa est. īdemque iussērunt simulācrum Iovis facere mā- ius, et in excelsō conlocāre et — contrā atque anteā fuerat— ad

15

20

25

30 IO

106 ORATIONS OF CICERO

orientem convertere; ac sē spērāre dīxērunt, sī illud sīgnum, quod vidētis, sōlis ortum et forum cūriamque cōnspiceret, fore

THE TEMPLE OF JUPITER CAPITOLINUS

ut ea cōnsilia quae clam essent inita contrā salūtem urbis atque imperī inlūstrārentur, ut ā senātū populōque Rōmānō perspicī possent. Atque illud sīgnum conlocandum cōnsulēs illī locāvē- runt; sed tanta fuit operis tarditās ut neque superiōribus cōn- sulibus neque nōbīs ante hodiernum diem conlocārētur.

By their help the city has been saved.

IX. Hīc quis potest esse, Quirītēs, tam āversus ā vērō, tam praeceps, tam mente captus qui neget haec omnija quae vidē- mus, praecipuēque hanc urbem, deōrum immortālium nūtū ac potestāte administrārī? Etenim cum esset ita respōnsum, caedēs, incendia, interitum reī pūblicae comparārī, et ea per cīvīs, quae tum propter māgnitūdinem scelerum nōn nūllīs incrēdibilia vidēbantur, ea nōn modo cōgitāta ā nefāriīs cīvi- IN CATILINAM TERTIA 107

bus vērum etiam suscepta esse sēnsistis. Illud vērō nōnne ita praesēns est ut nūtū Iovis Optimi Māximī factum esse videātur, ut cum hodiernō diē māne per forum meō iūssū et coniūrātī et eōrum indicēs in aedem Concordiae dūcerentur, eō ipsō tem- pore sīgnum statuerētur? Quō conlocātō atque ad vōs senā- 5 tumque conversō, omnia quae erant contrā salūtem omnium cōgitāta inlūstrāta et patefacta vīdistis.

Quō etiam māiōre sunt istī odiō suppliciōque dīgnī quī nōn sōlum vestrīs domiciliīs atque tēctīs sed etiam deōrum templīs atque dēlūbrīs sunt fūnestōs ac nefāriōs īgnis īnferre cōnātī. io Quibus ego sī mē restitisse dicam, nimium mihi sūmam et nōn sim ferendus. Ille, ille Iuppiter restitit; ille Capitōlium,

g: 8Bxēēē ēēē4 S ī=

2Ll Tr a 5=28

THE TEMPLE OF CONCORD

(Restoration)

ille haec templa, ille cūnctam urbem, ille vōs omnīs salvōs esse voluit. Dīs ego immortālibus ducibus hanc mentem, Quirītēs, I10

15

20

25

30

108 ORATIONS OF CICERO

voluntātemque suscēpī atque ad haec tanta indicia pervēnī. Iam vērō ab Lentulō cēterīsque domesticīs hostibus tam dē- menter tantae rēs crēditae et īgnōtis et barbarīs commissaeque litterae numquam essent profectō, nisi ab dīs immortālibus huic tantae audāciae cōnsilium esset ēreptum. Quid vērō? Ut ho- minēs Gallī ex cīvitāte male pācātā, quae gēns ūna restat quae bellum populō Rōmānō facere et posse et nōn nōlle videātur, spem imperī ac rērum māximārum ūltrō sibi ā patriciīs homini- bus oblātam neglegerent vestramque salūtem suīs opibus antepō- nerent, id nōn dīvīnitus esse factum putātis, praesertim quī nōs nōn pūgnandō sed tacendō superāre potuerint?

The citizens should unite in thanksgiving for their deliverance.

X. Quam ob rem, Quirītēs, quoniam ad omnia pulvīnāria supplicātiō dēcrēta est, celebrātōte illōs diēs cum coniugibus ac līberīs vestrīs. Nam multī saepe honōrēs dīs immortālibus iūstī habitī sunt ac dēbitī, sed profectō iūstiōrēs numquam. Ēreptī enim estis ex crūdēlissimō ac miserrimō interitū; ēreptī sine caede, sine sanguine, sine exercitū, sine dīmicātiōne; togātī mē ūnō togātō duce et imperātōre vīcistis. Etenim recordāminī, Quirītēs, omnīs cīvīlīs dissēnsiōnēs, nōn sōlum eās quās audīstis sed eās quās vōsmet ipsī meministis atque vīdistis. L. Sulla P. Sulpicium oppressit; ēiēcit ex urbe C. Marium, custōdem hūius urbis, multōsque fortīs virōs partim ēiēcit ex cīvitāte, partim interēmit. Cn. Octāvius cōnsul armīs expulit ex urbe conlēgam; omnis hīc locus acervīs corporum et cīvium sanguine redundāvit. Superāvit posteā Cinna cum Mariō; tum vērō clā- rissimīs virīs interfectīs lūmina cīvitātis exstincta sunt. Ultus est hūius victōriae crūdēlitātem posteā Sulla, nē dīcī quidem opus est quantā dēminūtiōne cīvium et quantā calamitāte reī pūblicae. Dissēnsit M. Lepidus ā clārissimō et fortissimō virō Q. Catulō; attulit nōn tam ipsīus interitus reī pūblicae lūctum quam cēterōrum.

Atque illae tamen omnēs dissēnsiōnēs erant ēius modī quae nōn ad dēlendam sed ad commūtandam rem pūblicam perti-

IN CATILINAM TERTIA 109

nērent. Nōn illī nūllam esse rem pūblicam, sed in eā quae esset sē esse prīncipēs, neque hanc urbem cōnflagrāre, sed sē in hāc urbe flōrēre voluērunt. Atque illae tamen omnēs dis- sēnsiōnēs, quārum nūlla exitium reī pūblicae quaesīvit, ēius modī fuērunt ut nōn reconciliātiōne concordiae sed interne- s ciōne cīvium dīiūdicātae sint. In hōc autem ūnō post hominum memoriam māximō crūdēlissimōque bellō, quāle bellum nūlla umquam barbaria cum suā gente gessit, quō in bellō lēx haec fuit ā Lentulō, Catilīnā, Cethēgō, Cassiō cōnstitūta, ut omnēs quī salvā urbe salvī esse possent in hostium numerō dūcerentur, ro ita mē gessī, Quirītēs, ut salvī omnēs cōnservārēminī; et cum ho- stēs vestrī tantum cīvium superfutūrum putāssent quantum īnfī- nītae caedī restitisset, tantum autem urbis quantum flamma obīre nōn potuisset, et urbem et cīvīs integrōs incolumīsque servāvī.

Cicero desires no reward other than the grateful remembrance of his countrymen.

XI. Quibus prō tantīs rēbus, Quirītēs, nūllum ego ā vōbīs r35 praemium virtūtis, nūllum īnsīgne honōris, nūllum monumentum laudis postulō, praeterquam hūius diēī memoriam sempiternam. In animīs ego vestrīs omnīs triumphōs meōs, omnia ōrnāmenta honōris, monumenta glōriae, laudis īnsīgnia condī et conlocārī volō. Nihil mē mūtum potest dēlectāre, nihil tacitum, nihil 20 dēnique ēius modī quod etiam minus dīgnī adsequī possint. Menmoriā vestrā, Quirītēs, nostrae rēs alentur, sermōnibus crē- scent, litterārum monumentīs inveterāscent et corrōborābuntur; eandemque diem intellegō, quam spērō aeternam fore, prōpā- gātam esse et ad salūtem urbis et ad memoriam cōnsulātūs o5 meī, ūnōque tempore in hāc rē pūblicā duōs cīvīs exstitisse, quōrum alter fīnīs vestrī imperī nōn terrae sed caelī regiōnibus termināret, alter ēiusdem imperī domicilium sēdīsque servāret.

He intrusts his safety and reputation to good citizens.

XII. Sed quoniam eārum rērum quās ego gessī nōn eadem est fortūna atque condiciō quae illōrum quī externa bella gessē- s0

10

20

25

30

11O0 ORATIONS OF CICERO

runt, quod mihi cum iīs vīrendum est quōs vīcī ac subēgī, illī hostīs aut interfectōs aut oppressōs relīquērunt, vestrum est, Quiriītēs, sī cēterīs facta sua rēctē prōsunt, mihi mea nē quandō obsint prōvidēre. Mentēs enim hominum audācissimōrum scelerātae ac nefāriae nē vōbīs nocēre possent ego prōvīdī; nē mihi noceant vestrum est prōvidēre. Quamquam, Quirītēs, mihi quidem ipsī nihil ab istīs iam nocērī potest. Māgnum enim est in bonīs praesidium, quod mihi in perpetuum com- parātum est; māgna in rē pūblicā dīgnitās, quae mē semper tacita dēfendet; māgna vīs cōnscientiae, quam quī neglegunt, cum mē violāre volent, sē ipsī indicābunt.

Est enim in nōbīs is animus, Quirītēs, ut nōn modo nūllīus audāciae cēdāmus, sed etiam omnīs improbōs ūltrō semper lacessāmus. Quod sī omnis impetus domesticōrum hostium dēpulsus ā vōbīs sē in mē ūnum converterit, vōbīs erit videndum, Quirītēs, quā condiciōne posthāc eōs esse velītis quī sē prō salūte vestrā obtulerint invidiae perīculīsque omnibus; mihi quidem ipsī quid est quod iam ad vītae frūctum possit adquīrī, cum praesertim neque in honōre vestrō neque in glōriā virtūtis quicquam videam altius quō mihi libeat ascendere? Illud per- ficiam profectō, Quirītēs, ut ea quae gessi in cōnsulātū prīvātus tuear atque ōrnem, ut, sī qua est invidia in cōnservandā rē pūblicā suscepta, laedat invidōs, mihi valeat ad glōriam. Dēni- que ita mē in rē pūblicā trāctābō ut meminerim semper quae gesserim, cūremque ut ea virtūte, nōn cāsū gesta esse videantur.

Vōs, Quirītēs, quoniam iam nox est, venerātī Iovem illum, custōdem hūius urbis ac vestrum, in vestra tēcta discēdite; et ea, quamquam iam est perīculum dēpulsum, tamen aequē ac priōre nocte custōdiīs vigiliīsque dēfendite. Id nē vōbīs diūtius faciendum sit atque ut in perpetuā pāce esse possītis, prōvidēbō.

IN CATILINAM QUARTA III

ORATIO IN CATILINAM QUARTA

The solicitude of the senate for the consul’s safety.

I. Videō, patrēs cōnscrīptī, in mē omnium vestrum ōra atque oculōs esse conversōs; videō vōs nōn sōlum dē vestrō ac reī pūblicae vērum etiam, sī id dēpulsum sit, dē meō perīculō esse sollicitōs. Est mihi iūcunda in malīs et grāta in dolōre vestra ergā mē voluntās, sed eam, per deōs immortālis, dēpōnite atque oblītī salūtis meae dē vōbīs ac dē vestrīs līberīs cōgitāte. Mihi sī haec condiciō cōnsulātūs data est, ut omnīs acerbitātēs, omnīs dolōrēs cruciātūsque perferrem, feram nōn sōlum fortiter vērum etiam libenter, dum modo meīs labōribus vōbis populō- que Rōmānō dīgnitās salūsque pariātur.

Ego sum ille cōnsul, patrēs cōnscrīptī, cui nōn forum, in quō omnis aequitās continētur, nōn campus cōnsulāribus auspiciīs cōnsecrātus, nōn cūria, summum auxilium omnium gentium, nōn domus, commūne perfugium, nōn lectus ad quiētem datus, nōn dēnique haec sēdēs honōris umquam vacua mortis perīculō atque īnsidiīs fuit. Ego multa tacuī, multa pertulī, multa concessī, multa meō quōdam dolōre in vestrō timōre sānāvī. Nunc sī hunc exitum cōnsulātūs meī dī immortālēs esse voluērunt, ut vōs populumque Rōmānum ex caede miserrimā, coniugēs līberōsque vestrōs virginēsque Vestālīs ex acerbissimā vexātiōne, templa atque dēlūbra, hanc pulcherrimam patriam omnium nostrum ex foedissimā flammā, tōtam ītaliam ex bellō et vāstitāte ēriperem, quaecumque mihi ūnī prōpōnētur fortūna, subeātur. Etenim sī P. Lentulus suum nōmen inductus ā vāti- bus fātāle ad perniciem reī pūblicae fere putāvit, cūr ego nōn laeter meum cōnsulātum ad salūtem populī Rōmānī prope fātālem exstitisse?

SELLA CURULIS

10 I10

315

20

25

30

112 ORATIONS OF CICERO

The welfare of the state should be the only consideration.

II. Quā rē, patrēs cōnscrīptī, cōnsulite vōbīs, prōspicite patriae, cōnservāte vōs, coniugēs, līberōs fortūnāsque vestrās, populī Rōmānī nōmen salūtemque dēfendite; mihi parcere ac dē mē cōgitāre dēsinite. Nam prīmum dēbeō spērāre omnīs deōs quī huic urbī praesident prō eō mihi ac mereor relātūrōs esse grātiam; deinde, sī quid obtigerit, aequō animō parātōque moriar. Nam neque turpis mors fortī virō potest accidere neque immātūra cōnsulārī nec misera sapientī. Nec tamen ego sum ille ferreus quī frātris cārissimī atque amantissimī prae- sentis maerōre nōn movear, hōrumque omnium lacrimīs ā quibus mē circumsessum vidētis. Neque meam mentem nōn domum saepe revocat exanimāta uxor et abiecta metū fīlia et parvulus fīlius, quem mihi vidētur amplectī rēs pūblica tamquam obsidem cōnsulātūs meī, neque ille quī exspectāns hūius exitum diēī stat in cōnspectū meō gener. Moveor hīs rēbus omnibus, sed in eam partem, utī salvī sint vōbīscum omnēs, etiam sī mē vīs aliqua oppresserit, potius quam et illī et nōs ūnā reī pūblicae peste pereāmus.

Quā rē, patrēs cōnscrīptī, incumbite ad salūtem reī pūblicae, circumspicite omnīs procellās quae impendent nisi prōvidētis. Nōn Ti. Gracchus, quod iterum tribūnus plēbis fierī voluit, nōn C. Gracchus, quod agrāriōs concitāre cōnātus est, nōn L. Sā- turnīnus, quod C. Memmium occīdit, in discrīmen aliquod atque in vestrae sevēritātis iūdicium addūcitur; tenentur iī quī ad urbis incendium, ad vestram omnium caedem, ad Catilīnam accipiendum Rōmae restitērunt; tenentur litterae, sīgna, manūs, dēnique ūnīus cūiusque cōnfessiō; sollicitantur Allobrogēs, servitia excitantur, Catilīna arcessitur; id est initum cōnsilium, ut interfectīs omnibus nēmō nē ad dēplōrandum quidem populī Rōmānī nōmen atque ad lāmentandam tantī imperī calamitātem relinquātur.

IN CATILINAM QUARTA 113

The conspirators are virtually condemned, and Rome’s safety requires their speedy punishment.

III. Haec omnia indicēs dētulērunt, reī cōnfessī sunt, vōs multīs iam iūdiciīs iūdicāvistis: prīmum quod mihi grātiās ēgistis singulāribus verbīs, et meā virtūte atque dīligentiā perdi- tōrum hominum coniūrātiōnem patefactam esse dēcrēvistis; deinde quod P. Lentulum sē abdicāre praetūrā coēgistis; tum quod eum et cēterōs dē quibus iūdicāstis in custōdiam dandōs cēnsuistis; māximēque quod meō nōmine supplicātiōnem dē- crēvistis, quī honōs togātō habitus ante mē est nēminī; po- strēmō hesternō diē praemia lēgātīs Allobrogum Titōque Voltur- ciō dedistis amplissima. Quae sunt omnia ēius modī ut iī quī in custōdiam nōminātim datī sunt sine ūllā dubitātiōne ā vōbīs damnātī esse videantur.

Sed ego īnstituī referre ad vōs, patrēs cōnscrīptī, tamquam integrum, et dē factō quid iūdicētis et dē poenā quid cēnseātis. Illa praedīcam quae sunt cōnsulis. Ego māgnum in rē pūblicā versārī furōrem et nova quaedam miscērī et concitārī mala iam prīdem vidēbam; sed hanc tantam, tam exitiōsam habērī con- iūrātiōnem ā cīvibus numquam putāvī. Nunc quicquid est, quōcumque vestrae mentēs inclīnant atque sententiae, statuen- dum vōbīs ante noctem est. Quantum facinus ad vōs dēlātum sit vidētis. Huic sī paucōs putātis adfīnīs esse, vehementer errātis. Lātius opīniōne dissēminātum est hōc malum; mānā- vit nōn sōlum per ītaliam vērum etiam trānscendit Alpīs, et obscūrēserpēns multās iam prōvinciās occupāvit. Id opprimī sustentandō aut prōlātandō nūllō pactō potest; quācumque ratiōne placet, celeriter vōbīs vindicandum est.

The two motions before the senate.

IV. Videō duās adhūc esse sententiās: ūnam D. Silānī, quī cēnset eōs quī haec dēlēre cōnātī sunt morte esse multandōs; alteram C. Caesaris, quī mortis poenam removet, cēterōrum suppliciōrum omnis acerbitātēs amplectitur. Uterque et prō suā dīgnitāte et prō rērum māgnitūdine in summā sevēritāte

I

20

as

30 10

55

20

as

30

114 ORATIONS OF CICERO

versātur. Alter eōs quī nōs omnis vītā prīvāre cōnātī sunt, quī dēlēre imperium, quī populi Rōmānī nōmen exstinguere, punctum temporis fruī vītā et hōc commūnī spīritū nōn putat oportēre; atque hōc genus poenae saepe in improbōs cīvis in hāc rē pūblicā esse ūsūrpātum recordātur.

Alter intellegit mortem. ab dīs immortālibus nōn esse supplicī causā cōnstitūtam, sed aut necessitātem nātūrae aut labōrum ac miseriārum quiētem esse. Itaque eam sapientēs numquam invitī, fortēs saepe etiam libenter oppetīvērunt. Vincula vērō, et ea sempiterna, certē ad singulārem poenam nefāriī sceleris inventa sunt. Mūnicipiīs dispertīrī iubet. Habēre vidētur ista rēs inīquitātem, sī imperāre velīs; difficultātem, sī rogāre. Dpē- cernātur tamen, sī placet. Ego enim suscipiam et, ut spērō, reperiam quī id quod salūtis omnium causā statueritis nōn putent esse suae dīgnitātis recūsāre. Adiungit gravem poenam mūnicipiīs, sī quis eōrum vincula rūperit; horribilīs custōdiās circumdat et dīgnās scelere hominum perditōrum. Sancit nē quis eōrum poenam quōs condemnat aut per senātum aut per populum levāre possit; ēripit etiam spem, quae sōla hominēs in miseriīs cōnsōlārī solet. Bona praetereā pūblicārī iubet; vitam sōlam relinquit nefāriīs hominibus, quam sī ēripuisset, multōs ūnā dolōrēs animī atque corporis et omnīs scelerum poenās adēmisset. Itaque ut aliqua in vītā formīdō improbīs esset posita, apud īnferōs ēius modī quaedam illī antīquī suppli- cia impiīs cōnstitūta esse voluērunt, quod vidēlicet intellegēbant hīs remōtīs nōn esse mortem ipsam pertimēscendam.

Cicero’s reply to Caesar’s argument.

V. Nunc, patrēs cōnscrīptī, ego meā videō quid intersit. Si eritis secūtī sententiam C. Caesaris, quoniam hanc is in rē pūblicā viam quae populāris habētur secūtus est, fortasse minus erunt hōc auctōre et cōgnitōre hūiusce sententiae mihi populā- rēs impetūs pertimēscendī; sīn illam alteram, nesciō an amplius mihi negōtī contrahātur. Sed tamen meōrum perīculōrum ra- tiōnēs ūtilitās reī pūblicae vincat.

IN CATILINAM QUARTA I1156

Habēmus enim ā Caesare, sīcut ipsīus dīgnitās et māiōrum ēius amplitūdō postulābat, sententiam tamquam obsidem per- petuae in rem pūblicam voluntātis. Intellēctum est quid inter- esset inter levitātem cōntiōnātōrum et animum vērē populārem, salūtī populī cōnsulentem. vVideō dē istīs quī sē populārīs habērī volunt abesse nōn nēminem, nē dē capite vidēlicet cīvium Rōmānōrum sententiam ferat. Is et nūdius tertius in custōdiam cīvīis Rōmānōs dedit et supplicātiōnem mihi dēcrēvit, et indicēs hesternō diē māximīs praemiīs adfēcit. Iam hōc nēminī dubium est, quī reō custōdiam, quaesītōrī grātulātiōnem, indicī praemium dēcrēvit, quid dē tōtā rē et causā iūdicārit.

At vērō C. Caesar intellegit lēgem Semprōniam esse dē cīvi- bus Rōmānīs cōnstitūtam; quī autem reī pūblicae sit hostis, eum cīvem esse nūllō modō posse; dēnique ipsum lātōrem Semprōniae lēgis iniūssū populi poenās reī pūblicae dēpendisse. īdem ipsum Lentulum, largītōrem et prōdigum, nōn putat, cum dē perniciē populī Rōmānī, exitiō hūius urbis tam acerbē, tam crūdēliter cōgitārit, etiam appellārī posse populārem. Itaque homō miītissimus atque lēnissimus nōn dubitat P. Lentulum aeternīs tenebrīs vinculīsque mandāre, et sancit in posterum nē

I10

20

quis hūius suppliciō levandō sē iactāre et in perniciem populī

Rōmānī posthāc populāris esse possit. Adiungit etiam pūbili- cātiōnem bonōrum, ut omnis animī cruciātūs et corporis etiam egestās ac mendicitās cōnsequātur.

Death the proper penalty for such crimes.

VI. Quam ob remsive hōc statueritis, dederitis mihi comitem ad cōntiōnem populō cārum atque iūcundum; sīve Sīlānī sen- tentiam sequī mālueritis, facile mē atque vōs crūdēlitātis vitu- perātiōne populō Rōmānō pūrgābō, atque obtinēbō eam multō lēniōrem fuisse. Quamquam, patrēs cōnscrīptī, quae potest esse in tantī sceleris immānitāte pūniendā crūdēlitās? Ego enim dē meō sēnsū iūdicō. Nam ita mihi salvā rē pūblicā vōbīscum perfruī liceat ut ego, quod in hāc causā vehementior

IO

15

20

25

30

35

116 ORATIONS OF CICERO

sum, nōn atrōcitāte animī moveor — quis enim est mē mītior? — sed singulārī quādam hūmānitāte et misericordiā.

Videor enim mihi vidēre hanc urbem, lūcem orbis terrārum atque arcem omnium gentium, subitō ūnō incendiō conci- dentem; cernō animō sepultā in patriā miserōs atque insepul- tōs acervōs cīvium; versātur mihi ante oculōs aspectus Cethēgī et furor in vestrā caede bacchantis. Cum vērō mihi prōposuī rēgnantem Lentulum, sīcut ipse sē ex fātīs spērāsse cōnfessus est, purpurātum esse huic Gabīnium, cum exercitū vēnisse Catilīnam, tum lāmentātiōnem mātrum familiās, tum fugam vir- ginum atque puerōrum ac vexātiōnem virginum Vestālium per- horrēscō; et quia mihi vehe- menter haec videntur misera atque miseranda, idcircō in eōs quī ea perficere voluērunt mē sevērum vehementemque praebeō. Etenim quaerō sī quis pater familiās līberīs suīs ā servō interfectīs, uxōre oc- cīsā, incēnsā domō, supplicium dē servō nōn quam acerbissi- mum sūmpserit, utrum is clē- mēns ac misericors an inhū- mānissimus et crūdēlissimius esse videātur? Mihi vērō im- portūnus ac ferreus, quī nōn dolōre et cruciātū nocentis suum dolōrem cruciātumque lēnierit. Sīc nōs in hīs homini- bus, quī nōs, quī coniugēs, quī līberōs nostrōs trucīdāre voluē- runt, quī singulās ūnīus cūius- . que nostrum domōs et hōc ūniversum reī pūblicae domicilium dēlēre cōnātī sunt, quī id ēgērunt ut gentem Allobrogum in vestīgiīs hūius urbis atque in cinere dēflagrātī imperī conlocā-

A VESTAL VIRGIN IN CATILINAM QUARTA 117

rent, sī vehementissimī fuerimus, misericordēs habēbimur; sīn remissiōrēs esse voluerimus, summae nōbīs crūdēlitātis in pa- triae cīviumque perniciē fāma subeunda est.

Nisi vērō cuipiam L. Caesar, vir fortissimus et amantissimus reī pūblicae, crūdēlior nūdius tertius vīsus est, cum sorōris suae, fēminae lēctissimae, virum praesentem et audientem vītā pri- vandum esse dīxit, cum avum suum iūssū cōnsulis interfectum fīliumque ēius impūberem, lēgātum ā patre missum, in carcere necātum esse dīxit. Quōrum quod simile factum? Quod initum dēlendae reī pūblicae cōnsilium? Largītiōnis voluntās tum in rē pūblicā versāta est et partium quaedam contentiō. Atque illō tempore hūius avus Lentulī, vir clārissimus, armātus Grac- chum est persecūtus. Ille etiam grave tum vulnus accēpit, nē quid dē summā rē pūblicā dēminuerētur; hīc ad ēvertenda reī pūblicae fundāmenta Gallōs arcessit, servitia concitat, Catilīnam vocat, attribuit nōs trucīdandōs Cethēgō et cēterōs cīvīs inter- ficiendōs Gabīniō, urbem īnflammandam Cassiō, tōtam ītaliam vāstandam dīripiendamque Catilīnae. Vereāminī cēnseō nē in hōc scelere tam immānī ac nefandō nimis aliquid sevērē statuisse videāminī; multō magis est verendum nē remissiōne poenae crūdēlēs in patriam quam nē sevēritāte animadversiōnis nimis vehementēs in acerbissimōs hostīs fuisse videāmur.

All ranks unite in support of the state.

VII. Sed ea quae exaudiō, patrēs cōnscrīptī, dissimulāre nōn possum. Iaciuntur enim vōcēs, quae perveniunt ad aurīs meās, eōrum quī verērī videntur ut habeam satis praesidī ad ea quae vōs statueritis hodiermō diē trānsigenda. Omnia et prō- vīsa et parāta et cōnstitūta sunt, patrēs cōnscrīptī, cum meā summā cūrā atque dīligentiā, tum etiam multō māiōre populī Rōmānī ad summum imperium retinendum et ad commūnīs fortūnās cōnservandās voluntāte. Omnēs adsunt omnium ōrdi- num hominēs, omnium generum, omnium dēnique aetātum; plēnum est forum, plēna templa circum forum, plēnī omnēs aditūs hūius templī ac locī. Causa est enim post urbem con-

0

20

35

30 I0

15

20

25

118 ORATIONS OF CICERO

ditam haec inventa sōla in quā omnēs sentīrent ūnum atque idem, praeter eōs quī, cum sibi vidērent esse pereundum, cum omnibus potius quam sōlī perīre voluērunt.

Hōsce ego hominēs excipiō et sēcernō libenter, neque in improbōrum cīvium sed in acerbissimōrum hostium numerō habendōs putō. Cēteri vērō, dī immortālēs, quā frequentiā, quō studiō, quā virtūte ad commūnem salūtem dignitātemque cōnsentiunt! Quid ego hīc equitēs Rōmānōs commemorem? Quī vōbīs ita summam ōrdinis cōnsilīque concēdunt ut vōbīscum dē amōre reī pūblicae certent; quōs ex multōrum annōrum dis- sēnsiōne hūius ōrdinis ad societātem concordiamque revocātōs hodiernus diēs vōbīscum atque haec causa coniungit. Quam sī coniūnctiōnem, in cōnsulātū cōnfirmātam meō, perpetuam in rē pūblicā tenuerimus, cōnfirmō vōbīs nūllum posthāc malum cīvīle ac domesticum ad ūllam reī pūblicae partem esse ventū- rum. Parī studiō dēfendendae reī pūblicae convēnisse videō tribūnōs aerāriōs, fortissimōs virōs; scrībās item ūniversōs, quōs cum cāsū hīc diēs ad aerārium frequentāsset, videō ab exspectā- tiōne sortis ad salūtem commūnem esse conversōs. Omnis in- genuōrum adest multitūdō, etiam tenuissimōrum. Quis est enim cui nōn haec templa, aspectus urbis, possessiō lībertātis, lūx dēnique haec ipsa et hōc commūne patriae solum cum sit cārum tum vērō dulce atque iūcundum?

Even the humblest citizens are loyal.

VIII. Operae pretium est, patrēs cōnscrīptī, lbertīnōrum hominum studia cōgnōscere, quī suā virtūte fortūnam hūius cīvi- tātis cōnsecūtī vērē hanc suam esse patriam iūdicant, quam quī- dam hīc nātī, et summō locō nātī, nōn patriam suam sed urbem hostium esse iūdicāvērunt. Sed quid ego hōsce hominēs ōrdi-

nēsque commemorō quōs prīvātae fortūnae, quōs commūnis

30

rēs pūblica, quōs dēnique lībertās, ea quae dulcissima est, ad salūtem patriae dēfendendam excitāvit? Servus est nēmō, quī modo tolerābilī condiciōne sit servitūtis, quī nōn audāciam cīvium perhorrēscat, qui nōn haec stāre cupiat, quiī nōn quan-

IN CATILINAM QUARTA 119

tum audet et quantum potest cōnferat ad commūnem salūtem voluntātis.

Quā rē sī quem vestrum forte commovet hōc, quod audīi- tum est, lēnōnem quendam Lentulī concursāre circum taber- nās, pretiō spērāre sollicitāī posse animōs egentium atque imperītōrum, est id quidem coeptum atque temptātum, sed nūllī sunt inventī tam aut fortūnā miserī aut voluntāte perditī quī nōn illum ipsum sellae atque operis et quaestūs cottīdiānī locum, quī nōn cubīle ac lectulum suum, quī dēnique nōn cur- sum hunc ōtiōsum vītae suae salvum esse velint. Multō vērō māxima pars eōrum quī in tabernīs sunt, immō vērō — id enim potius est dīcendum— genus hōc ūniversum amantissimum est ōtī. Etenim omne īnstrūmentum, omnis opera atque quaestus frequentiā cīvium sustentātur, alitur ōtiō; quōrum sī quaestus occlūsīs tabernīs minuī solet, quid tandem incēnsīs futūrum fuit?

Pecisive action now will render the future secure.

IX. Quae cumiita sint, patrēs cōnscrīptī, vōbīs populī Rōmānī praesidia nōn dēsunt; vōs nē populō Rōmānō deesse videāminī prōvidēte. Habētis cōnsulem ex plūrimīs perīculīs et insidiīs atque ex mediā morte nōn ad vītam suam sed ad salūtem ve- stram reservātum. Omnēs ōrdinēs ad cōnservandam rem pūbli- cam mente, voluntāte, studiō, virtūte, vōce cōnsentiunt. Obsessa facibus et tēlīs impiae coniūrātiōnis vōbīs supplex manūs tendit patria commūnis; vōbīs sē, vōbīs vītam omnium cīvium, vōbīs arcem et Capitōlium, vōbis ārās Penātium, vōbīs illum īgnem Vestae sempiternum, vōbīs omnium deōrum templa atque dē- lūbra, vōbīs mūrōs atque urbis tēcta commendat. Praetereā dē vestrā vītā, dē coniugum vestrārum atque līberōrum animā, dē fortūnīs omnium, dē sēdibus, dē focīs vestrīs hodiernō diē vōbīs iūdicandum est. 3

Habētis ducem memorem vestrī, oblītum suī, quae nōn semper facultās datur; habētis omnīs ōrdinēs, omnīs hominēs, ūniversum populum Rōmānum, id quod in cīvīlī causā hodiernō diē priī-

20

35

30 120 ORATIONS OF CICERO

mum vidēmus, ūnum atque idem sentientem. Cōgitāte quantīs labōribus fundātum imperium, quantā virtūte stabilītam lībertā- tem, quantā deōrum benīgnitāte auctās exaggerātāsque fortūnās, ūna nox paene dēlērit. Id nē umquam posthāc nōn modo nōn

a2 īēs

1va .

=

SC==

Fr

THE TEMPLE OF VESTA

(Restoration)

5 cōnficī sed nē cōgitārī quidem possit ā cīvibus, hodiernō diē prōvidendum est. Atque haec, nōn ut vōs, quī mihi studiō paene praecurritis, excitārem, locūtus sum, sed ut mea vōx, quae dēbet esse in rē pūblicā prīnceps, officiō fūncta cōnsulārī vidērētur.

Cicero is confident of immortal fame, and trusts in his country’s protection.

11 X. Nunc, antequam ad sententiam redeō, dē mē pauca dīcam. Ego, quanta manus est coniūrātōrum, quam vidētis esse permāgnam, tantam mē inimīcōrum multitūdinem suscē- IN CATILINAM QUARTA 121

pisse videō; sed eam iūdicō esse turpem et infīrmam et abiec- tam. Quod sī aliquandō alicūius furōre et scelere concitāta manus ista plūs valuerit quam vestra ac reī pūblicae dīgnitās, mē tamen meōrum factōrum atque cōnsiliōrum numquam, patrēs cōnscrīptī, paenitēbit. Etenim mors, quam illī mihi fortasse minitantur, omnibus est parāta; vītae tantam laudem quantā vōs mē vestrīs dēcrētīs honestāstis nēmō est adsecūtus. Cē- terīs enim bene gestā, mihi ūnī cōnservātā rē pūblicā grātulā- tiōnem dēcrēvistis.

Sit Scīpiō clārus ille cūius cōnsiliō atque virtūte Hannibal in āfricam redīre atque ītaliā dēcēdere coāctus est; ōrnētur alter eximiā laude AĀfricānus, quī duās urbīs huic imperiō īnfēstissi- mās, Karthāginem Numantiamque, dēlēvit; habeātur vir ēgregius Paulus ille cūius currum rēx potentissimus quondam et nōbilissi- mus Persēs honestāvit; sit aeternā glōriā Marius, qui bis ītaliam obsidiōne et metū servitūtis līberāvit; antepōnātur omnibus Pompēius, cūius rēs gestae atque virtūtēs īsdem quibus sōlis cursus regiōnibus ac terminis continentur; erit profectō inter hōrum laudēs aliquid locī nostrae glōriae, nisi forte māius est patefacere nōbīs prōvinciās quō exīre possīmus quam cūrāre ut etiam illī quī absunt habeant quō victōrēs revertantur.

Quamquam est ūnō locō condiciō melior externae victōriae quam do- mesticae, quod hostēs aliēnigenae aut oppressī serviunt aut recepti in amīcitiam beneficiō sē obligātōs pu- tant; quī autem ex numerō cīvium dēmentiā aliquā dēprāvātī hostēs patriae semel esse coepērunt, eōs cum ā perniciē reī pūblicae rep- puleris, nec vī coērcēre nec bene- ficiō plācāre possīs. Quā rē mihi cum perditīs cīvibus aeternum bellum susceptum esse videō. Id ego vestrō bonōrumque omnium auxiliō memoriāque tan- tōrum perīculōrum, quae nōn modo in hōc populō quī servā-

PERSEUS

I5

30

35 122 ORATIONS OF CICERO

tus est sed in omnium gentium sermōnibus ac mentibus semper

haerēbit, ā mē atque ā meīs facile prōpulsārī posse cōnfidō.

Neque ūlla profectō tanta vīs reperiētur quae coniūnctiōmem

vestram equitumque Rōmānōrum et tantam cōnspīrātiōēnem S bonōrum omnium cōnfringere et labefactāre possit.

The senate is exhorted to act fearlessly.

XI. Quae cum ita sint, prō imperiō, prō exercitū, prō prō- vinciā quam neglēxī, prō triumphō cēterīsque laudis īnsīgnibus quae sunt ā mē propter urbis vestraeque salūtis custōdiam repu- diāta, prō clientēlīs hospitiīsque prōvinciālibus, quae tamen urbā-

10 nīs opibus nōn minōre labōre tueor quam comparō, prō hīs igitur omnibus rēbus, prō meīs in vōs singulāribus studiīs, prōque hāc quam perspicitis ad cōnservandam rem pūblicam dīligentiā, nihil ā vōbīs nisi hūius temporis tōtīussque meī cōnsulātūs

ī SēēSsl

se [tūūē *!

ēē 5ī

āstān neēscēā p 4ubjii Sīcā=s 2

unupunum4 uuumuwss:ss

alf 1

2ē2 gnsanns;i

THE TULLIANUM

memoriam postulō; quae dum erit in vestrīs fīxa mentibus, 15 tūtissimō mē mūrō saeptum esse arbitrābor. Quod sī meam spem vīs improbōrum fefellerit atque superāverit, commendō DE IMPERIOŌ POMPEI 123

vōbīs parvum meum fīlium, cui profectō satis erit praesidī nōn sōlum ad salūtem vērum etiam ad dīgnitātem, sī ēius quī haec omnia suō sōlīus perīculō cōnservārit illum fīlium esse menmineritis.

Quāpropter dē summā salūte vestrā populīqjue Rōmānī, dē vestrīs coniugibus ac līberīs, dē ārīs ac focīs, dē fānīs atque templīs, dē tōtīus urbis tēctīs ac sēdibus, dē imperiō ac līber- tāte, dē salūte ītaliae, dē ūniversā rē pūblicā, dēcernite dīli- genter, ut īnstituistis, ac fortiter. Habētis eum cōnsulem quī et pārēre vestrīs dēcrētīs nōn dubitet et ea quae statueritis, quoad vivet, dēfendere et per sē ipsum praestāre possit.

DE IMPERIO POMPEI ORATIO

Cicero’s reasons for addressing at this time a meeting of the people.

I. Quamquam mihi semper fre- quēns cōnspectus vester multō iūcun- dissimus, hīc autem locus ad agendum amplissimus, ad dīcendum ōrnātissi- mus est vīsus, Quirītēs, tamen hōc aditū laudis, quī semper optimō cuique māximē patuit, nōn mea mē voluntās adhūc sed vītae meae ra- tiōnēs ab ineunte aetāte susceptae prohibuērunt. Nam cum anteā per aetātem nōndum hūius auctōritātem locī attingere audērem, statueremque nihil hūc nisi perfectum ingeniō, ēlabō- rātum industriā adferrī oportēre, omne meum tempus amīcōrum temporibus trānsmittendum putāvī.

Ita neque hīc locus vacuus umquam fuit ab iīs quī vestram causam dēfenderent, et meus labor in prīvātōrum perīculis castē integrēque versātus ex vestrō iūdiciō frūctum est amplissimum cōnsecūtus. Nam cum propter dilātiōnem comitiōrum ter

BEAK OF A SHIP

I0

20

25 I10

15

20

124 ORATIONS OF CICERO

praetor prīmus centuriīs cūnctīs renūntiātus sum, facile intellēxī, Quirītēs, et quid dē mē iūdicārētis et quid aliīs praescriīberētis.

5ā5 JABcō 1n1 ISAXr4 SArsursīī lFērsī:5SHl QrSērsēl 228ēlēēEēlēē»»lēēē2lēēĒēlS: 2ēdāllīēāgīxi Ssēr XiāXux XāXp5”5; lXā»

ūīūīūū: u

Perrrarmmīmmrīe:i;1°;8s==[FF F

e e

L

āt

RESTORATION OF HALF OF THE ROSTRA

Nunc cum et auctōritātis in mē tantum sit quantum vōs honōribus mandandīs esse voluistis, et ad agendum facultātis tantum quantum hominī vigilantī ex foēnsī ūsū prope cottīdiāna dīcendī exercitātiō potuit adferre, certē et sī quid auctōritātis in mē est apud eōs ūtar quī eam mihi dedērunt, et sī quid in dīcendō cōnsequī possum iīs ostendam potissimum quī eī quo- que reī frūctum suō iūdiciō tribuendum esse dūxērunt. Atque illud in prīmīs mihi laetandum iūre esse videō, quod in hāc īnsolitā mihi ex hōc locō ratiōne dīcendī causa tālis oblāta est in quā ōrātiō deesse nēminī possit. Dīcendum est enim dē Cn. Pompēī singulārī eximiāque virtūte; hūius autem ōrātiōnis difficilius est exitum quam prīncipium invenīre. Ita mihi nōn tam cōpia quam modus in dīcendō quaerendus est.

The situation explained. Points to be considered.

II. Atque ut inde ōrātiō mea proficīscātur unde haec omnis causa dūcitur, bellum grave et perīculōsum vestrīs vectīgālibus ac sociīs ā duōbus potentissimīs rēgibus īnfertur, Mithridāte et Tigrāne, quōrum alter relictus, alter lacessītus occāsiōnem sibi ad occupandam Asiam oblātam esse arbitrātur. Equitibus Rōmānīs, honestissimīs virīs, adferuntur ex Asiā cottīdiē litterae, DE IMPERIO POMPEI 125

quōrum māgnae rēs aguntur in vestrīs vectīgālibus exercendīs occupātae, quī ad mē, prō necessitūdine quae mihi est cum illō ōrdine, causam reī pūblicae perīculaque rērum suārum dētulē- runt: Bīthȳniae, quae nunc vestra prōvincia est, vīcōs exūstōs esse complūrīs; rēgrium Ariobar2ānis, quod fīnitimum est vestrīs vectīgālibus, tōtum esse in hostium potestāte; L. Lūcullum māgnīs rēbus gestīs ab eō bellō discēdere; huic quī successerit nōn satis esse parātum ad tantum bellum administrandum; ūnum ab omnibus sociīs et cīvibus ad id bellum imperātōrem dēpōscī atque expetī, eundem hunc ūnum ab hostibus metuī, praetereā nēminem.

Causa quae sit vidētis; nunc quid agendum sit, cōnsīderāte. Prīmum mihi vidētur dē genere bellī, deinde dē māgnitūdine, tum dē imperātōre dēligendō esse dīcendum. Genus est enim bellī ēius modī quod māximē vestrōs animōs excitāre atque īnflammāre ad persequendī studium dēbeat: in quō agitur populī Rōmānī glōria, quae vōbīs ā māiōribus cum māgna in omnibus rēbus tum summa in rē mīlitārī trādita est;

; a1e wYyābīĒ

x2pvĀXĀMxnrōv.” . 5 2īīēā w5&w54

COIN OF MITHRIDATES

agitur salūs sociōrum atque amīcōrum, prō quā multa māiōrēs vestrī māgna et gravia bella gessērunt; aguntur certissima populī Rōmānī vectīgālia et māxima, quibus āmissīs et pācis ōrnāmenta et subsidia bellī requīrētis; aguntur bona multōrum cīvium, quibus est ā vōbīs et ipsōrum et reī pūblicae causā cōnsulendum.

20 I5

20

30

126. ORATIONS OF CICERO

Indecisive issue of former wars with Mithridates.

III. Et quoniam semper appetentēs glōriae praeter cēterās gentīs atque avidī laudis fuistis, dēlenda est vōbīs illa macula Mithridāticō bellō superiōre concepta, quae penitus iam īnsēdit ac nimis inveterāvit in populī Rōmānī nōmine, quod is quī ūnō diē, tōtā in Asiā, tot in cīvitātibus, ūnō nūntiō atque ūnā sīgni- ficātiōne litterārum cīvīs Rōmānōs necandōs trucīdandōsque dēnotāvit nōn modo adhūc poenam nūllam suō dīgnam scelere suscēpit, sed ab illō tempore annum iam tertium et vīcēsimum rēgnat; et ita rēgnat ut sē nōn Pontī neque Cappadociae latebrīs occultāre velit, sed ēmergere ex patriō rēgnō atque in vestrīs vectīgālibus, hōc est in Asiae lūce, versārī. Etenim adhūc ita nostrī cum illō rēge contendērunt imperātōrēs ut ab illō īnsīgnia victōriae, nōn victōriam reportārent. Triumphāvit L. Sulla, triumphāvit L. Mūrēna dē Mithridāte, duo fortissimī virī et summī imperātōrēs; sed ita triumphārunt ut ille pulsus superātusque rēgnāret. Vērum tamen illīs imperātōribus laus est tribuenda quod ēgērunt, venia danda quod relīquērunt, proptereā quod ab eō bellō Sullam in ītaliam rēs pūblica, Mūrēnam Sulla revocāvit.

The present condition of affairs.

IV. Mithridātēs autem omne reliquum tempus nōn ad ob- lviōnem veteris bellī sed ad comparātiōnem novī contulit. Quī posteā cum māximās aedificāsset ōrnāssetque classīs exercitūsque permāgnōs quibuscumque ex gentibus potuisset comparāsset, et sē Bosporānīs fīnitimīs suīs bellum īnferre simulāret, ūsque in Hispāniam lēgātōs ac litterās mīsit ad eōs ducēs quibuscum tum bellum gerēbāmus, ut cum duōbus in locīs disiūnctissimīs māximēque dīversīs ūnō cōnsiliō ā bīnīs hostium cōpiīs bellam terrā marīque gererētur, vōs ancipitī contentiōne dīstrictī dē imperiō dīmicārētis.

Sed tamen alterius partis perīculum, Sertōriānae atque Hi- spāniēnsis, quae multō plūs fīrmāmentī ac rōboris habēbat, Cn.

DE IMPERIO POMPEI 127

Pompēī divīnō cōnsiliō ac singulārī virtūte dēpulsum est; in alterā parte ita rēs ā L. Lūcullō, summō virō, est administrāta ut initia illa rērum gestārum māgna atque praeclāra nōn fēlīcitātī ēius sed virtūtī, haec autem extrēma quae nūper accidērunt nōn culpae sed fortūnae tribuenda esse videantur. Sed dē

POMPEY

Lācullō dīcam aliō locō, et ita dīcam, Quirītēs, ut neque vēra laus eī dētrācta ōrātiōne meā neque falsa adficta esse videā- tur; dē vestrī imperī dīgnitāte atque glōriā, quoniam is est exōrsus ōrātiōnis meae, vidēte quem vōbīs animum suscipi- endum putētis.

This war endangers the honor of Rome and the safety of her allies.

V. Māiōrēs nostrī saepe mercātōribus aut nāviculāriīs nostrīs iniūriōsius trāctātīs bella gessērunt; vōs, tot mīlibus cīvium

5

IO IO

I5

20

25

30

35

128 ORATIONS OF CICERO

Rōmānōrum ūnō nūntiō atque ūnō tempore necātīs, quō tan- dem animō esse dēbētis? Lēgāti quod erant appellāti super- bius, Corinthum patrēs vestri, tōtius Graeciae lūmen, exstinctum esse voluērunt; vōs eum rēgem inultum esse patiēminī quī lē- gātum populī Rōmāni cōnsulārem vinculis ac verberibus atque omnī suppliciō excruciātum necāvit? Illi līibertātem imminū- tam cīvium Rōmānōrum nōn tulērunt; vōs ēreptam vītam neglegētis? Iūs lēgātiōnis verbō violātum illī persecūti sunt; vōs lēgātum omnī suppliciō interfectum relinquētis? VvVidēte nē, ut illīs pulcherrimum fuit tantam vōbis imperī glōriam trā- dere, sīc vōbīs turpissimum sit id quod accēpistis tuērī et cōn- servāre nōn posse.

Quid, quod salūs sociōrum summum in perīculum ac discri- men vocātur, quō tandem animō ferre dēbētis? Rēgnō est expulsus Ariobarzānēs rēx, socius populī Rōmānī atque amīcus; imminent duo rēgēs tōtī Asiae, nōn sōlum vōbīs inimīcissimī sed etiam vestrīs sociis atque amicis. Civitātēs autem omnēs cūnctā Asiā atque Graeciā vestrum auxilium exspectāre propter perīculī māgnitūdinem cōguntur; imperātōrem ā vōbīs certum dēpōscere, cum praesertim vōs alium mīseritis, neque audent neque sē id facere sine summō periculō posse arbitrantur.

Vident et sentiunt hōc idem quod vōs, ūnum virum esse in quō summa sint omnia, et eum propter esse, quō etiam carent aegrius; cūius adventū ipsō atque nōmine, tametsī ille ad maritimum bellum vēnerit, tamen impetūs hostium repressōs esse intellegunt ac retardātōs. Hī vōs, quoniam līberē loquī nōn licet, tacitē rogant ut sē quoque, sīcut cēterārum prōvinciā- rum sociōs, dīgnōs existimētis quōrum salūtem tālī virō commen- dētis; atque hōc etiam magis, quod cēterōs in prōvinciam ēius modī hominēs cum imperiō mittimus ut etiam sī ab hoste dē- fendant, tamen ipsōrum adventūs in urbīs sociōrum nōn mul- tum ab hostīlī expūgnātiōne differant, hunc audiēbant anteā, nunc praesentem vident tantā temperantiā, tantā mānsuētū- dine, tantā hūmānitāte ut iī beātissimī esse videantur apud quōs ille diūtissimē commorātur.

DE IMPERIO POMPEI 129

The greatest revenues of the state are imperiled.

VI. Quā rē si propter sociōs, nūllā ipsi iniūriā lacessītī, māiōrēs nostrī cum Antiochō, cum Philippō, cum Aetōlīs, cum Poenīs bella gessērunt, quantō vōs studiō convenit iniūriīs prō- vocātōs sociōrum salūtem ūnā cum imperī vestrī dīgnitāte dē- fendere, praesertim cum dē māximīs vestrīs vectīgālibus agātur? Nam cēterārum prōvinciārum vectīgālia, Quirītēs, tanta sunt ut iīs ad ipsās prōvinciās tūtandās vix contentī esse possīmus; Asia vērō tam opīma est ac fertilis ut et ūbertāte agrōrum et varie- tāte frūctuum et māgnitūdine pāstiōnis et multitūdine eārum rērum quae exportentur facile omnibus terrīs antecellat. Ita- dīgnitātem retinēre vultis, nōn modo ā calamitāte sed etiam ā metū calamitātis est dēfendenda.

Nam in cēterīs rēbus cum vēnit calamitās, tum dētrīmentum accipitur; at in vectigālibus nōn sōlum adventus malī sed etiam metus ipse adfert calamitātem. Nam cum hostium cōpiae nōn longē absunt, etiam sī inruptiō nūlla facta est, tamen pecuāria relinquitur, agrī cultūra dēseritur, mercātōrum nāvigātiō con- quiēscit. Ita neque ex portū neque ex decumīs neque ex scrīptūrā vectīgal cōnservārī potest; quā rē saepe tōtius annī frūctus ūnō rūmōre periculī atque ūnō bellī terrōre āmittitur.

Quō tandem igitur animō esse exīstimātis aut eōs quī vectīi- gālia nōbīs pēnsitant aut eōs quī exercent atque exigunt, cum duo rēgēs cum māximīs cōpiīs propter adsint, cum ūna ex- cursiō equitātūs perbrevī tempore tōtius annī vectīgal auferre possit, cum pūblicānī familiās māximās quās in saltibus habent, quās in agrīs, quās in portubus atque custōdiīs, māgnō periīculō sē habēre arbitrentur? Putātisne vōs illīs rēbus fruī posse nisi eōs quī vōbīs frūctuī sunt cōnservāritis nōn sōlum, ut ante dīxī, calamitāte sed etiam calamitātis formīdine līberātōs?

The fortunes of many Roman citizens are involved. VII. Ac nē illud quidem vōbīs neglegendum est, quod mihi

ego extrēmum prōposueram cum essem dē bellī genere dic- x

20

as

30 I10

I5

20

25

30

130 ORATIONS OF CICERO

tūrus, quod ad multōrum bona civium Rōmānōrum pertinet; quōrum vōbīs prō vestrā sapientiā, Quirītēs, habenda est ratiō dīligenter. Nam et pūblicānī, hominēs honestissimī atque ōrnātissimī, suās ratiōnēs et cōpiās in illam prōvinciam con- tulērunt, quōrum ipsōrum per sē rēs et fortūnae vōbīs cūrae esse dēbent. Etenim sī vectīgālia nervōs esse reī pūblicae semper dūximus, eum certē ōrdinem quī exercet illa firmā- mentum cēterōrum ōrdinum rēctē esse dīcēmus.

Deinde ex cēterīs ōrdinibus hominēs gnāvī atque industriī partim ipsī in Asiā negōtiantur, quibus vōs absentibus cōnsulere dēbētis, partim eōrum in eā prōvinciā pecūniās māgnās con- locātās habent. Est igitur hūmānitātis vestrae māgnum nu- merum eōrum cīvium calamitāte prohibēre, sapientiae vidēre multōrum cīvium calamitātem ā rē pūblicā sēiūnctam esse nōn posse. Etenim prīmum illud parvī rēfert, nōs pūblicānīs omissīs vectigālia posteā victōriā recuperāre; neque enim īsdem re- dimendī facultās erit propter calamitātem neque aliīs voluntās propter timōrem.

Deinde quod nōs eadem Asia atque īdem iste Mithridātēs initiō bellī Asiāticī docuit, id quidem certē calamitāte doctī memoriā retinēre dēbēmus. Nam tum, cum in Asiā rēs māgnās permultī āmīserant, scīmus Rōmae solūtiōne impedītā fidem concidisse. Nōn enim possunt ūnā in cīvitāte multī rem ac fortūnās āmittere ut nōn plūrēs sēcum in eandem trahant calamitātem. A quō perīculō prohibēte rem pūblicam, et mihi crēdite, id quod ipsī vidētis : haec fidēs atque haec ratiō pecūniā- rum quae Rōmae, quae in forō versātur implicāta est cum illīs pecūniīs Asiāticīs et cohaeret; ruere illa nōn possunt ut haec nōn eōdem labefacta mōtū concidant. Quā rē vidēte nē nōn dubitandum vōbīs sit omnī studiō ad id bellum incumbere, in quō glōria nōminis vestrī, salūs sociōrum, vectīgālia māxima, fortūnae plūrimōrum cīvium coniūnctae cum rē pūblicā dēfendantur.

DE IMPERIO POMPEI I131

Lucullus has conducted the war ably.

VIII. Quoniam dē genere bellī dīxī, nunc dē māgnitūdine pauca dīcam. Potest enim hōc dicī, bellī genus esse ita necessārium ut sit gerendum, nōn esse ita māgnum ut sit pertimēscendum. In quō māximē labōrandum est nē forte ea vōbīs quae dīligentissimē prōvidenda sunt contemnenda esse videantur.

Atque ut omnēs intellegant mē L. Lūcullō tantum impertīre laudis quantum fortī virō et sapientī hominī et māgnō imperā- tōrī dēbeātur, dīcō ēius adventū māximās Mithridātī cōpiās omnibus rēbus ōrnātās atque īnstrūctās fuisse, urbemque Asiae clārissimam nōbīsque amīcissi- mam, Cyzicēnōrum, obsessam esse ab ipsō rēge māximā multi- tūdine et oppūgnātam vehe- mentissimē, quam L. Lācullus virtūte, adsiduitāte, cōnsiliō sum- mīs obsidiōnis periculīs līberāvit; ab eōdem imperātōre classem māgnam et ōrnātam, quae duci- bus Sertōriānīs ad ītaliam studiō atque odiō īnflammāta raperē- tur, superātam esse atque dēpres- sam; māgnās hostium praetereā cōpiās multīs proeliiīs esse dēlētās, patefactumque nostrīs legiōnibus esse Pontum, quī anteā populō Rōmānō ex omnī aditū clausus fuisset; Sinōpēn atque Amīsum, quibus in oppidīs erant domi- cilia rēgis, omnibus rēbus ōrnātās ac refertās, cēterāsque urbīs Pontī et Cappadociae permultās ūnō aditū adventūque esse captās; rēgem spoliātum rēgnō patriō atque avitō ad aliōs sē rēgēs atque ad aliās gentīs supplicem contulisse; atque haec omnia salvīs populī Rōmānī sociīs atque integrīs vectīgālibus

LUCULLUS

30 10

15

20

35

30

132 ORATIONS OF CICERO

esse gesta. Satis opīnor haec esse laudis, atque ita, Quirītēs, ut hōc vōs intellegātis, ā nūllō istōrum quī huic obtrectant lēgī atque causae L. Lūcullum similiter ex hōc locō esse laudātum.

But Mithridates is still unconquered, and Lucullus has been recalled.

IX. Requīrētur fortasse nunc quem ad modum, cum haec ita sint, reliquum possit māgnum esse bellum. Cōgnōscite, Quirītēs; nōn enim hōc sine causā quaerī vidētur. Prīmum ex suō rēgnō sīc Mithridātēs profūgit ut ex eōdem Pontō Mēdēa illa quondam profūgisse dīcitur, quam praedicant in fugā frātris suī membra in iīs locīs quā sē parēns persequerētur dissipāvisse, ut eōrum conlēctiō dīspersa mae- rorque patrius celeritātem perse- quendī retardāret. Siīc Mithridātēs fugiēns māximam vim aurī atque argentī pulcherrimārumque rērum omnium quās et ā māiōribus accē- perat et ipse bellō superiōre ex tōtā Asiā dīreptās in suum rēgnum congesserat in Pontō omnem relī- quit. Haec dum nostrī conligunt omnia dīligentius, rēx ipse ē mani- bus effūgit. Ita illum in perse- quendī studiō maeror, hōs laetitia tardāvit.

Hunc in illō timōre et fugā 55 Tigrānēs, rēx Armenius, excēpit JS diffīidentemque rēbus suīs cōn- -8 fīrmāvit, et adfiīctum ērēxit perdi- tumque recreāvit. Cūius in rē- gnum posteā quam L. Lūcullus cum exercitū vēnit, plūrēs etiam gentēs contrā imperātōrem nostrum concitātae sunt. Erat enim metus iniectus iīs nātiōnibus quās numquam populus

līesīm

: nns ēXyā āēē

īīāī

5

———.

MEDEA DE IMPERIO POMPE 133

Rōmānus neque lacessendās bellō neque temptandās putāvit; erat etiam alia gravis atque vehemēns opīniō quae animōs gentium barbarārum pervāserat, fānī locuplētissimī et religiō- sissimī dīripiendī causā in eās ōrās nostrum esse exercitum adductum. Ita nātiōnēs multae atque māgnae novō quōdam terrōre ac metū concitābantur. Noster autem exercitus, tametsī urbem ex Tigrānis rēgnō cēperat et proeliīs ūsus erat secundīs, tamen nimiā longinquitāte locōrum ac dēsīderiō suōrum com- movēbātur.

Hīc iam plūra nōn dīcam. Fuit enim illud extrēmum, ut ex iīs locīs ā mīlitibus nostrīs reditus magis mātūrus quam prōces- siō longior quaererētur. Mithridātēs autem et suam manum iam cōnfīrmārat, (et eōrum quī sē ex ipsīus rēgnō conlē- gerant et) māgnīs adventīciīs auxiliīs multōrum rēgum et nā- tiōnum iuvābātur. Nam hōc ferē sīc fierī solēre accēpimus, ut rēgum adflīctae fortūnae facile multōrum opēs adliciant ad misericordiam, māximēque eōrum quī aut rēgēs sunt aut vīvunt in rēgnō, ut iīs nōmen rēgāle māgnum et sānctum esse videātur. Itaque tantum victus efficere potuit quantum incolu- mis numquam est ausus optāre. Nam cum sē in rēgnum suum recēpisset, nōn fuit eō contentus quod eī praeter spem acci- derat, ut illam, posteā quam pulsus erat, terram umquam attinge- ret, sed in exercitum nostrum clārum atque victōrem impetum fēcit.

Sinite hōc locō, Quirītēs, sīcut poētae solent quī rēs Rōmānās scrībunt, praeterīre mē nostram calamitātem, quae tanta fuit ut eam ad aurīs imperātōris nōn ex proeliō nūntius sed ex ser- mōne rūmor adferret. Hīc in illō ipsō malō gravissimāque bellī offēnsiōne L. Lūcullus, quī tamen aliquā ex parte iīs incommo- dīs medērī fortasse potuisset, vestrō iūssū coāctus, qūpd imperī diūturnitātī modum statuendum vetere exemplō putāvistis, par- tem mīlitum quī iam stīpendiīs cōnfectī erant dīmīsit, partem M’. Glabriōnī trādidit.

Multa praetereō cōnsultō, sed ea vōs coniectūrā perspidite: quantum illud bellum factum putētis quod coniungant rēgēs

I5

20

35

30

35 I0

15

20

a5

30

134 ORATIONS OF CICERO

potentissimī, renovent agitātae nātiōnēs, suscipiant integrae gentēs, novus imperātor noster accipiat vetere exercitū pulsō.

The appointment of a commander. Pompey should be chosen, for he excels all others in practical knowledge of military affairs.

X. Satis mihi multa verba fēcisse videor quā rē esset hōc bellum genere ipsō necessārium, māgnitūdine perīculōsum. Restat ut dē imperātōre ad id bellum dēligendō ac tantīs rēbus praeficiendō dīcendum esse videātur. Utinam, Quirītēs, virōrum fortium atque innocentium cōpiam tantam habērētis ut haec vōbīs dēlīberātiō difficilis esset, qaemnam potissimum tantīs rēbus ac tantō bellō praeficiendum putārētis. Nunc vērō, cum sit ūnus Cn. Pompēius quī nōn modo eōrum hominum quī nunc sunt glōriam sed etiam antīquitātis memoriam virtūte superārit, quae rēs est quae cūiusquam animum in hāc causā dubium facere possit?

Ego enim sīc exīstimō, in summō imperātōre quattuor hās rēs inesse oportēre, scientiam reī miīlitāris, virtūtem, auctōritātem, fēlīcitātem. Quis igitur hōc homine scientior umquam aut fuit aut esse dēbuit? Quī ē lūdō atque pueritiae disciplīnīs bellō māximō atque ācerrimīs hostibus ad patris exercitum atque in mīlitiae disciplīnam profectus est; quī extrēmā pueritiā mīles in exercitū fuit summī imperātōris, ineunte adulēscentiā māximī ipse exer- citūs imperātor; quī saepius cum hoste cōnflīxit quam quisquam cum inimīcō concertāvit, plūra bella gessit quam cēterī lēgērunt, plūrīs prōvinciās cōnfēcit quam aliī concupīyērunt; cūius adulēscentia ad scientiam reī mīlitāris nōn aliēnīs praeceptīs sed suīs imperiīs, nōn offēnsiōnibus belliī sed victōriīs, nōn stīpendiīs sed triumphīs est ērudīta. Quod dēnique genus esse bellī po- test in quō illum nōn exercuerit fortūna reī pūblicae? Civile, Africānum, Trānsalpīnum, Hispāniēnse mīxtum ex cīvitātibus atque ex bellicōsissimīs nātiōnibus, servīle, nāvāle bellum, varia et dīversa genera et bellōrum et hostium nōn sōlum gesta ab hōc ūnō sed etiam cōnfecta nūllam rem esse dēclārant in ūsū positam militārī quae hūius virī scientiam fugere possit.

DE IMPERIO POMPEI 135

His great ability, shown in many successful wars.

XI. Iam vērō virtūtī Cn. Pompēī quae potest ōrātiō pār invenīrī? Quid est quod quisquam aut illō dīgnum aut vōbīs novum aut cuiquam inaudītum possit adferre? Neque enim illae sunt sōlae virtūtēs imperātōriae quae vulgō exīstimantur, labor in negōtiīs, fortitūdō in perīculīs, industria in agendō, celeritās in cōnficiendō, cōnsilium in prōvidendō; quae tanta sunt in hōc ūnō quanta in omnibus reliquīs imperātōribus quōs aut vīdimus aut audīvimus nōn fuērunt.

Testis est ītalia, quam ille ipse victor L. Sulla hūius virtūte et subsidiō cōnfessus est līberātam. Testis est Sicilia, quam multīs undique cīnctam perīculīs nōn terrōre bellī sed cōnsilī celeritāte explicāvit. Testis est Āfrica, quae māgnīs op-

SULLA pressa hostium cōpiīs eōrum ipsōrum sanguine redundāvit. Testis est Gallia, per quam legiōnibus nostrīs iter in Hispāniam Gallōrum interneciōne patefactum est. Testis est Hispānia, quae saepissimē plūrimōs hostīs ab hōc superātōs prōstrātōsque cōnspēxit. Testis est iterum et saepius ītalia, quae cum servīlī bellō taetrō perīculōsōque premerētur, ab hōc auxilium absente expetīvit; quod bellum exspectātiōne ēius attenuātum atque imminūtum est, adventū sublātum ac sepul- tum. Testēs nunc vērō iam omnēs sunt ōrae atque omnēs exterae gentēs ac nātiōnēs, dēnique maria omnia cum ūniversa tum in singulīs ōrīs omnēs sinūs atque portūs.

Quis enim tōtō marī locus per hōs annōs aut tam fīrmum habuit praesidium ut tūtus esset aut tam fuit abditus ut latēret? Quis nāvigāvit quī nōn sē aut mortis aut servitūtis perīculō com- mitteret, cum aut hieme aut refertō praedōnum marī nāvigāret? Hōc tantum bellum, tam turpe, tam vetus, tam lātē dīvīsum atque dīspersum, quis umquam arbitrārētur aut ab omnibus imperātōribus ūnō annō aut omnibus annīs ab ūnō imperātōre cōnficī posse? Quam prōvinciam tenuistis ā praedōnibus līberam per hōsce annōs? Quod vectīgal vōbīs tūtum fuit? Quem socium dgēfendistis? Cui praesidiō classibus vestrīs

I5

20

25

30 I10

I5

20

25

30

136 ORATIONS OF CICERO

fuistis? Quam multās exīstimātis īnsulās esse dēsertās? Quam multās aut metū relictās aut ā praedōnibus captās urbīs esse sociōrum?

His remarkable victory over the pirates.

XII. Sed quid ego longinqua commemorō? Fuit hōc quon- dam, fuit proprium populī Rōmānī longē ā domō bellāre, et prō- pūgnāculīs imperī sociōrum fortūnās, nōn sua tēcta dēfendere. Sociīs ego nostrīs mare per hōs annōs clausum fuisse dīcam, cum exercitūs vestrī numquam ā Brundisiō nisi hieme summā trānsmīserint? Quī ad vōs ab exterīs nātiōnibus venīrent captōs querar, cum lēgātī populī Rōmānī redēmptī sint? Mercātōribus tūtum mare nōn fuisse dīcam, cum duodecim secūrēs in praedōnum potestātem pervēnerint? Cnidum aut Colophōnem aut Samum, nōbilissimās urbīs, innumerābilīsque aliās captās esse commemorem, cum vestrōs portūs, atque eōs portūs quibus vītam ac spīritum dūcitis, in praedōnum fuisse potestāte sciātis?

An vērō īgnōrātis portum Cāiētae celeberrimum ac plēnis- simum nāvium īnspectante praetōre āpraedōnibus esse dīreptum; ex Mīsēnō autem ēius ipsīus līberōs quī cum praedōnibus anteā ibi bellum gesserat ā praedōnibus esse sublātōs? Nam quid ego Ōstiēnse incommodum atque illam lābem atque īgnōminiam reī pūblicae querar, cum prope īnspectantibus vōbīs classis ea cui cōnsul populī Rōmānī praepositus esset ā praedōnibus capta atque oppressa est? Prō dī immortālēs, tantamne ūnīus homi- nis incrēdibilis ac dīvīna virtūs tam brevī tempore lūcem adferre reī pūblicae potuit ut vōs quī modo ante ōstium Tiberīnum classem hostium vidēbātis, iī nunc nūllam intrā ōceanī ōstium praedōnum nāvem esse audiātis?

Atque haec quā celeritāte gesta sint quamquam vidētis, tamen ā mē in dīcendō praetereunda nōn sunt. Quis enim umquam aut obeundī negōtī aut cōnsequendī quaestūs studiō tam brevī tempore tot loca adīre, tantōs cursūs cōnficere potuit, quam celeriter Cn. Pompēiō duce tantī bellī impetus nāvigāvit?

DE IMPERIO POMPEI 137

Quī nōndum tempestīvō ad nāvigandum marī Siciliam adiit, Āfricam explōrāvit, in Sardiniam cum classe vēnit, atque haec tria frūēmentāria subsidia reī pūblicae fīrmissimīs praesidiīs clas- sibusque mūnīvit.

Inde cum sē in ītaliam recēpisset, duābus Hispāniīs et Galliā Trānsalpīnā praesidiīs ac nāvibus cōnfīrmātā, missīs item in

A SEA FIGHT

ōram īllyricī maris et in Achāiam omnemque Graeciam nāvibus, ītaliae duo maria māximīs classibus fīrmissimīsque praesidiīs adōrnāvit; ipse autem ut Brundisiō profectus est, ūndēquīnquā- gēsimō diē tōtam ad imperium populī Rōmānī Ciliciam adiūnxit. Omnēs quī ubīque praedōnēs fuērunt: partim captī interfectīque sunt, partim ūnīus hūius sē imperiō ac potestātī dēdidērunt. īdem Crētēnsibus, cum ad eum ūsque in Pamphȳliam lēgātōs dēprecātōrēsque mīsissent, spem dēditiōnis nōn adēmit obsi- dēsque imperāvit. Ita tantum bellum, tam diūturnum, tam longē lātēque dīspersum, quō bellō omnēs gentēs ac nātiōnēs premēbantur, Cn. Ponipēius extrēmā hieme apparavit, ineunte vēre suscēpit, mediā aestāte cōnfēcit.

I0

I5 I10

15

20

25

138 ORATIONS OF CICERO

In him are found all the essential qualities of a great commander.

XIII. Est haec dīvīna atque incrēdibilis virtūs inperātōris- Quid cēterae quās paulō ante commemorāre coeperam, quantae atque quam multae sunt? Nōn enim bellandī virtūs sōlum in summō ac perfectō imperātōre quaerenda est, sed multae sunt artēs eximiae hūius administrae comitēsque virtūtis. Ac prī- mum quantā innocentiā dēbent esse imperātōrēs, quantā deinde in omnibus rēbus temperantiā, quantā fidē, quantā facilitāte, quantō ingeniō, quantā hūmānitāte. Quae breviter quālia sint in Cn. Pompēiō cōnsīderēmus. Summa enim omnia sunt, Quirītēs, sed ea magis ex aliōrum contentiōne quam ipsa per sēsē cōgnōscī atque intellegī possunt.

Quem enim imperātōrem possumus ūllō in numerō putāre cūius in exercitū centuriātūs vēneant atque vēnierint? Quid hunc hominem māgnum aut amplum dē rē pūblicā cōgitāre quī pecūniam ex aerāriō dēprōmptam ad bellum administrandum aut propter cupiditātem prōvinciae magistrātibus dīvīserit aut propter avāritiam Rōmae in quaestū relīquerit? Vestra ad- murmurātiō facit, Quirītēs, ut āgnōscere videāminī quī haec fēcerint. Ego autem nōminō nēminem; quā rē īrāscī mihi nēmō poterit, nisi quī ante dē sē voluerit cōnfitērī.

Itaque propter hanc avāritiam imperātōrum quantās calamitā- tēs, quōcumque ventum sit, nostrī exercitūs ferant quis īgnōrat? Itinera quae per hōsce annōs in ītaliā per agrōs atque oppida cīvium Rōmānōrum nostrī imperātōrēs fēcerint recordāminī; tum facilius statuētis quid apud exterās nātiōnēs fierī exīstimē- tis. Utrum plūrīs arbitrāminī per hōsce annōs mīlitum vestrō- rum armīs hostium urbīs an hībernīs sociōrum cīvitātēs esse dēlētās? Neque enim potest exercitum is continēre imperātor quī sē ipse nōn continet neque sevērus esse in iūdicandō quī aliōs in sē sevērōs esse iūdicēs nōn vutt.

Hīc mīrāmur hunc hominem tantum excellere cēterīs, cūius legiōnēs sīc in Asiam pervēnerint ut nōn modo manus tantī exercitūs sed nē vestīgium quidem cuiquam pācātō nocuisse dīcātur? Iam vērō quem ad modum mīlitēs hībernent cottīdiē

DE IMPERIO POMPEI I139

sermōnēs ac litterae perferuntur; nōn modo ut sūmptum faciat in mīlitem nēminī vīs adfertur, sed nē cupientī quidem cuiquam permittitur. Hiemis enim, nōn avāritiae perfugium māiōrēs nostrī in sociōrum atque amīcōrum tēctīs esse voluērunt.

His moderation, self-restraint, affability, integrity, kindness.

XIV. Age vērō, cēterīs in rēbus quā sit temperantiā cōnsīde- rāte. Unde illam tantam celeritātem et tam incrēdibilem cur- sum inventum putātis? Nōn enim illum eximia vīs rēmigum aut ars inaudīta quaedam gubernandī aut ventī aliquī novī tam celeriter in ūltimās terrās pertulērunt, sed eae rēs quae cēte- rōs remorārī solent nōn retardārunt; nōn avāritia ab īnstitūtō cursū ad praedam aliquam dēvocāvit, nōn libīdō ad voluptā- tem, nōn amoenitās ad dēlectātiōnem, nōn nōbilitās urbis ad cōgnitiōnem, nōn dēnique labor ipse ad quiētem. Postrēmō sīgna et tabulās cēteraque ōrnāmenta Graecōrum oppidōrum, quae cēterī tollenda esse arbitrantur, ea sibi ille nē vīsenda quidem exīstimāvit.

Itaque omnēs nunc in iīs locīs Cn. Pompēium sīcut aliquem nōn ex hāc urbe missum sed dē caelō dēlapsum intuentur. Nunc dēnique incipiunt crēdere fuisse hominēs Rōmānōs hāc quondam continentiā, quod iam nātiōnibus exterīs incrēdibile ac falsō memoriae prōditum vidēbātur. Nunc imperī vestrī splendor illīs gentibus lūcem adferre coepit. Nunc intellegunt nōn sine causā māiōrēs suōs, tum cum eā temperantiā magistrā- tūs habēbāmus, servīre populō Rōmānō quam imperāre aliīs māluisse. Iam vērō ita facilēs aditūs ad eum prīvātōrum, ita līberae querimōniae dē aliōrum iniūriīs esse dīcuntur ut is, quī dīgnitāte prīncipibus excellit, facilitāte īnfimīs pār esse videātur.

Iam quantum cōnsiliō, quantum dīcendī gravitāte et cōpiā valeat, in quō ipsō inest quaedam dīgnitās imperātōria, vōs, Quirītēs, hōc ipsō ex locō saepe cōgnōvistis. Fidem vērō ēius quantam inter sociōs exīstimārī putātis, quam hostēs omnēs omnium generum sānctissimam iūdicārint? Hūmānitāte iam

10

15

20

35

30

I140 ORATIONS OF CICERO

tantā est ut difficile dictū sit utrum hostēs magis virtūtem ēius pūgnantēs timuerint an mānsuētūdinem victī dīlēxerint. Et quisquam dubitābit quīn huic hōc tantum bellum trānsmitten- dum sit, quī ad omnia nostrae memoriae bella cōnficienda dīvīnō quōdam cōnsiliō nātus esse videātur?

His brilliant reputation.

XV. Et quoniam auctōritās quoque in bellīs administrandīs multum atque in imperiō mīlitārī valet, certē nēminī dubium est quīn eā rē īdem ille imperātor plūrimum possit. Vehemen- ter autem pertinēre ad bella administranda quid hostēs, quid sociī dē imperātōribus nostrīs exīstiment, quis īgnōrat, cum sciāmus hominēs in tantīs rēbus ut aut contemnant aut me- tuant aut ōderint aut ament opīniōne nōn minus et fāmā quam aliquā ratiōne certā commovērī? Quod igitur nōmen umquam in orbe terrārum clārius fuit? Cūius rēs gestae parēs? Dē quō homine vōs, id quod māximē facit auctōritātem, tanta et tam praeclāra iūdicia fēcistis? An vērō ūllam ūsquam esse ōrom tam dēsertam putātis quō nōn illīus diēī fāma pervāserit, cum ūniversus populus Rōmānus, refertō forō complētīsque omnibus templīs ex quibus hīc locus cōnspicī potest, ūnum sibi ad commūne omnium gentium bellum Cn. Pompēium imperātōrem dēpopōscit?

Itaque, ut plūra nōn dīcam neque aliōrum exemplīs cōn- fīrmem quantum auctōritās valeat in bellō, ab eōdem Cn. Pom- pēiō omnium rērum ēgregiārum exempla sūmantur; quī quō diē ā vōbīs maritimō bellō praepositus est imperātor, tanta repente vīlitās annōnae ex summā inopiā et cāritāte reī frū- mentāriae cōnsecūta est ūnīus hominis spē ac nōmine quan- tam vix ex summā ūbertāte agrōrum diūturna pāx efficere potuisset.

Iam acceptā in Pontō calamitāte ex eō proeliō dē quō vōs paulō ante invītus admonuī, cum sociī pertimuissent, hostium opēs animīque crēvissent, satis fīrmum praesidium prōvincia nōn habēret, āmīsissētis Asiam, Quirītēs, nisi ad ipsum discrīmen

DE IMPERIO POMPEI I4ī

ēius temporis dīvīnitus Cn. Pompēium ad eās regiōnēs fortūna populī Rōmānī attulisset. Hūius adventus et Mithridātem īnsolitā īnflammātum victōriā continuit et Tigrānem māgnīs cōpiīs minitantem Asiae retardāvit. Et quisquam dubitābit quid virtūte perfectūrus sit, quī tantum auctōritāte perfēcerit; aut quam facile imperiō atque exercitū sociōs et vectīgālia cōn- servātūrus sit, quī ipsō nōmine ac rūmōre dēfenderit?

His wonderful good fortune.

XVI. Age vērō, illa rēs quantam dēclārat ēiusdem hominis apud hostīs populī Rōmānī auctōritātem, quod ex locīs tam longinquīs tamque dīversīs tam brevī tempore omnēs huic sē ūnī dēdidērunt; quod Crētēn- sium lēgātī, cum in eōrum īnsulā noster imperātor exercitusque esset, ad Cn. Pompēium in ūlti- mās prope terrās vēnērunt, eīque sē omnīs Crētēnsium cīvitātēs dēdere velle dīxērunt? Quid? īdem iste Mithridātēs nōnne ad eundem Cn. Pompēium lēgā- 4: tum ūsque in Hispāniam mīsit, eum quem Pompēius lēgātum semper iūdicāvit, iī quibus erat molestum ad eum potissimum esse missum speculātōrem quam lēgātum iūdicārī māluērunt? Po- testis igitur iam cōnstituere, Quirītēs, hanc auctōrifātem, multīs posteā rēbus gestīs mā- gnīsque vestrīs iūdiciīs amplificātam, quantum apudi illōs rēgēs, quantum apud exterās nātiōnēs valitūram esse exīstimētis.

Reliquum est ut dē fēlīcitāte, quam praestāre dē sē ipsō nēmō potest, meminisse et commemorāre dē alterō possumus, sīcut

MARCELLUS

I10

ī5

20

25

30 IO

15

20

25

30

35

142 ORATIONS OF CICERO

aequum est hominēs dē potestāte deōrum, timidē et pauca dīcāmus. Ego enim sīc exīstimō, Māximō, Mārcellō, Scīpiōnī, Mariō, et cēterīs māgnīs imperātōribus nōn sōlum propter vir- tūtem sed etiam propter fortūnam saepius imperia mandāta atque exercitūs esse commissōs. Fuit enim profectō quibusdam summīs virīs quaedam ad amplitūdi- nem et ad glōriam et ad rēs māgnās bene gerendās dīvīnitus adiūncta for- tūna. Dē hūius autem hominis fēlīci- tāte dē quō nunc agimus, hāc ūtar moderātiōne dīcendī nōn ut in illīus potestāte fortūnam positam esse dī- cam, sed ut praeterita meminisse, reli- qua spērāre videāmur, nē aut invīsa dīs immortālibus ōrātiō nostra aut in- grāta esse videātur.

Itaque nōn sum praedicātūrus quan- tās ille rēs domī mīlitiae, terrā marī- que, quantāque fēlīcitāte gesserit; ut ēius semper voluntātibus nōn modo cīvēs adsēnserint, sociī obtemperārint, hostēs oboedierint, sed etiam ventī tempestātēsque obsecundārint. Hōc brevissimē dīcam, nēminem umquam tam impudentem fuisse quī ab dīs immortālibus tot et tantās rēs tacitus audēret optāre quot et quantās dī immortālēs ad Cn. Pom- pēium dētulērunt. Quod ut illī proprium ac perpetuum sit, Quirītēs, cum commūnis salūtis atque imperī tum ipsīus homi- nis causā, sīcutī facitis, velle et optāre dēbētis.

Quā rē cum et bellum sit ita necessārium ut neglegī nōn possit, ita māgnum ut accūrātissimē sit administrandum, et cum eī imperātōrem praeficere possītis in quō sit eximia bellī scientia, singulāris virtūs, clārissima auctōritās, ēgregia fortūna, dubitātis, Quirītēs, quīn hōc tantum bonī quod vōbīs ab dīs

FORTUNA DE IMPERIO POMPĒI 143

immortālibus oblātum et datum est in rem pūblicam cōn- servandam atque amplificandam cōnferātis?

He is near the scene of action. The success of the Gabinian law answers the objection of Hortensius.

XVII. Quod sī Rōmae Cn. Pompēius prīvātus esset hōc tem- pore, tamen ad tantum bellum is erat dēligendus atque mittendus; tās adiungātur, ut in iīs ipsīs locīs adsit, ut habeat exercitum, ut ab iīs quī habent accipere statim possit, quid exspectāmus? Aut cūr nōn ducibus dīs immortālibus eīdem cui cētera summā cum salūte reī pūblicae commissa sunt hōc quoque bellum rēgium committāmus?

At enim vir clārissimus, amantissimus reī pūblicae, vestrīs beneficiīs amplissimīs adfectus, Q. Catulus, itemque summīs ōrnāmentīs honōris, fortūnae, virtūtis, ingenī praeditus, Q. Hortēnsius, ab hāc ratiōne dissentiunt. Quōrum ego auctōri- tātem apud vōs multīs locīs plūrimum valuisse et valēre oportēre cōnfiteor; sed in hāc causā, tametsī cōgnōscētis auctōritātēs contrāriās virōrum fortissimōrum et clārissimōrum, tamen omis- sīs auctōritātibus ipsā rē ac ratiōne exquīrere possumus vēritā- tem, atque hōc facilius, quod ea omnia quae ā mē adhūc dicta sunt īdem istī vēra esse concēdunt, et necessārium bellum esse et māgnum, et in ūnō Cn. Pompēiō summa esse omnia.

Quid igitur ait Hortēnsius? Sī ūnī omnia tribuenda sint, dīgnissimum esse Pompēium, sed ad ūnum tamen omnia dē- ferrī nōn oportēre. Obsolēvit iam ista ōrātiō, rē multō magis quam verbīs refūtāta. Nam tū īdem, Q. Hortēnsī, multa prō tuā summā cōpiā ac singulārī facultāte dīcendī et in senātū contrā virum fortem A. Gabīnium graviter ōrnātēque dīxistī, cum is dē ūnō imperātōre contrā praedōnēs cōnstituendō lēgem prōmulgāsset, et ex hōc ipsō locō permulta item contrā eam lēgem verba fēcistī. Quid? Tum, per deōs immortālīs, sī plūs apud populum Rōmānum auctōritās tua quam ipsīus populī Rōmānī salūs et vēra causa valuisset, hodiē hanc glōriam atque

I0

20

30 144 ORATIONS OF CICERO

hōc orbis terrae imperium tenērēmus? An tibi tum imperium hōc esse vidēbātur, cum populī Rōmānī lēgātī, quaestōrēs, prae- tōrēsque capiēbantur, cum ex omnibus prōvinciīs commeātū et

HORTENSIUS

prīvātō et pūblicō prohibēbāmur, cum ita clausa nōbīs erant 5 maria omnia ut neque prīvātam rem trānsmarīnam neque pūblicam iam obīre possēmus?

Condition of affairs before the passage of that law.

XVIII. Quae cīvitās anteā umquam fuit, — nōn dīcō Athēni- ēnsium, quae satis lātē quondam mare tenuisse dīcitur; nōn Karthāginiēnsium, quī permultum classe ac maritimīs rēbus

10 valuērunt; nōn Rhodiōrum, quōrum ūsque ad nostram memo- riam disciplīna nāvālis et glōria remānsit, — quae cīvitās, in- quam, anteā tam tenuis, quae tam parva īnsula fuit quae nōn portūs suōs et agrōs et aliquam partem regiōnis atque ōrae mari- timae per sē ipsa dēfenderet? At hercule aliquot annōs con- DE IMPERIO POMPĒI 145

tinuōs ante lēgem Gabīniam ille populus Rōmānus cūius ūsque ad nostram memoriam nōmen invictum in nāvālibus pūgnīs permānserit māgnā ac multō māximā parte nōn modo ūtilitā- tis sed dīgnitātis atque imperī caruit. Nōs quōrum māiōrēs Antiochum rēgem classe Persemque superārunt omnibusque nāvālibus pūgnīs Karthāginiēnsīs, hominēs in maritimīs rēbus exercitātissimōs parātissimōsque, vīcērunt, iī nūllō in locō iam praedōnibus parēs esse poterāmus; nōs quī anteā nōn modo ītaliam tūtam habēbāmus sed omnīs sociōs in ūltimīs ōrīs auc- tōritāte nostrī imperī salvōs praestāre poterāmus, tum cum īnsula Dēlos, tam procul ā nōbīs in Aegaeō marī posita, quō omnēs undique cum mercibus atque oneribus commeābant, re- ferta dīvitiīs, parva, sine mūrō, nihil timēbat, īdem nōn modo prōvinciīs atque ōrīs ītaliae maritimīs ac portubus nostrīs sed etiam Appiā iam viā carēbāmus; et iīs temporibus nōn pudēbat magistrātūs populī Rōmānī in hunc ipsum locum ēscendere, cum eum nōbīs māiōrēs nostrī exuviīs nauticīs et classium spoliīs ōrnātum relīquissent.

Gabinius is justly entitled to recognition.

XIX. Bonō tē animō tum, Q. Hortēnsī, populus Rōmānus et cēterōs quī erant in eādem sententiā dīcere exīstimāvit ea quae sentiēbātis; sed tamen in salūte commūnī īdem populus Rō- mānus dolōrī suō māluit quam auctōritātī vestrae obtemperāre. Itaque ūna lēx, ūnus vir, ūnus annus nōn modo nōs illā mi- seriā ac turpitūdine līberāvit sed etiam effēcit ut aliquandō vērē vidērēmur omnibus gentibus ac nātiōnibus terrā marīque imperāre.

Quō mihi etiam indīgnius vidētur obtrectātum esse adhūc — Gabīniō dīcam anne Pompēiō an utrīque, id quod est vērius? — nē lēgārētur A. Gabīnius Cn. Pompēiō expetentī ac postulantī. Utrum ille, quī postulat ad tantum bellum lēgātum quem velit, idōneus nōn est quī impetret, cum cēterī ad expīlandōs sociōs dīripiendāsque prōvinciās quōs voluērunt lēgātōs ēdūxerint; an ipse cūius lēge salūs ac dīgnitās populō Rōmānō atque omni-

L

10

I5

20 10

15

20

25

30

146 ORATIONS OF CICERO

bus gentibus cōnstitūta est expers esse dēbet glōriae ēius im- perātōris atque ēius exercitūs quī cōnsiliō ipsīus ac perīculō est cōnstitūtus?

An C. Falcidius, Q. Metellus, Q. Caelius Latīniēnsis, Cn. Lentulus, quōs omnīs honōris causā nōminō, cum tribūnī plēbī fuissent, annō proximō lēgātī esse potuērunt; in ūnō Gabīniō sunt tam dīligentēs, quī in hōc bellō quod lēge Gabīniā geritur, in hōc imperātōre atque exercitū quem per vōs ipse cōnstituit etiam praecipuō iūre esse dēbēret? Dē quō lēgandō cōnsulēs spērō ad senātum relātūrōs. Quīsī dubitābunt aut gravābuntur, ego mē profiteor relātūrum; neque mē impediet cūiusquam inimīcum ēdictum quō minus vōbīs frētus vestrum iūs benefi- ciumque dēfendam, neque praeter intercessiōnem quicquam audiam, dē quā, ut arbitror, istī ipsī quī minantur etiam atque etiam quid liceat cōnsīderābunt. Meā quidem sententiā, Qui- rītēs, ūnus A. Gabīnius bellī maritimī rērumque gestārum Cn. Pompēiō socius ascrībitur, proptereā quod alter ūnī illud bellum suscipiendum vestrīs suffrāgiīs dētulit, alter dēlātum susceptum- que cōnfēcit.

The objection of Catulus that the bill violates all precedent is contradicted by facts.

XX. Reliquum est ut dē Q. Catulī auctōritāte et sententiā dīcendum esse videātur. Quī cum ex vōbīs quaereret, sī in ūnō Cn. Pompēiō omnia pōnerētis, sī quid eō factum esset, in quō spem essētis habitūrī, cēpit māgnum suae virtūtis frūctum ac dīgnitātis cum omnēs ūnā prope vōce in eō ipsō vōs spem habitūrōs esse dīxistis. Etenim tālis est vir ut nūlla rēs tanta sit ac tam difficilis quam ille nōn et cōnsiliō regere et integri- tāte tuērī et virtūte cōnficere possit. Sed in hōc ipsō ab eō vehementissimē dissentiō, quod quō minus certa est homi- num ac minus diūturna vīta, hōc magis rēs pūblica, dum per deōs immortālīs licet, fruī dēbet summī virī vītā atque virtūte.

At enim nē quid novī fīat contrā exempla atque īnstitūta

DE IMPERIO POMPEI I147

māiōrum. Nōn dīcam hōc locō māiōrēs nostrōs semper in cāsūs temporum novōrum cōnsiliōrum ratiōnēs accommodāsse; nōn dīcam duo bella māxima, Pūnicum atque Hispāniēnse, ab ūnō imperātōre esse cōnfecta, duāsque urbīs potentissimās, quae huic imperiō māximē minitābantur, Karthāginem atque Nu- mantiam, ab eōdem Scīpiōne esse dēlētās; nōn commemorābō nūper ita vōbīs patribusque vestrīs esse vīsum ut in ūnō C. Mariō spēs imperī pōnerētur, ut īdem cum Iugurthā, īdem cum Cimbrīs, īdem cum Teutonīs bellum administrāret. In ipsō Cn. Pompēiō, in quō novī cōnstituī nihil vult Q. Catulus, quam multa sint nova summā Q. Catulī voluntāte cōnstitūta recordāminī.

Pompey’s entire career a series of irregularities.

XXI. Quid tam novum quam adulēscentulum prīvātum ex- ercitum difficilī reī pūblicae tempore cōnficere? Cōnfēcit. Huic praeesse? Praefuit. Rem optimē ductū suō gerere? Gessit. Quid tam praeter cōnsuētūdinem quam hominī pera- dulēscentī, cūius aetās ā senātōriō gradū longē abesset, impe- rium atque exercitum darī, Siciliam permittī, atque Āfricam bellumque in eā prōvinciā administrandum? Fatit in hīs prō- vinciīs singulārī innocentiā, gravitāte, virtūte; bellum in Āfricā māximum cōnfēcit, victōrem exercitum dēportāvit.

Quid vērō tam inaudītum quam equitem Rōmānum trium- phāre? At eam quoque rem populus Rōmānus nōn modo vīdit sed omnium etiam studiō vīsendam et concelebrandam putāvit.

Quid tam inūsitātum quam ut, cum duo cōnsulēs clārissimī fortissimīque essent, eques Rōmānus ad bellum māximum for- mīdolōsissimumque prō cōnsule mitterētur? Missus est. Quō quidem tempore, cum esset nōn nēmō in senātū quī dīceret nōn oportēre mittī hominem prīvātum prō cōnsule, L. Phi- lippus dīxisse dīcitur nōn sē illam suā sententiā prō cōnsule sed prō cōnsulibus mittere. Tanta in eō reī pūblicae bene

I0

20

25

30 I0

;

20

35

30

148 ORATIONS OF CICERO

gerendae spēs cōnstituēbātur ut duōrum cōnsulum mūnus ūnīus adulēscentis virtūtī committerētur.

Quid tam singulāre quam ut ex senātūs cōnsultō lēgibus solūtus cōnsul ante fieret quam ūllum alium magistrātum per lēgēs capere licuisset? Quid tam incrēdibile quam ut iterum eques Rōmānus ex senātūs cōnsultō triumphāret? Quae in omnibus hominibus nova post hominum memoriam cōnstitūta sunt, ea tam multa nōn sunt quam haec quae in hōc ūnō homine vidēmus. Atque haec tot exempla, tanta ac tam nova, profecta sunt in eundem hominem ā Q. Catulī atque ā cēterōrum ēiusdem dīgnitātis amplissimōrum hominum auctōritāte.

The judgment of the Roman people amply vindicated. Pompey alone can restore the national honor.

XXII. Quā rē videant nē sit perinīquum et nōn ferendum illōrum auctōritātem dē Cn. Pompēī dīgnitāte ā vōbīs compro- bātam semper esse, vestrum ab illīs dē eōdem homine iūdicium populīque Rōmānī auctōritātem improbārī, praesertim cum iam suō iūre populus Rōmānus in hōc homine suam auctōritātem vel contrā omnīs quī dissentiunt possit dēfendere, proptereā quod īsdem istīs reclāmantibus vōs ūnum illum ex omnibus dēlēgistis quem bellō praedōnum praepōnerētis. Hōc sī vōs temerē fēcistis et reī pūblicae parum cōnsuluistis, rēctē istī studia vestra suīs cōnsiliīs regere cōnantur. Sīn autem vōs plūs tum in rē pūblicā vīdistis, vōs iīs repūgnantibus per vōsmet ipsōs dīgnitātem huic imperiō, salūtem orbī terrārum attulistis, aliquandō istī prīncipēs et sibi et cēterīs populī Rōmānī ūni- versī auctōritātī pārendum esse fateantur.

Atque in hōc bellō Asiāticō et rēgiō nōn sōlum mīlitāris illa virtūs, quae est in Cn. Pompēiō singulāris, sed aliae quoque virtūtēs animī māgnae et multae requīruntur. Difficile est in Asiā, Ciliciā, Syriā, rēgnīsque interiōrum nātiōnum ita versārī nostrum imperātōrem ut nihil aliud nisi dē hoste ac dē laude cōgitet. Deinde etiam sī quī sunt pudōre ac temperantiā mo- derātiōrēs, tamen eōs esse tālīs propter multitūdinem cupidōrum

DE IMPERIO POMPEI 149

hominum nēmō arbitrātur. Difficile est dictū, Quirītēs, quantō in odiō sīmus apud exterās nātiōnēs propter eōrum quōs ad eās per hōs annōs cum imperiō mīsimus libīdinēs et iniūriās.

Quod enim fānum putātis in illīs terrīs nostrīs magistrātibus

religiōsum, quam cīvitātem sānctam, quam domum satis clau- sam ac mūnītam fuisse? Urbēs iam locuplētēs et cōpiōsae re- quīruntur, quibus causa bellī propter dīripiendī cupiditātem īnferātur.

Libenter haec cōram cum Q. Catulō et Q. Hortēnsiō, summīs et clārissimīs virīs, disputārem; nōvērunt enim sociōrum vul- nera, vident eōrum calamitātēs, querimōniās audiunt. Prō sociīs vōs contrā hostīs exercitum mittere putātis, an hostium simulātiōne contrā sociōs atque amīcōs? Quae cīvitās est in Asiā quae nōn modo imperātōris aut lēgātī sed ūnīus tribūnī mīlitum animōs ac spīritūs capere possit? .

The bill is supported by many eminent citizens.

XXIII. Quā rē etiam sī quem habētis quī conlātīs sīgnīs exer- citūs rēgiōs superāre posse videātur, tamen nisi erit īdem quī sē ā pecūniīs sociōrum, quī ab eōrum coniugibus ac lberīs, quī ab ōrnāmentīs fānōrum atque oppidōrum, quī ab aurō garāque rēgiā manūs, oculōs, animum cohibēre possit, nōn erit idōneus quī ad bellum Asiāticum rēgiumque mittātur. Ecquam putātis cīvitātem pācātam fuisse quae locuplēs sit, ecquam esse locu- plētem quae istīs pācāta esse videātur?

Ōra maritima, Quirītēs, Cn. Pompēium nōn sōlum propter reī miīlitāris glōriam sed etiam propter animī continentiam requīsīvit. Vidēbat enim imperātōrēs locuplētārī quotannīs pecūniā pūblicā praeter paucōs, neque eōs quicquam aliud adsequī classium nōmine nisi ut dētrīmentīs accipiendīs māiōre adficī turpitūdine vidērēmur. Nunc quā cupiditāte hominēs in prōvinciās, quibus iactūrīs et quibus condiciōnibus proficī- scantur, īgnōrant vidēlicet istī quī ad ūnum dēferenda omnia esse nōn arbitrantur. Quasi vērō Cn. Pompēium nōn cum suīs virtūtibus tum etiam aliēnīs vitiīs māgnum esse videāmus. Quā

10

35

20

35

30 10

15

20

.

150 ORATIONS OF CICERO

rē nōlīte dubitāre quīn huic ūnī crēdātis omnia, quī inter tot annōs ūnus inventus sit quem sociī in urbīs suās cum exercitū vēnisse gaudeant.

Quod sī auctōritātibus hanc causam, Quirītēs, cōnfīrmandam putātis, est vōbīs auctor vir bellōrum omnium māximārumque rērum perītissimus, P. Servīlius, cūius tantae rēs gestae terrā marīque exstitērunt ut cum dē bellō dēlīberētis auctor vōbīs gravior esse nēmō dēbeat; est C. Cūriō, summīs vestrīs bene- ficiīs māximīsque rēbus gestīs, summō ingeniō et prūdentiā praeditus; est Cn. Lentulus, in quō omnēs prō amplissimīs vestrīs honōribus summum cōnsilium, summam gravitātem esse cōgnōvistis; est C. Cassius, integritāte, virtūte, cōnstantiā singulārī. Quā rē vidēte hōrum auctōritātibus illōrum ōrātiōnī quī dissentiunt respondērene posse videāmur.

Cicero praises Manilius, pledges his own support, and denies all selfish motives.

XXIV. Quae cum ita sint, C. Mānīlī, prīmum istam tuam et lēgem et voluntātem et sententiam laudō vehementissimēque comprobō; deinde tē hortor ut auctōre populō Rōmānō maneās in sententiā, nēve cūiusquam vim aut minās perti- mēscās. Prīmum in tē satis esse animī persevērantiaeque arbitror; deinde cum tantam multitūdinem cum tantō studiō adesse videāmus quantam iterum nunc in eōdem homine prae- ficiendō vidēmus, quid est quod aut dē rē aut dē perficiendī facultāte dubitēmus?

Ego autem quicquid est in mē studī, cōnsilī, labōris, ingenī,

25 quicquid hōc beneficiō populī Rōmānī atque hāc potestāte

praetōriā, quicquid auctōritāte, fidē, cōnstantiā possum, id omne ad hanc rem cōnficiendam tibi et populō Rōmānō pol- liceor ac dēferō; testorque omnīs deōs, et eōs māximē quī huic locō templōque praesident, quī omnium mentīs eōrum quī ad

30 rem pūblicam adeunt māximē perspiciunt, mē hōc neque ro-

gātū facere cūiusquam, neque quō Cn. Pompēī grātiam mihi per hanc causam conciliārī putem, neque quō mihi ex cūius-

PRO ARCHIA POETA I51

quam amplitūdine aut praesidia perīculīs aut adiūmenta honō- ribus quaeram, proptereā quod perīcula facile, ut hominem praestāre oportet, innocentiā tēctī repellēmus, honōrem autem neque ab ūnō neque ex hōc locō, sed eādem illā nostrā labō- riōsissimā ratiōne vītae, sī vestra voluntās feret, cōnsequēmur. Quam ob rem quicquid in hāc causā mihi susceptum est, Quirītēs, id ego omne mē reī pūblicae causā suscēpisse cōn- fīrmō; tantumque abest ut aliquam mihi bonam grātiam

quaesīsse videar ut multās mē etiam simultātēs partim obscū-

rās, partim apertās intellegam mihi nōn necessāriās, vōbīs nōn inūtilīs suscēpisse. Sed ego mē hōc honōre praeditum, tantīs vestrīs beneficiīs adfectum statuī, Quirītēs, vestram voluntātem et reī pūblicae dīgnitātem et salūtem prōvinciārum atque sociōrum meīs omnibus commodīs et ratiōnibus praeferre oportēre.

PRO ARCHIA POETA ORATIO Gratitude impels Cicero to undertake the defense of Archias.

I. Sī quid est in mē ingenī, iūdicēs, quod sentiō quam sit exiguum, aut sī qua exercitātiō dīcendī, in quā mē nōn īnfitior mediocriter esse versātum, aut sī hūiusce reī ratiō aliqua ab optimārum artium studiīs ac disciplīnā profecta, ā quā ego nūllum cōnfiteor aetātis meae tempus abhorruisse, eārum rērum omnium vel in prīmīs hīc A. Licinius frūctum ā mē repetere prope suō iūre dēbet. Nam quoad longissimē potest mēns mea respicere spatium praeteritī temporis et pueritiae memo- riam recordārī ūltimam, inde ūsque repetēns hunc videō mihi prīncipem et ad suscipiendam et ad ingrediendam ratiōnem hōrum studiōrum exstitisse.

Quod sī haec vōx hūius hortātū praeceptīsque cōnfōrmāta nōn nūllīs aliquandō salūtī fuit, ā quō id accēpimus quō cēterīs

15

25 10

I15

20

35

30

152 ORATIONS OF CICERO

opitulārī et aliōs servāre possēmus, huic profectō ipsī, quantum est situm in nōbīs, et opem et salūtem ferre dēbēmus. Ac nē quis ā nōbīs hōc ita dīcī forte mīrētur, quod alia quaedam in hōc facultās sit ingenī neque haec dīcendī ratiō aut disciplīna, nē nōs quidem huic ūnī studiō penitus umquam dēditī fuimus. Etenim omnēs artēs quae ad hūmānitātem pertinent habent quoddam commūne vinculum et quasi cōgnātiōne quādam inter sē continentur.

He begs indulgence for his unusual presentation of the case.

II. Sed nē cui vestrum mīrum esse videātur mē in quaestiōne lēgitimā et in iūdiciō pūblicō, cum rēs agātur apud praetōrem populī Rōmānī, lēctissimum virum, et apud sevērissimōs iūdicēs, tantō conventū hominum ac frequentiā, hōc ūtī genere dīcendī, quod nōn modo ā cōnsuētūdine iūdiciōrum vērum etiam ā forēnsī sermōne abhorreat, quaesō ā vōbīs ut in hāc causā mihi dētis hanc veniam, accommodātam huic reō, vōbīs, quem ad modum spērō, nōn molestam, ut mē prō summō poētā atque ērudītissimō homine dīcentem, hōc concursū hominum litterā- tissimōrum, hāc vestrā hūmānitāte, hōc dēnique praetōre exer- cente iūdicium, patiāminī dē studiīs hūmānitātis ac litterārum paulō loquī līberius, et in ēius modī persōnā, quae propter ōtium ac studium minimē in iūdiciīs perīculīsque trāctāta est, ūtī prope novō quōdam et inūsitātō genere dīcendī. Quod sī mihi ā vōbīs tribuī concēdīque sentiam, perficiam profectō ut hunc A. Licinium nōn modo nōn sēgregandum, cum sit cīvis, ā numerō cīvium, vērum etiam sī nōn esset, putētis ascīscendum fuisse.

A brief review of the poet’s early life.

IīI. Nam ut prīmum ex puerīs excessit Archiās atque ab iīs artibus quibus aetās puerīlis ad hūmānitātem īnfōrmārī solet sē- ad scrībendī studium contulit, prīmum Antiochīae, — nam ibi nātus est locō nōbilī, — celebrī quondam urbe et cōpiōsā atque ērudītissimīs hominibus līberālissimīsque studiīs adfluentī, celeri-

PRO ARCHIA POETA 153

ter antecellere omnibus ingenī glōriā coepit. Post in cēterīs Asiae partibus cūnctāque Graeciā sīc ēius adventūs celebrāban- tur ut fāmam ingenī exspectātiō hominis, exspectātiōnem ipsīus adventus admīrātiōque superāret.

Erat ītalia tum plēna Graecārum artium ac disciplīnārum, studiaque haec et in Latiō vehementius tum colēbantur quam nunc īsdem in oppidīs et hīc Rōmae propter tranquillitāem reī pūblicae nōn neglegēbantur. Itaque hunc et Tarentīnī et Locrēnsēs et Rēgiīnī et Neāpolitānī cīvitāte cēterīsque praemiīs dōnārunt, et omnēs quī aliquid dē ingeniīs poterant iūdicāre cōgnitiōne atque hospitiō dīgnum exīstimārunt. Hāc tantā cele- britāe fāmae cum esset iam absentibus nōtus, Rōmam vēnit Mariō cōnsule et Catulō. Nactus est prīmum cōnsulēs eōs quōrum alter rēs ad scrībendum māximās, alter cum rēs gestās tum etiam studium atque aurīs adhibēre posset.

Statim Lūcullī, cum praetextātus etiam tum Archiās esset, eum domum suam recēpērunt. Et erat hōc nōn sōlum ingenī ac litterārum vērum etiam nātūrae atque virtūtis, ut domus quae hūius adulēscentiae prīma fāvit eadem esset familiārissima senectūtī. Erat temporibus illīs iūcundus Q. Metellō illī Nu- midicō et ēius Piō fīliō; audiēbātur ā M. Aemiliō; vivēbat cum Q. Catulō et patre et fīliō; ā L. Crassō colēbātur; Lūcullōs vēō et Drūsum et Octāviōs et Catōnem et tōtam Hortēnsiō- rum domum dēvinctam cōnsuētūdine cum tenēret, adficiēbā- tur summō honōre, quod eum nōn sōlum colēbant quī aliquid percipere atque audīre studēbant vērum etiam sī quī forte simulābant.

Proofs of his citizenship: his enrolment at Heraclea, his residence at Rome, his declaration before the praetor.

IV. Interim satis longō intervāllō, cum esset cum M. Lācullō in Siciliam profectus et cum ex eā prōvinciā cum eōdem Lā- cullō dēcēderet, vēnit Hēraclīam. Quae cum esset cīvitās aequissimō iūre ac foedere, ascrībī sē in eam cīvitātem voluit; idque, cum ipse per sē dīgnus putārētur, tum auctōritāte et

I5

20 10

I15

20

25

30

I154 ORATIONS OF CICERO

grātiā Lūcullī ab Hēraclīēnsibus impetrāvit. Data est cīvitās Silvānī lēge et Carbōnis: Sī quī foederātīs cīvitātibus ascrīptī fuissent; sī tum cum lēx ferēbātur in ītaliā domicilium habuis- sent; et sī sexāgintā diēbus apud praetōrem essent professī. Cum hīc domicilium Rōmae multōs iam annōs habēret, pro- fessus est apud praetōrem Q. Metellum familiārissimum suum.

Sī nihil aliud nisi dē cīvitāte ac lēge dīcimus, nihil dīcō amplius; causa dicta est. Quid enim hōrum īnfīrmārī, Grāttī, potest? Hēraclīaene esse eum ascrīptum negābis? Adest vir summā auctōritāte et religiōne et fidē, M. Lūcullus, quī sē nōn opīnārī sed scīre, nōn audīvisse sed vīdisse, nōn interfuisse sed ēgisse dīcit. Adsunt Hēraclīēnsēs lēgātī, nōbilissimī hominēs; hūius iūdicī causā cum mandātīs et cum pūblicō testimōniō vēnērunt, quī hunc ascrīptum Hēraclīēnsem dīcunt. Hīc tū tabulās dēsīderās Hēraclīēnsium pūblicās, quās ītalicō bellō incēnsō tabulāriō interīsse scīmus omnīs. Est rīdiculum ad ea quae habēmus nihil dīcere, quaerere quae habēre nōn possu- mus; et dē hominum memoriā tacēre, litterārum memoriam flāgitāre; et cum habeās amplissimī virī religiōnem, integer- rimī mūnicipī iūs iūrandum fidemque, ea quae dēprāvārī nūllō modō possunt repudiāre, tabulās, quās īdem dīcis solēre corrumpī, dēsīderāre.

An ‘domicilium Rōmae nōn habuit is quī tot annīs ante cīvitātem datam sēdem omnium rērum ac fortūnārum suārum Rōmae conlocāvit? An nōn est professus? Immō vērō iīs tabulīs professus quae sōlae ex illā professiōne conlēgiōque praetōrum obtinent pūblicārum tabulārum auctōritātem.

His enrolment in other cities. The absence of his name from the census is of no importance.

V. Nam cum Appī tabulae neglegentius adservātae dīce- rentur, Gabīnī, quam diū incolumis fuit, levitās, post damnā- tiōnem calamitās omnem tabulārum fidem resīgnāsset, Metellus, homō sānctissimus modestissimusque omnium, tantā dīligentiā fuit ut ad L. Lentulum praetōrem et ad iūdicēs vēnerit et

PRO ARCHIA POEĒTA 155

ūnīus nōminis litūrā sē commōtum esse dīxerit. Hīs igitur in tabulīs nūllam litūram in nōmine A. Licinī vidētis.

Quae cum ita sint, quid est quod dē ēius cīvitāte dubitētis, praesertim cum aliīs quoque in cīvitātibus fuerit ascrīptus? Etenim cum mediocribus multīs et aut nūllā aut humilī aliquā arte praeditīs grātuītō cīvitātem in Graeciā hominēs impertiē- bant, Rēgīnōs crēdō aut Locrēnsīs aut Neāpolitānōs aut Tarentīnōs, quod scaenicīs artificibus largīrī solēbant, id huic

summā ingenī praeditō glōriā nōluisse. Quid? Cum cēterī

nōn modo post cīvitātem datam sed etiam post lēgem Pāpiam aliquō modō in eōrum mūnicipiōrum tabulās inrēpsērunt; hīc quī nē ūtitur quidem illīs in quibus est scrīptus, quod semper sē Hēraclīēnsem esse voluit, rēiciētur?

Cēnsūs nostrōs requīris. Scīlicet est enim obscūrum proxi- mīs cēnsōribus hunc cum clārissimō imperātōre L. Lūcullō apud exercitum fuisse; superiōribus, cum eōdem quaestōre fuisse in Asiā; prīmīs, Iūliō et Crassō, nūllam populī partem esse cēnsam. Sed quoniam cēnsus nōn iūs cīvitātis cōnfīrmat ac tantum modo indicat eum quī sit cēnsus ita sē iam tum gessisse prō cīve, iīs temporibus quem tū crīmināris nē ipsīus quidem iūdiciō in cīvium Rōmānōrum iūre esse versātum, et testāmentum saepe fēcit nostrīs lēgibus et adiit hērēditātēs cīvium Rōmānōrum et in beneficiīs ad aerārium dēlātus est ā L. Lūcullō prō cōnsule. Quaere argūmenta, sī quae potes; numquam enim hīc neque suō neque amīcōrum iūdiciō revincētur.

Cicero explains his interest in Archias by his love of literature.

VI. Quaerēs ā nōbīs, Grāttī, cūr tantō opere hōc homine dē- lectēmur. Quia suppeditat nōbīs ubi et animus ex hōc forēnsī strepitū reficiātur et aurēs convīciō dēfessae conquiēscant. An tū exīstimās aut suppetere nōbīs posse quod cottīdiē dīcāmus in tantā varietāte rērum, nisi animōs nostrōs doctrīnā excolā- mus; aut ferre animōs tantam posse contentiōnem, nisi eōs doctrīnā eādem relaxēmus? Ego vērō fateor mē hīs studiīs esse

I10

20

25

30 I0

I5

20

w vbs

156 ORATIONS OF CICERO

dēditum. Cēterōs pudeat, sī quī ita sē litterīs abdidērunt ut nihil possint ex iīs neque ad commūnem adferre frūctum neque in aspectum lūcemque prōferre; mē autem quid pudeat, quī tot annōs ita vīvō, iūdicēs, ut ā nūllīus umquam mē tempore aut commodō aut ōtium meum abstrāxerit aut voluptās āvocārit aut dēnique somnus retardārit?

Quā rē quis tandem mē reprehendat, aut quis mihi iūre sus- cēnseat, sī quantum cēterīs ad suās rēs obeundās, quantum ad fēstōs diēs lūdōrum celebrandōs, quantum ad aliās voluptātēs et ad ipsam requiem animī et corporis concēditur temporum, quantum aliī tribuunt tempestīvīs convīviīs, quantum dēnique alveolō, quantum pilae, tantum mihi egōmet ad haec studia re- colenda sūmpserō? Atque hōc eō mihi concēdendum est magis, quod ex hīs studiīs haec quoque crēscit ōrātiō et facultās, quae, quantacumque in mē est, numquam amīcōrum perīculīs dēfuit. Quae sī cui levior vidētur, illa quidem certē quae summa sunt ex quō fonte hauriam sentiō.

Nam nisi multōrum praeceptīs multīsque litterīs mihi ab adulēscentiā suāsissem nihil esse in vītā māgnō opere expeten- dum nisi laudem atque honestātem, in eā autem persequendā omnīs cruciātūs corporis, omnia perīcula mortis atque exsilī parvī esse dūcenda, numquam mē prō salūte vestrā in tot ac tantās dīmicātiōnēs atque in hōs prōflīgātōrum hominum cottī- diānōs impetūs obiēcissem. Sed plēnī omnēs sunt librī, plēnae sapientium vōcēs, plēna exemplōrum vetustās; quae iacērent in

tenebrīs omnia nisi litterārum lūmen accēderet. Quam multās

nōbīs imāginēs, nōn sōlum ad intuendum vērum etiam ad imi- tandum, fortissimōrum virōrum expressās scrīptōrēs et Graecī et Latīnī relīquērunt. Quās ego mihi semper in administrandā

30 rē pūblicā prōpōnēns animum et mentem meam ipsā cōgitātiōne

hominum excellentium cōnfōrmābam.

The greatest men have added learming to natural parts.

VII. Quaeret quispiam: ‘Quid? Ilī ipsī summī virī quōrum virtūtēs litterīs prōditae sunt, istāne doctrīnā quam tū effers

PRO ARCHIA POĒTA 157

laudibus ērudītī fuērunt?’ Difficile est hōc dē omnibus cōn- firmāre, sed tamen est certum quid respondeam. Ego multōs hominēs excellentī animō ac virtūte fuisse sine doctrīnā, et nātūrae ipsīus habitū prope dīvīnō per sē ipsōs et moderātōs et gravīs exstitisse fateor; etiam illud adiungō, saepius ad laudem atque virtūtem nātūram sine doctrīnā quam sine nā- tūrā valuisse doctrīnam. Atque īdem ego hōc contendō, cum ad nātūram eximiam et inlūstrem accesserit ratiō quaedam cōnfōrmātiōque doctrīnae, tum illud nesciō quid praeclārum ac singulāre solēre exsistere. Ex hōc esse hunc numerō, quem patrēs nostrī vīdērunt, dīvīnum hominem Āfricānum; ex hōc C. Laelium, L. Fūrium, moderātissimōs hominēs et continentis- simōs; ex hōc fortissimum virum et illīs temporibus doctis- simum M. Catōnem illum senem. Quī profectō sī nihil ad percipiendam colendamque virtūtem litterīs adiuvārentur, numquam sē ad eārum studium contulissent.

Quod sī nōn hīc tantus frūctus ostenderētur, et sī ex hīs studiīs dēlectātiō sōla peterētur, tamen, ut opīnor, hanc animī remis- siōnem hūmānissimam ac līberālissimam iūdicārētis. Nam cē- terae neque temporum sunt neque aetātum omnium neque

locōrum; at haec studia adulēscentiam alunt, senectūtem ob-

lectant, secundās rēs ōrnant, adversīs perfugium ac sōlācium praebent, dēlectant domī, nōn impediunt forīs, pernoctant nōbīscum, peregrīnantur, rūsticantur.

Archias is a poet of undoubted genius, and the poet is sacred.

VIII. Quod sī ipsī haec neque attingere neque sēnsū nostrō gustāre possēmus, tamen ea mīrārī dēbērēmus etiam cum in aliīs vidērēmus. Quis nostrum tam animō agrestī ac dūrō fuit ut Rōscī morte nūper nōn commovērētur? Quī cum esset senex mortuus, tamen propter excellentem artem ac venustā- tem vidēbātur omnīnō morī nōn dēbuisse. Ergō ille corpo- ris mōtū tantum amōrem sibi conciliārat ā nōbīs omnibus; nōs animōrum incrēdibilīs mōtūs celeritātemque ingeniōrum neglegēmus?

10

20

a25

30 IO

15

20

25

30

1538 ORATIONS OF CICERO

Quotiēns ego hunc Archiam vīdī, iūdicēs, — ūtar enim vestrā benīgnitāte, quoniam mē in hōc novō genere dīcendī tam dīli- genter attenditis, — quotiēns ego hunc vīdī, cum litteram scrīp- sisset nūllam, māgnum numerum optimōrum versuum dē iīs ipsīs rēbus quae tum agerentur dīcere ex tempore, quotiēns revocātum eandem rem dīcere commūtātīs verbīs atque sen- tentiīs. Quae vērō accūrātē cōgitātēque scrīpsisset, ea sīc vīdī probārī ut ad veterum scrīptōrum laudem pervenīret. Hunc ego nōn dīligam, nōn admīrer, nōn omnī ratiōne dēfendendum putem? Atque sīc ā summīs hominibus ērudītissimīsque accē- pimus, cēterārum rērum studia ex doctrīnā et praeceptīs et arte cōnstāre ; poētam nātūrā ipsā valēre et mentis vīribus excitārī et quasi dīvīnō quōdam spīritū īnflārī. Quā rē suō iūre noster ille Ennius sānctōs appellat poētās, quod quasi deōrum aliquō dōnō atque mūnere commendātī nōbīs esse videantur.

Sit igitur, iūdicēs, sānctum apud vōs, hūmānissimōs hominēs, hōc poētae nōmen, quod nūlla umquam barbaria violāvit. Saxa et sōlitūdinēs vōcī respondent, bēstiae saepe immānēs cantū flectuntur atque cōnsistunt; nōs īnstitūtī rēbus optimīs nōn poētārum vōce moveāmur? Homērum Colophōniī cīvem esse dīcunt suum, Chīī suum vindicant, Salamīniī repetunt, Smyrnaeī vērō suum esse cōnfīrmant itaque etiam dēlūbrum ēius in oppidō dēdicāvērunt; permultī aliī praetereā pūgnant inter sē atque contendunt.

He hnas glorified the name of the Roman people.

IX. Ergō illī aliēnum, quia poēta fuit, post mortem etiam expetunt; nōs hunc vīvum, quī et voluntāte et lēgibus noster est, repudiābimus, praesertim cum omne ōlim studium atque omne ingenium contulerit Archiās ad populī Rōmānī glōriam laudemque celebrandam? Nam et Cimbricās rēs adulēscēns attigit et ipsī illī C. Mariō, quī dūrior ad haec studia vidēbātur, iūcundus fuit. Neque enim quisquam est tam āversus ā Mūsīs quī nōn mandārī versibus aeternum suōrum labōrum facile praecōnium patiātur. Themistoclem illum, summum Athēnīs

PRO ARCHIA POETA 159

virum, dīxisse āiunt, cum ex eō quaererētur quod acroāma aut cūius vōcem libentissimē audīret, ēius ā quō sua virtūs optimē praedicārētur. Itaque ille Marius item eximiē L. Plō- tium dīlēxit, cūius ingeniō putābat ea quae gesserat posse celebrārī.

Mithridāticum vērō bellum, māgnum atque difficile et in multā varietāte terrā marīque versātum, tōtum ab hōc expres-

THE SCIPIO SARCOPHAGCUS AND BUST OF ENNIUS

sum est; quī librī nōn modo L. Lūācullum, fortissimum et clāris- simum virum, vērum etiam populī Rōmānī nōmen inlūstrant. Populus enim Rōmānus aperuit Lūcullō imperante Pontum, et rēgiīs quondam opibus et ipsā nātūrā et regiōne vāllātum; populī Rōmānī exercitus eōdem duce nōn māximā manū innu- merābilīs Armeniōrum cōpiās fūdit; populī Rōmānī laus est urbem amīcissimam Cyzicēnōrum ēiusdem cōnsiliō ex omnī

impetū rēgiō atque tōtius bellī ōre ac faucibus ēreptam esse 15 160 ORATIONS OF CICERO

atque servātam; nostra semper ferētur et praedicābitur L. Lā- cullō dīmicante, cum interfectīs ducibus dēpressa hostium classis est, incrēdibilis apud Tenedum pūgna illa nāvālis; nostra sunt tropaea, nostra monumenta, nostrī triumphī.

5 Quae quōrum ingeniis efferuntur, ab iīs populī Rōmānī fāma

10

15

20

25

30

celebrātur.

Cārus fuit Āfricānō superiōrī noster Ennius, itaque etiam in sepulcrō Scīpiōsum putātur is esse cōnstitūtus ex marmore; cūius laudibus certē nōn sōlum ipse quī laudātur sed etiam populī Rōmānī nōmen ōrnātur. In caelum hūius proavus Catō tollitur; māgnus honōs populī Rōmānī rēbus adiungitur. Omnēs dēnique illī Māximī, Mārcellī, Fulviī nōn sine commūnī omnium nostrum laude decorantur.

Great men honor those who herald their renown. Many would have

procured the citizenship for Archias.

X. Ergō illum quī hacc fēcerat, Rudīnum hominem, māiōrēs nostrī in cīvitātem recēpērunt; nōs hunc Hēracliēnsem multīs cīvitātibus expetītum, in hāc autem lēgibus cōnstitūtum dē nostrā cīvitāte ēiciēmus?

Nam sī quis minōrem glōriae frūctum putat ex Graecīs versi- bus percipī quam ex Latinīs, vehementer errat, proptereā quod Graeca leguntur in omnibus ferē gentibus, Latīna suīs fīnibus exiguīs sānē continentur. Quā rē sī rēs eae quās gessimus orbis terrae regiōnibus dēfīniuntur, cupere dēbēmus quō manuum nostrārum tēla pervēnerint, eōdem glōriam fāmamque pene- trāre; quod cum ipsīs populīs dē quōrum rēbus scrībitur haec ampla sunt, tum iīs certē quī dē vītā glōriae causā dīmicant hōc māximum et perīculōrum incitāmentum est et labōrum.

Quam multōs scrīptōrēs rērum suārum māgnus ille Alexander sēcum habuisse dīcitur. Atque is tamen, cum in Sīgēō ad Achillis tumulum astitisset: “ō fortūnāte,” inquit, “adu- lēscēns, quī tuae virtūtis Homērum praecōnem invēneris.” Et vērē. Nam nisi Ilias illa exstitisset, īdem tumulus quī corpus ēius contēxerat nōmen etiam obruisset. Quid? Noster

SCIPIŌ AFRICANUS MAJOR

Digitized by Google PRŌ ARCHIA POETA 161

hīc Māgnus, quī cum virtūte fortūnam adaequāvit, nōnne Theo- phanem Mytilēnaeum, scrīptōrem rērum suārum, in cōntiōne mīlitum cīvitāte dōnāvit; et nostrī illī fortēs virī, sed rūsticī ac mīlitēs, dulcēdine quādam glōriae commōtī, quasi participēs ēiusdem laudis, māgnō illud clāmōre approbāvērunt?

Itaque, crēdō, sī cīvis Rōmānus Archiās lēgibus nōn esset, ut ab aliquō imperātōre cīvitāte dōnārētur perficere nōn potuit. Sulla cum Hispānōs et Gallōs dōnāret, crēdō, hunc petentem repudiāsset; quem nōs in cōntiōne vīdimus, cum eī libellum malus poēta dē populō subiēcisset, quod epigramma in eum fēcisset tantum modo alternīs versibus longiusculīs, statim ex iīs rēbus quās tum vēndēbat iubēre eī praemium tribuī, sed eā condiciōne, nē quid posteā scrīberet. Quī sēdulitātem malī poētae dūxerit aliquō tamen praemiō dīgnam, hūius ingenium et virtūtem in scrībendō et cōpiam nōn expetīsset? Quid? Ā Q. Metellō Piō, familiārissimō suō, quī cīvitāte multōs dōnāvit, neque per sē neque per Lūcullōs impetrāvisset, quī praesertim ūsque eō dē suīs rēbus scrībī cuperet ut etiam Cordubae nātīs poētīs, pingue quiddam sonantibus atque peregrīnum, tamen aurīs suās dēderet?

The love of glory is the greatest incentive to human effort.

XI. Neque enim est hōc dissimulandum, quod obscūrārī nōn potest, sed prae nōbīs ferendum: trahimur omnēs studiō laudis, et optimus quisque māximē glōriā dūcitur. Ipsī illī philosophī, etiam in iīs libellīs quōs dē contemnendā glōriā scrībunt, nōmen suum īnscrībunt; in eō ipsō in quō praedicā- tiōnem nōbilitātemque dēspiciunt praedicārī dē sē ac nōminārī volunt. Decimus quidem Brūtus, summus vir et imperātor, Accī, amīcissimī suī, carminibus templōrum ac monumentōrum aditūs exōrnāvit suōrum. Iam vērō ille quī cum Aetōlīs Enniō comite bellāvit Fulvius nōn dubitāvit Mārtis manubiās Mūsīs cōnsecrāre. Quā rē in quā urbe imperātōrēs prope armātī poē- tārum nōmen et Mūsārum dēlūbra coluērunt, in eā nōn dēbent

togātī iūdicēs ā Mūsārum honōre et ā poētārum salūte abhorrēre. M

I0

25

30 5 salūte hūius urbis atque imperī et

10

15

20

25

162 ORATIONS OF CICERO

Atque ut id libentius faciātis, iam mē vōbīs, iūdicēs, indicābō, et dē meō quōdam amōre glōriae, nimis ācrī fortasse vērum tamen honestō, vōbīs cōnfitēbor. Nam quās rēs nōs in cōn- sulātū nostrō vōbīscum simul prō

prō vītā cīvium prōque ūniversā rē pūblicā gessimus, attigit hīc versi- bus atque incohāvit. Quibus audītis, quod mihi māgna rēs et iūcunda vīsa est, hunc ad perficiendum adhortātus sum. Nūllam enim virtūs aliam mercēdem labōrum perīculōrumque dēsīderat praeter hanc laudis et glōriae; quā quidem dētrāctā, iūdi- cēs, quid est quod in hōc tam exiguō vītae curriculō et tam brevī tantīs nōs in labōribus exerceāmus? Certē sī nihil animus prae- sentīret in posterum, et sī quibus regiōnibus vītae spatium circumscrīptum est, īsdem omnīs cōgitātiōnēs termināret suās, nec tantīs sē labōribus frangeret neque tot cūrīs vigiliīsque angerētur nec totiēns dē ipsā vītā dīmicāret. Nunc īnsidet quaedam in optimō quōque virtūs, quae noctīs ac diēs animum glōriae stimulīs concitat, atque admonet nōn cum vītae tem- pore esse dīmittendam commemorātiōnem nōminis nostrī sed cum omnī posteritāte adaequandam.

ANCIENT BOOKS

The justice of his cause, his personal worth, his services to the Roman people, all entitle Archias to protection.

XII. An vērō tam parvī animī videāmur esse omnēs, quī in rē pūblicā atque in hīs vītae perīculīs labōribusque versāmur, ut cum ūsque ad extrēmum spatium nūllum tranquillum atque ōtiōsum spīritum dūxerimus, nōbīscum simul moritūra omnia arbitrēmur? An statuās et imāginēs, nōn animōrum simulācra sed corporum, studiōsē multī summī hominēs relīquērunt; cōn- siliōrum relinquere ac virtūtum nostrārum effigiem nōnne multō PRO ARCHIA POETA 163

mālle dēbēmus, summīs ingeniīs expressam et polītam? Ego vērō omnia quae gerēbam iam tum in gerendō spargere mē ac dissēmināre arbitrābar in orbis terrae memoriam sempiternam. Haec vērō sīve ā meō sēnsū post mortem āfutūra est sīve, ut sapientissimī hominēs putāvērunt, ad aliquam animī meī partem pertinēbit, nunc quidem certē cōgitātiōne quādam spēque dēlector.

Quā rē cōnservāte, iūdicēs, hominem pudōre eō, quem amī- cōrum vidētis comprobārī cum dīgnitāte tum etiam vetustāte; ingeniō autem tantō quantum id convenit exīstimārī quod summōrum hominum ingeniīs expetītum esse videātis; causā vērō ēius modī quae beneficiō lēgis, auctōritāte mūnicipī, testi- mōniō Lāculli, tabulīs Metellī comprobētur. Quae cum ita sint, petimus ā vōbīs, iūdicēs, sī qua nōn modo hūmāna vērum etiam dīvīna in tantīs ingeniīs commendātiō dēbet esse, ut eum quī vōs, quī vestfōs imperātōrēs, quī populī Rōmānī rēs gestās semper ōrnāvit, quī etiam hīs recentibus nostrīs vestrīsque do- mesticīs perīculīs aeternum sē testimōnium laudis datūrum esse profitētur, estque ex eō numerō quī semper apud omnīs sānctī sunt habitī itaque dictī, sīc in vestram accipiātis fidem ut hū- mānitāte vestrā levātus potius quam acerbitāte violātus esse videātur.

Quae dē causā prō meā cōnsuētūdine breviter simpliciterque dīxī, iūdicēs, ea cōnfīdō probāta esse omnibus. Quae ā forēnsī aliēna iūdiciālīque cōnsuētūdine et dē hominis ingeniō et com- mūniter dē ipsō studiō locūtus sum, ea, iūdicēs, ā vōbīs spērō esse in bonam partem accepta; ab eō quī iūdicium exercet, certō sciō.

I0

20 I10

55

20

a5

164 ORATIONS OF CICERO

PRO MILONE ORATIO

Cicero attempts to reassure himself and the court concerning the presence of an armed guard.

I. Etsī vereor, iūdicēs, nē turpe sit prō fortissimō virō dīcere incipientem timēre minimēque deceat, cum T. Annius ipse magis dē reī pūblicae salūte quam dē suā perturbētur, mē ad ēius causam parem animī māgnitūdinem adferre nōn posse, tamen haec novī iūdicī nova fōrma terret oculōs, quī quōcumque inci- dērunt, cōnsuētūdinem forī et prīstinum mōrem iūdiciōrum re- quīrunt. Nōn enim corōnā cōnsessus vester cīnctus est, ut solēbat; nōn ūsitātā frequentiā stīpātī sumus; nōn illa praesidia quae prō templīs omnibus cernitis, etsī contrā vim conlocāta sunt, nōn adferunt tamen ōrātōrī aliquid, ut in forō et in iūdiciō, quamquam praesidiīs salūtāribus et necessāriīs saeptī sumus, tamen nē nōn timēre quidem sine aliquō timōre possīmus. Quae sī opposita Milōnī putārem, cēderem temporī, iūdicēs, nec inter tantam vim armōrum exīstimārem esse ōrātiōnī locum. Sed mē recreat et reficit Cn. Pompēī, sapientissimī et iūstissimī virī, cōnsilium, quī profectō nec iūstitiae suae putāret esse,. quem reum sententiīs iūdicum trādidisset, eundem tēlīs mīlitum dēdere, nec sapientiae temeritātem concitātae multitūdinis auctōritāte pūblicā armāre.

Quam ob rem illa arma, centuriōnēs, cohortēs nōn perīculum nōbīs sed praesidium dēnūntiant; neque sōlum ut quiētō sed etiam ut māgnō animō sīmus hortantur; neque auxilium modo dēfēnsiōnī meae vērum etiam silentium pollicentur. Reliqua vērō multitūdō, quae quidem est cīvium, tōta nostra est; neque eōrum quisquam quōs undique intuentis unde aliqua forī pars aspicī potest et hūius exitum iūdicī exspectantīs vidētis nōn cum virtūtī Milōnis favet, tum dē sē, dē līberīs suīs, dē patriā, dē fortūnīs hodiernō diē dēcertārī putat.

PRO MILONE 165

The court should disregard the threats of the mob and render

a just verdict. I1. ōnum genus est adversum īnfēstumque nōbīs, eōrum quōs P. Clōdī furor rapīnīs et incendiīs et omnibus exitiīs pūblicīs pāvit; quī hesternā etiam cōntiōne incitātī sunt ut vōbīs vōce praeīrent quid iūdicārētis. Quōrum clāmor sī quī forte fuerit, admonēre vōs dēbēbit ut eum cīvem retineātis quī semper genus illud hominum clāmōrēsque māximōs prae vestrā salūte neglēxit. Quam ob rem adeste animis, iūdicēs, et timōrem, sī quem habētis, dēpōnite. Nam sī umquam dē bonīs et fortibus virīs, sī umquam dē bene meritīs cīvibus potestās vōbīs iūdicandī fuit, sī dēnique umquam locus amplissimōrum ōrdinum dēlēctīs virīs datus est ut sua studia ergā fortīs et bonōs cīvīs, quae vultū et verbīs saepe sīgnificāssent, rē et sententiīs dēclārārent, hōc pro- fectō tempore eam potestātem omnem vōs habētis, ut statuātis utrum nōs, quī semper vestrae auctōritātī dēditī fuimus, semper miserī lūgeāmus an diū vexātī ā perditissimīs cīvibus aliquandō per vōs ac per vestram fidem, virtūtem, sapientiamque recre- ēmur.

Quid enim nōbīs duōbus, iūdicēs, labōriōsius, quid magis sollicitum, magis exercitum dīcī aut fingī potest, quī spē ampilis- simōrum praemiōrum ad rem pūblicam adductī metū crūdēlis- simōrum suppliciōrum carēre nōn possumus? Equidem cēterās tempestātēs et procellās in illīs dumtaxat fluctibus cōntiōnum semper putāvī Milōnī esse subeundās, quia semper prō bonīs contrā improbōs sēnserat; in iūdiciō vērō et in eō cōnsiliō in quō ex cūnctīs ōrdinibus amplissimī virī iūdicārent numquam exīstimāvī spem ūllam esse habitūrōs Milōnis inimīcōs ad ēius nōn modo salūtem exstinguendam sed etiam glōriam per tālīs virōs īnfringendam.

Quamquam in hāc causā, iūdicēs, T. Annī tribūnātū rēbusque omnibus prō salūte reī pūblicae gestīs ad hūius crīminis dē- fēnsiōnem nōn abūtēmur. Nisi oculīs vīderitis īnsidiās Milōnī ā Clōdiō factās, nec dēprecātūrī sumus ut crīmen hōc nōbīs propter multa praeclāra in rem pūblicam merita condōnētis nec

25

30 533

I0

b w:u

320

25

30

166 ORATIONS OF CICERO

postulātūrī ut, sī mors P. Clōdī salūs vestra fuerit, idcircō eam virtūtī Milōnis potius quam populī Rōmānī fēlīcitātī adsīgnētis. Sed sī illīus īnsidiae clāriōrēs hāc lūce fuerint, tum dēnique obsecrābō obtestāborque vōs, iūdicēs, sī cētera āmīsimus, hōc saltem nōbīs ut relinquātur, vītam ab inimīcōrum audāciā tēlīsque ut impūne liceat dēfendere.

Homicide is sometimes justiflable.

III. Sed antequam ad eam ōrātiōnem veniō quae est propria vestrae quaestiōnis, videntur ea esse refūtanda quae et in senātū ab inimīcīs saepe iactāta sunt et in cōntiōne ab improbīs et paulō ante ab accūsātōribus, ut omnī errōre sublātō rem plānē quae veniat in iūdicium vidēre possītis. Negant intuērī lūcem esse fās eī quī ā sē hominem occīsum esse fateātur. In quā tandem urbe hōc hominēs stultissimī disputant? Nempe in eā quae prīmum iūdicium dē capite vīdit M. Horātī, fortissimī virī, quī nōndum lberā cīvitāte tamen populī Rōmānī comitiīs līberātus est, cum suā manū sorōrem esse interfectam fatērētur.

An est quisquam quī hōc īgnōret, cum dē homine occīsō quaerātur, aut negārī solēre omnīnō esse factum aut rēctē et iūre factum esse dēfendī? Nisi vērō exīstimātis dēmentem P. Āfricānum fuisse, quī cum āC. Carbōne tribūnō plēbis sēditiōsē in cōntiōne interrogārētur quid dē Ti. Gracchī morte sentīret, responderit iūre caesum vidērī. Neque enim posset aut Ahāla ille Servīlius aut P. Nāsīca aut L. Opīmius aut C. Marius aut mē cōnsule senātus nōn nefārius habērī, sī scelerātōs cīvīs inter- ficī nefās esset. Itaque hōc, iūdicēs, nōn sine causā etiam fictīs fābulīs doctissimī hominēs memoriae prōdidērunt, eum quī patris ulcīscendī causā mātrem necāvisset, variātīs hominum sententiīs nōn sōlum dīvīnā sed etiam sapientissimae deae sententiā līberātum. Quod sī duodecim tabulae nocturnum fūrem quōquō modō, diurnum autem sī sē tēlō dēfenderet interficī impūne voluērunt, quis est quī, quōquō modō quis interfectus sit, pūniendum putet, cum videat aliquandō gladium nōbīs ad hominem occīdendum ab ipsīs porrigī lēgibus?

PRO MILONE 167

Homicide in self-defense is always justifiable.

IV. Atquī sī tempus est ūllum iūre hominis necandī, quae multa sunt, certē illud est nōn modo iūstum vērum etiam necessārium, cum vī vīs inlāta dēfenditur. Pudīcitiam cum ēriperet mīlitī tribūnus mīlitāris in exercitū C. Marī, propinquus ēius imperātōris, interfectus ab eō est cui vim adferēbat; fa- cere enim probus adulēscēns perīculōsē quam perpetī turpiter māluit. Atque hunc ille summus vir scelere solūtum perīculō

lberāvit. īnsidiātōrī vērō et latrōnī quae potest īnferrī iniūsta

nex? Quid comitātūs nostrī, quid gladiī volunt? Quōs habēre certē nōn licēret sī ūtī illīs nūllō pactō licēret.

Est igitur haec, iūdicēs, nōn scrīpta sed nāta lēx, quam nōn didicimus, accēpimus, lēgimus, vērum ex nātūrā ipsā adripui- mus, hausimus, expressimus; ad quam nōn doctī sed factī, nōn īnstitūtī sed imbūtī sumus: ut sī vīta nostra in aliquās īnsidiās, sī in vim et in tēla aut latrōnum aut inimīcōrum inci- disset, omnis honesta ratiō esset expediendae salūtis. Silent enim lēgēs inter arma; nec sē exspectārī iubent cum eī quī exspectāre velit ante iniūsta poena luenda sit quam iūsta repe- tenda. Etsī persapienter et quōdam modō tacitē dat ipsa lēx potestātem dēfendendī, quae nōn modo hominem occīdī sed esse cum tēlō hominis occīdendī causā vetat; ut cum causa, nōn tēlum quaererētur, quī suī dēfendendī causā tēlō esset ūsus nōn hominis occīdendī causā habuisse tēlum iūdicārētur. Quā- propter hōc maneat in causā, iūdicēs. Nōn enim dubitō quīn probātūrus sim vōbīs dēfēnsiōnem meam, sī id memineritis, quod oblīvīscī nōn potestis, īnsidiātōrem iūre interficī posse.

The senate condemned the use of violence, but āid not attempt to fix the responsibility.

V. Sequitur illud, quod ā Milōnis inimīcīs saepissimē dīcitur, caedem in quā P. Clōdius occīsus est senātum iūdicāsse contrā rem pūblicam esse factam. Illam vērō senātus nōn sententiīs suīs sōlum sed etiam studiīs comprobāvit. Quotiēns enim est illa causa ā nōbīs ācta in senātū, quibus adsēnsiōnibus ūniversī

10

20

35

30 I0

55

20

n vt

30

168 ORATIONS OF CICERO

ōrdinis, quam nec tacitīs nec occultīs. Quandō enim fre- quentissimō senātū quattuor aut summum quīnque sunt inventī quī Milōnis causam nōn probārent? Dpēclārant hūius ambūstī tribūnī plēbis illae intermortuae cōntiōnēs, quibus cottīdiē meam potentiam invidiōsē crīminābātur, cum dīceret senātum nōn quod sentīret sed quod ego vellem dēcernere. Quae quidem sī potentia est appellanda potius quam aut propter māgna in rem pūblicam merita mediocris in bonīs causīs auctōritās aut propter hōs officiōsōs labōrēs meōs nōn nūlla apud bonōs grātia, appellētur ita sānē, dum modo eā nōs ūtāmur prō salūte bonō- rum contrā āmentiam perditōrum.

Hanc vērō quaestiōnem, etsī nōn est inīqua, numquam tamen senātus cōnstituendam putāvit. Erant enim lēgēs, erant quae- stiōnēs vel dē caede vel dē vī, nec tantum maerōrem ac lūctum senātuī mors P. Clōdī adferēbat ut nova quaestiō cōnstituerētur. Cūius enim dē illō incestō stuprō iūdicium dēcernendī senātuī potestās esset ērepta, dē ēius interitū quis potest crēdere senā- tum iūdiclum novum cōnstituendum putāsse? Cūr igitur incen- dium cūriae, oppūgnātiōnem aedium M. Lepidī, caedem hanc ipsam contrā rem pūblicam senātus factam esse dēcrēvit? Quia nūlla vīs umquam est in līberā cīvitāte suscepta inter cīvīs nōn contrā rem pūblicam. Nōn enim est illa dēfēnsiō contrā vim umquam optanda, sed nōn numquam est necessāria. Nisi vērō aut ille diēs quō Ti. Gracchus est caesus aut ille quō Gāius aut quō arma Sāturnīnī oppressa sunt, etiam sī ē rē pūblicā oppressa sunt, rem pūblicam tamen nōn vulnerārunt.

Pompey?’s bill merely proposes an investigation; it does not imply a

belief in Milo’s guiit.

VI. Itaque ego ipse dēcrēvī, cum caedem in Appiā factam esse cōnstāret, nōn eum quī sē dēfendisset contrā rem pūblicam fēcisse sed, cum inesset in rē vīs et īnsidiae, crīmen iūdiciō reservāvī, rem notāvī. Quod sī per furiōsum illum tribūnum senātuī quod sentiēbat perficere licuisset, novam quaestiōnem nūllam habērēmus. Dēcernēbat enim ut veteribus lēgibus, tan-

ĀVM NVIddV āHL

PRO MILONE 169

tum modo extrā ōrdinem, quaererētur. Dīvīsa sententia est postulante nesciō quō, nihil enim necesse est omnium mē flāgitia prōferre. Sīc reliqua auctōritās senātūs ēmptā inter- cessiōne sublāta est.

At enim Cn. Pompēius rogātiōne suā et dē rē et dē causā iūdicāvit; tulit enim dē caede quae in Appiā viā facta esset, in quā P. Clōdius occīsus esset. Quid ergō tulit? Nempe ut quaererētur. Quid porrō quaerendum est? Factumne sit? At cōnistat. ā quō? At pāret. Vidit igitur etiam in cōnfessiōne factī iūris tamen dēfēnsiōnem suscipī posse. Quod nisi vīdis- set posse absolvī eum quī fatērētur, cum vidēret nōs fatērī, neque quaerī umquam iussisset nec vōbīs tam hanc salūtārem in iūdicandō litteram quam illam trīstem dedisset. Mihi vērō Cn. Pompēius nōn modo nihil gravius contrā Milōnem iūdicāsse sed etiam statuisse vidētur quid vōs in iūdicandō spectāre opor- tēret. Nam quī nōn poenam cōnfessiōnī sed dēfēnsiōnem dedit, is causam interitūs quaerendam, nōn interitum putāvit. Iam illud ipse dīcet profectō, quod suā sponte fēcit, Pūbliōne Clōdiō tribuendum putārit an temporī.

There was no need for a special court. No similar case has ever been tried in this manner.

VII. Domī suae nōbilissimus vir, senātūs prōpūgnātor atque ilīs quidem temporibus paene patrōnus, avunculus hūius iūdicis nostrī, fortissimī virī M. Catōnis, tribūnus plēbis M. Drūsus occīsus est. Nihil dē ēius morte populus cōnsultus, nūlla quaestiō dēcrēta ā senātū est. Quantum lūctum in hāc urbe fuisse ā nostrīs patribus accēpimus cum P. Africānō domī suae quiēscentī illa nocturna vīs esset inlāta. Quis tum nōn gemuit? Quis nōn ārsit dolōre, quem immortālem, sī fierī posset, omnēs esse cuperent, ēius nē necessāriam quidem exspectātam esse mortem? Num igitur ūlla quaestiō dē Africānī morte lāta est? Certē nūlla. Quid ita? Quia nōn aliō facinore clārī hominēs, aliō obscūrī necantur. Intersit inter vītae dīgnitātem summō- rum atque īnfimōrum; mors quidem inlāta per scelus īsdem et

I10

I5

20

25

30 IO

15

20

25

30

35

170 ORATIONS OF CICERO

poenīs teneātur et lēgibus. Nisi forte magis erit parricīda sī quī cōnsulārem patrem quam sī quis humilem necārit, aut eō mors atrōcior erit P. Clōdī, quod is in monumentīs māiōrum suōrum sit interfectus hōc enim ab istīs saepe dīcitur, proinde quasi Appius ille Caecus viam mūnīverit, nōn quā popu- lus ūterētur sed ubi im- pūne suī posterī latrō- cinārentur.

Itaque in eādem istā Appiā viā cum ōrnātissi- mum equitem Rōmānum P. Clōdius M. Papīrium occīdisset, nōn fuit illud facinus pūniendum, homō enim nōbilis in suīs mo- numentīs equitem Rōmā- num occīderat; nunc ēiusdem Appiae nōmen quantās tragoediās exci- tat. Quae cruentāta anteā caede honestī atque inno- CATO UTICENSIS centis virīssilēbātur, eadem nunc crēbrō ūsūrpātur, posteā quam latrōnis et parricīdae san- guine imbūta est. Sed quid ego illa commemorō? Compre- hēnsus est in templō Castōris servus P. Clōdī, quem ille ad Cn. Pompēium interficiendum conlocārat. Extorta est eī cōnfitentī sīca dē manibus. Caruit forō posteā Pompēius, caruit senātū, caruit pūblicō; iānuā sē ac parietibus, nōn iūre lēgum iūdiciō- rumque tēxit. Num quae rogātiō lāta, num quae nova quaestiō dēcrēta est? Atquī sī rēs, sī vir, sī tempus ūllum dīgnum fuit, certē haec in illā causā summa omnia fuērunt. īnsidiātor erat in forō conlocātus atque in vestibulō ipsō senātūs; eī virō autem

PRO MILONE 171

mors parābātur cūius in vītā nītēbātur salūs cīvitātis; eō porrō reī pūblicae tempore quō, sī ūnus ille cecidisset, nōn haec sōlum cīvitās sed gentēs omnēs concidissent. Nisi vērō quia perfecta rēs nōn est, nōn fuit pūnienda; proinde quasi exitūs rērum, nōn hominum cōnsilia lēgibus vindicentur. Minus dolendum fuit rē nōn perfectā, sed pūniendum certē nihilō minus. Quotiēns ego ipse, iūdicēs, ex P. Clōdī tēlīs et ex cruentīs ēius manibus effūgī; ex quibus sī mē nōn vel mea vel reī pūblicae fortūna servāsset, quis tandem dē interitī meō quaestiōnem tulisset?

The state is not mouming for Clodius. Pompey, however, has taken every means to secure impartial justice.

VIII. Sed stultī sumus quī Drūsum, quī Āfricāonum, Pom- pēium, nōsmet ipsōs cum P. Clōdiō cōnferre audeāmus. Tole- rābilia fuērunt illa; P. Clōdī mortem aequō animō ferre nēmō potest. Lūget senātus, maeret equester ōrdō, tōta cīvitās cōn- fecta seniō est, squālent mūnicipia, adfiīctantur colōniae, agrī dēnique ipsī tam beneficum, tam salūtārem, tam mānsuētum cī7vem dēsīderant. Nōn fuit ea causa, iūdicēs, profectō, nērn fait cūr sibi cēnsēret Pompēius quaestiōnem ferendam; sed homō sapiēns atque altā et dīvīnā quādam mente praeditus multa vīdit: fuisse illum sibi inimīcum, familiārem Milōnem. In commūnī omnium laetitiā sī etiam ipse gaudēret, timuit nē vidērētur īnfīrmior fidēs reconciliātae grātiae. Multa etiam

I10

20

alia vīdit, sed illud māximē, quamvīs atrōciter ipse tulisset, vōs

tamen fortiter iūdicātūrōs. Itaque dēlēgit ex flōrentissimīs ōrdinibus ipsa lūmina; neque vērō, quod nōn nūllī dictitant, sēcrēvit in iūdicibus legendīs amīcōs meōs. Neque enim hōc cōgitāvit vir iūstissimus neque in bonīs virīs legendīs id adsequī potuisset, etiam sī cupīsset. Nōn enim mea grātia familiāritā- tibus continētur, quae lātē patēre nōn possunt proptereā quod cōnsuētūdinēs vīctūs nōn possunt esse cum multīs; sed sī quid possumus, ex eō possumus, quod rēs pūblica nōs coniūnxit cum bonīs. Ex quibus ille cum optimōs virōs legeret, idque māximē

25

30 IO

IS

20

25

30

172 ORATIONS OF CICERO

ad fidem suam pertinēre arbitrārētur, nōn potuit legere nōn studiōsōs meī. Quod vērō tē, L. Domitī, huic quaestiōnī prae- esse māximē voluit, nihil quaesīivit aliud nisi iūstitiam, gravitā- tem, hūmānitātem, fidem. Tulit ut cōnsulārem necesse esset, crēdō quod prīncipum mūnus esse dūcēbat resistere et levitātī multitūdinis et perditōrum temeritātī; ex cōnsulāribus tē creā- vit potissimum, dederās enim quam contemnerēs populārīs īnsāniās iam ab adulēscentiā documenta māxima.

The only question before the court is which was the aggressor. The previous conduct: of Clodius sustains Milo’s plea of self-defense.

IX. Quam ob rem, iūdicēs, ut aliquandō ad causam crīmen- que veniāmus, sī neque omnis cōnfessiō factī est inūsitāta neque dē causā nostrā quicquam aliter ac nōs vellēmus ā senātū iūdicā- tum est, et lātor ipse lēgis, cum esset contrōversia nūlla factī, iūris tamen disceptātiōnem esse voluit, et iī lēctī iūdicēs isque praepositus est quaestiōnī quī haec iūstē sapienterque disceptet, reliquum est, iūdicēs, ut nihil iam quaerere aliud dēbeātis nisi uter utrī īnsidiās fēcerit. Quod quō facilius argūmentīs per- spicere possītis, rem gestam vōbīs dum breviter expōnō, quaesō, dīligenter attendite.

P. Clōdius cum statuisset omnī scelere in praetūrā vexāre rem pūblicam vidēretque ita trācta esse comitia annō superiōre ut nōn multōs mēnsīs praetūram gerere posset, quī nōn honōris gradum spectāret, ut cēterī, sed et L. Paulum conlēgam effugere vellet, singulārī virtūte cīvem, et annum integrum ad dīlace- randam rem pūblicam quaereret, subitō relīquit annum suum sēsēque in annum proximum trānstulit, nōn, ut fit, religiōne aliquā, sed ut habēret, quod ipse dīcēbat, ad praetūram geren- dam, hōc est ad ēvertendam rem pūblicam, plēnum annum atque integrum.

Occurrēbat eī mancam ac dēbilem praetūram futūram suam cōnsule Milōne; eum porrō summō cōnsēnsū populī Rōmāni cōnsulem fierī vidēbat. Contulit sē ad ēius competītōrēs, sed ita tōtam ut petītiōnem ipse sōlus etiam invītīs illīs gubernāret,

PRO MILONE 173

tōta ut comitia suīs, ut dictitābat, umerīs sustinēret. Convocā- bat tribūs, sē interpōnēbat, Collīnam novam dīlēctū perditissi- mōrum cīvium cōnscrībēbat. Quantō ille plūra miscēbat, tantō hīc magis in diēs convalēscēbat. Ubi vīdit homō ad omne facinus parātissimus fortissimum virum, inimīcissimum suum, certissismum cōnsulem, idque intellēxit nōn sōlum sermōnibus sed etiam suffrāgiīs populī Rōmānī saepe esse dēclārātum, palam agere coepit et apertē dīcere occīdendum Milōnem. Servōs agrestīs et barbarōs, quibus silvās pūblicās dēpopulā- tus erat Etrūriamque vexārat, ex Appennīnō dēdūxerat, quōs vidēbātis. Rēs erat minimē obscūra. Etenim palam dictitābat cōnsulātum Milōnī ēripī nōn posse, vītam posse. Sīgnificāvit hōc saepe in senātū, dīxit in cōntiōne. Quīn etiam M. Favōniō, fortissimō virō, quaerentī ex eō quā spē fureret Milōne vīvō, respondit trīduō illum aut suammum quadrīduō esse peritūrum; quam vōcem ēius ad hunc M. Catōnem statim Favōnius dētulit.

The story of the affray.

X. Interim cum scīret Clōdius, neque enim erat difficile id scīre, iter sollemne, lēgitimum, necessārium ante diem xm Kalendās Februāriās Milōnī esse Lānuvium ad flāminem prō- dendum, quod erat dictātor Lānuvī Milō, Rōmā subitō ipse profectus prīdiē est, ut ante suum fundum, quod rē intellēctum est, Milōnī īnsidiās conlocāret. Atque ita profectus est ut cōn- tiōnem turbulentam, in quā ēius furor dēsīderātus est, quae illō ipsō diē habita est, relinqueret, quam, nisi obīre facinoris locum tempusque voluisset, numquam relīquisset.

Milō autem cum in senātū fuisset eō diē, quoad senātus est dīmissus, domum vēnit; calceōs et vestīmenta mūtāvit; pauli- sper, dum sē uxor, ut fit, comparat, commorātus est; dein pro- fectus id temporis cum iam Clōēdius, sī quidem eō diē Rōmam ventūrus erat, redīre potuisset. Obviam fit eī Clōdius expedītus, in equō, nūllā raedā, nūllīs impedīmentīs, nūllīs Graecīs comiti- bus, ut solēbat, sine uxōre, quod numquam ferē; cum hīc īn-

55

20

35

30 25

30

174 ORATIONS OF CICERO

sidiātor, quī iter illud ad caedem faciendam apparāsset, cum uxōre veherētur in raedā, paenulātus, māgnō et impedītō et muliebrī ac dēlicātō ancillārum puerō- rumque comitātū. Fit obviam Clōdiō ante fundum ēius hōrā ferē ūndecimā aut nōn multō secus. Statim com- plūrēs cum tēlīs in hunc faciunt dē locō superiōre impetum adversī, raedārium occīdunt.

Cum autem hīc dē raedā rēiectā paenulā dēsiluisset sēque ācrī animō dēfenderet, illī quī erant cum Clōdiō gladiīs ēductīs partim recurrere ad raedam, ut ā tergō Milōnem adoxrī- rentur, partim, quod hunc iam inter- fectum putārent, caedere incipiunt ēius servōs, quī post erant; ex quibus quī animō fidēlī in dominum et prae- sentī fuērunt, partim occīsī sunt, partim, cum ad raedam pūgnārī vidē- Bāē rent, dominō succurrere prohibērentur,

JUNO OF LANUVIUM Milōnem occīsum et ex ipsō Clōdiō

audīrent et rē vērā putārent, fēcērunt

id servī Milōnis — dīcam enim apertē, nōn dērīvandī crīminis

causā, sed ut factum est — nec imperante nec sciente nec

praesente dominō quod suōs quisque servōs in tālī rē facere voluisset.

Clodius was the victim of his own crime.

XI. Haec, sīcutī exposuī, ita gesta sunt, iūdicēs. īnsidiā- tor superātus est, vī victa vīs, vel potius oppressa virtūte audācia est. Nihil dīcō quid rēs pūblica cōnsecūta sit, nihil quid vōs, nihil quid omnēs bonī; nihil sānē id prōsit Milōnī, quī hōc fātō nātus est, ut nē sē quidem servāre potuerit quīn ūnā rem pūblicam vōsque servāret. Sī id iūre fierī nōn potuit, PRO MILONE 175

nihil habeō quod dēfendam. Sīn hōc et ratiō doctīs et neces- sitās barbarīs et mōs gentibus et ferīs etiam bēluīs nātūra ipsa praescrīpsit, ut omnem semper vim, quācumque ope possent, ā corpore, ā capite, ā viītā suā prōpulsārent, nōn potestis hōc facinus improbum iūdicāre, quīn simul iūdicētis omnibus quī in latrōnēs inciderint aut illōrum tēlīs aut vestrīs sententiīs esse pereundum.

Quod sī ita putāsset, certē optābilius Milōnī fuit dare iugulum P. Clōdiō, nōn semel ab illō neque tum prīmum petītum, quam iugulārī ā vōbīs quia sē nōn iugulandum illī trādidisset. Sīn hōc nēmō vestrum ita sentit, nōn illud iam in iūdicium venit occīsusne sit, quod fatēmur, sed iūre an iniūriā, quod multīs in causīs saepe quaesītum est. īnsidiās factās esse cōnstat, et id est quod senātus contrā rem pūblicam factum iūdicāvit; ab utrō factae sint incertum est. Dē hōc igitur lātum est ut quaererētur. Ita et senātus rem nōn hominem notāvit, et Pompēius dē iūre nōn dē factō quaestiōnem tulit.

It is evident that Milo’s death would have been of great advantage

to Clodius.-

XII. Num quid igitur aliud in iūdicium venit nisi uter utrī īnsidiās fēcerit? Profectō nihil: sī hīc illī, ut nē sit impūne; sī ille huic, ut scelere solvāmur. Quōnam igitur pactō probārī potest īnsidiās Milōnī fēcisse Clōdium? Satis est in illā quidem tam audācī, tam nefāriā bēluā docēre māgnam eī causam, fuisse. Itaque illud Cassiānum “cui bonō fuerit’ in hīs persōnīs valeat, etsī bonī nūllō ēmolumentō impelluntur in fraudem, improbī saepe parvō. Atquī Milōne interfectō Clōdius haec adsequēbātur: nōn modo ut praetor esset nōn eō cōnsule quō sceleris nihil facere posset, sed etiam ut iīs cōnsulibus praetor esset quibus sī nōn adiuvantibus at cōnīventibus certē spērāret posse sē ēlūdere in illīs suīs cōgitātīs furōribus; cūius illī cōnā- tūs, ut ipse ratiōcinābātur, nec cuperent reprimere sī possent, cum tantum beneficium eī sē dēbēre arbitrārentur, et sī vellent,

15

20

25

30 I0

55

20

a5

30

176 ORATIONS OF CICERO

fortasse vix possent frangere hominis scelerātissimī corrōborātam iam vetustāte audāciam.

An vērō, iūdicēs, vōs sōlī īgnōrātis? Vōs hospitēs in hāc urbe versāminī? vVestrae peregrīnantur aurēs neque in hōc pervagātō cīvitātis sermōne versantur, quās ille lēgēs, sī lēgēs nōminandae sunt ac nōn facēs urbis, pestēs reī pūblicae, fuerit impositūrus nōbīs omnibus atque inūstūrus? Exhibē, quaesō, Sexte Clōdī, exhibē librārium illud lēgum vestrārum, quod tē āiunt ēripuisse ē domō et ex mediīs armīs turbāque nocturnā tamquam Palladium extulisse, ut praeclārum vidēlicet mūnus atque īnstrūmentum tribūnātūs ad aliquem, sī nactus essēs, quī tuō arbitriō tribūnātum gereret, dēferre possēs. Et aspēxit mē illīs quidem oculīs quibus tum solēbat cum omnibus omnia minābātur. Movet mē quippe lūmen cūriae.

But it was to Milo’s interest that Clodius should live.

XIII. Quid? Tū mētibi īrātum, Sexte, putās, cūius tū inimīcis- simum multō crūdēlius etiam pūnītus es quam erat hūmānitātis meae postulāre? Tū P. Clōdī cruentum cadāver ēiēcistī domō; tū in pūblicum abiēcistī; tū spoliātum imāginibus, exsequiīs, pompā, laudātiōne, īnfēlīcissimīs līgnīs sēmiūstilātum nocturnīs canibus dīlaniandum relīquistī. Quā rē, etsī nefāriē fēcistī, tamen quoniam in meō inimīcō crūdēlitātem exprōmpsistī tuam, laudāre nōn possum, īrāscī certē nōn dēbeō.

Audīstis, iūdicēs, quantum Clōdī interfuerit occīdī Milō- nem; convertite animōs nunc vicissim ad Milōnem. Quid Milōnis intererat interficī Clōdium? Quid erat cūr Milō, nōn dīcam, admitteret sed optāret? “Obstābat in spē cōnsulātūs Milōnī Clōdius. At eō repūgnante fiēbat, immō vērō eō fīēbat magis, nec mē suffrāgātōre meliōre ūtēbātur quam Clōdiō. valē- bat apud vōs, iūdicēs, Milōnis ergā mē remque pūblicam meri- tōrum memoria; valēbant precēs et lacrimae nostrae, quibus ego tum vōs mīrificē movērī sentiēbam; sed plūs multō valēbat perīculōrum impendentium timor. Quis enim erat cīvium quī sibi solūtam P. Clōdī praetūram sine māximō rērum novārum

PRO MILONE 177

metū prōpōneret? Solūtam autem fore vidēbātis nisi esset is cōnsul quī eam audēret possetque cōnstringere. Eum Milō- nem ūnum esse cum sentīret ūniversus populus Rōmānus, quis dubitāret suffrāgiō suō sē metū, perīculō rem pūblicam līberāre?

At nunc, Clōdiō remōtō, ūsitātīs iam rēbus ēnītendum est Milōnī ut tueātur dīgnitātem suam; singulāris illa et huic ūnī concessa glōria, quae cottīdiē augēbātur frangendīs furōribus Clōdiānīs, iam Clōdī morte cecidit. Vōs adeptī estis nē quem cīvem metuerētis; hīc exercitātiōnem virtūtis, suffrāgātiōnem cōnsulātūs, fontem perennem glōriae suae perdidit. Itaque Milōnis cōnsulātus, quī vīvō Clōdiō labefactārī nōn poterat, mortuō dēnique temptārī coeptus est. Nōn modo igitur nihil prōdest sed obest etiam Clōdī mors Milōnī.

“At valuit odium, fēcit īrātus, fēcit inimīcus, fuit ultor iniū- riae, pūnītor dolōris suī. Quid? Sī haec nōn dīcō māiōra fuērunt in Clōdiō quam in Milōne, sed in illō māxima, nūlla in hōc, quid vultis amplius? Quid enim ōdisset Clōdium Miīō, segetem ac māteriem suae glōriae, praeter hōc cīvīle odium quō omnīs improbōs ōdimus? Ille erat ut ōdisset prīmum dēfēnsōrem salūtis meae, deinde vexātōrem furōris, domitōrem armōrum suōrum, postrēmō etiam accūsātōrem suum; reus enim Milōnis lēge Plōtiā fuit Clōdius quoad vīxit. Quō tan- dem animō hōc tyrannum illum tulisse crēditis, quantum odium illīus, et in homine iniūstō quam etiam iūstum fuisse?

Clodius has always been given to violence.

XIV. Reliquum est ut iam illum nātūra ipsīus cōnsuētū- dōque dēfendat, hunc autem haec eadem coarguant. “Nihil per vim umquam Clōdius, omnia per vim Milō’ Quid? Ego, iūdicēs, cum maerentibus vōbīs urbe cessī, iūdiciumne timuī? Nōn servōs, nōn arma, nōn vim? Quae fuisset igitur iūsta causa restituendī meī nisi fuisset iniūsta ēiciendī? Diem mihi, crēdō, dīxerat, multam inrogārat, āctiōnem perduelliōnis inten- derat, et mihi vidēlicet in causā aut malā aut meā, nōn et praeclārissimā et vestrā, iūdicium timendum fuit. Servōrum

N

IŌ

15

20

25

30 I10

5

20

35

30

178 ORATIONS OF CICERO

et egentium cīvium et facinorōsōrum armīs meōs cīvīs meīs cōnsiliīs perīculīsque servātōs prō mē obicī nōluī.

Vīdī enim, vīdī hunc ipsum Q. Hortēnsium, lūmen et ōrnāmen- tum reī pūblicae, paene interficī servōrum manū cum mihi ades- set; quā in turbā C. Vibiēnus senātor, vir optimus, cum hōc cum esset ūnā, ita est mulcātus ut vītam āmīserit. Itaque quandō illīus posteā sīca illa quam ā Catilīnā accēperat conquiēvit? Haec intentāta nōbīs est; huic ego vōs obicī prō mē nōn sum passus; haec īnsidiāta Pompēiō est; haec istam Appiam, monu- mentum suī nōminis, nece Papīrī cruentāvit; haec eadem longō intervāllō conversa rūrsus est in mē; nūper quidem, ut scītis, mē ad rēgiam paene cōnfēcit.

Quid simile Milōnis? Cūius vīs omnis haec semper fuit, nē P. Clōdius, cum in iūdicium dētrahī nōn posset, vī oppressam cīvitātem tenēret. Quem sī interficere voluisset, quantae quotiēns occāsiōnēs, quam praeclārae fuērunt. Potuitne cum domum ac deōs penātīs suōs illō oppūgnante dēfenderet iūre sē ulcīscī? Potuitne cīvī ēgregiō et virō fortissimō P. Sēstiō, conlēgā suō, vulnerātō? Potuitne Q. Fabriciō, virō optimō, cum dē reditū meō lēgem ferret, pulsō, crūdēlissimā in forō caede factā? Potuitne L. Caecilī, iūstissimī fortissimīque prae- tōris, oppūgnātā domō? Potuitne illō diē cum est lāta lēx dē mē; cum tōtīus ītaliae concursus, quem mea salūs concitārat, factī illīus glōriam libēns. āgnōvisset, ut etiam sī id Milō fēcisset, cūncta cīvitās eam laudem prō suā vindicāret?

Milo has always relied upon the laws.

XV. At quod erat tempus! Clārissimus et fortissimus cōn- sul, inimīcus Clōdiō, P. Lentulus, ultor sceleris illīus, prōpūgnātor senātūs, dēfēnsor vestrae voluntātis, patrōnus pūblicī cōnsēnsūs, restitūtor salūtis meae; septem praetōrēs, octō tribūnī plēbeī,. illīus adversāriī, dēfēnsōrēs meī; Cn. Pompēius auctor et dux meī reditūs, illīus hostis, cūius sententiam senātus omnis dē salūte meā gravissimam et ōrnātissimam secūtus est, quī popu- lum Rōmānum est cohortātus, quī cum dē mē dēcrētum Capuae

PRO MILONE 179

fcit, ipse cūnctae ītaliae cupientī et ēius fidem implōrantī sī- gnum dedit ut ad mē restituendum Rōmam concurrerent; om- nium dēnique in illum odia cīvium ārdēbant dēsīderiō meī, quem quī tum interēmisset, nōn dē impūnitāte ēius sed dē praemiīs cōgitārētur.

Tamen sē Milō continuit et P. Clōdium in iūdicium bis, ad vim numquam vocāvit. Quid? Prīvātō Milōne et reō ad popu- lum accūsante P. Clōdiō, cum in Cn. Pompēium prō Milōne dīcentem impetus factus est, quae tum nōn modo occāsiō sed etiam causa illīus opprimendī fuit. Nūper vērō cum M. Antō- nius summam spem salūtis bonīs omnibus attulisset, gravissi- mamque adulēscēns nōbilissimus reī pūblicae partem fortissimē suscēpisset atque illam bēluam iūdicī laqueōs dēclīnantem iam inrētītam tenēret, quī locus, quod tempus illud, dī immortālēs, fuit! Cum sē ille fugiēns in scālārum tenebrās abdidisset, māgnum Milōnī fuit cōnficere illam pestem nūllā suā invidiā, M. vērō Antōnī māximā glōriā? Quid? Comitiīs in campō quotiēns potestās fuit cum ille in saepta ruisset, gladiōs dēstringendōs, lapidēs iaciendōs cūrāvisset, dein subitō vultū Milōnis perterritus fugeret ad Tiberim, vōs et omnēs bonī ōta facerētis ut Milōnī ūtī virtūte suā libēret?

Had Milo wished to kill his adversary, the time was inopportune.

XVI. Quem igitur cum omnium grātiā nōluit, hunc voluit cum aliquōrum querellā? Quem iūre, quem locō, quem tempore, quem impūne nōn est ausus, hunc iniūriā, inīquō locō, aliēnō tempore, perīculō capitis nōn dubitāvit occīdere ? Praesertim, iūdicēs, cum honōris amplissimī contentiō et diēs comitiōrum subesset, quō quidem tempore — sciō enim quam timida sit ambitiō, quantaque et quam sollicita sit cupiditās cōnsulātūs — omnia, nōn modo quae reprehendī palam sed etiam obscūrē quae cōgitārī possunt, timēmus, rūmōrem, fābulam falsam, fic- tam, levem perhorrēscimus, ōra omnium atque oculōs intuēmur. Nihil est enim tam molle, tam tenerum, tam aut fragile aut flexibile quam voluntās ergā nōs sēnsusque cīvium, quī nōn

I0

20 IO

55

20

180 ORATIONS OF CICERO

factīs saepe fastīdiunt.

Hunc igitur diem campī spērātum atque exoptātum sibi prō- pōnēns Milō cruentīs manibus scelus et facinus prae sē ferēns et cōnfitēns ad illa augusta centuriārum auspicia veniēbat? Quam hōc nōn crēdibile in hōc! Quam idem in Clōdiō nōn dubitandum, cum sē ille interfectō Milōne rēgnātūrum putāret. Quid? Quod caput est audāciae, iūdicēs, quis īgnōrat māxi- mam inlecebram esse peccandī impūnitātis spem? In utrō igitur haec fuit? In Milōne, quī etiam nunc reus est factī aut praeclārī aut certē necessāriī, an in Clōdiō, quī ita iūdicia poe- namque contempserat ut eum nihil dēlectāret quod aut per nātūram fās esset aut per lēgēs licēret?

Sed quid ego argūmentor? Quid plūra disputō? T, Q. Petīlī, appellō, optimum et fortissimum cīvem, tē, M. Catō, testor, quōs mihi dīvīna quaedam sors dedit iūdicēs. Vōs ex M. Favōniō audīstis Clōdium sibi dīxisse, et audīstis vīvō Clōdiō, peritūrum Milōnem trīduō; post diem tertium gesta rēs est quam dīxerat. Cum ille nōn dubitārit aperīre quid cōgitārit, vōs potestis dubitāre quid fēcerit?

Clodius enew Milo’s plans. HMilo could not have known those of Clodius.

XVII. Quem ad modum igitur eum diēs nōn fefellit? Dīxī equidem modo. Dictātōris Lānuvīnī stata sacrificia nōsse ne-

gōtī nihil erat. Vidit necesse esse Milōnī proficīscī Lānuvium

25

30

illō ipsō quō est profectus diē; itaque antevertit. At quō diē? Quō, ut ante dīxī, fuit īnsānissima cōntiō ab ipsīus mercennāriō tribūnō plēbis concitāta; quem diem ille, quam cōntiōnem, quōs clāmōrēs, nisi ad cōgitātum facinus approperāret, num- quam relīquisset. Ergō illī nē causa quidem itineris, etiam causa manendī; Milōnī manendī nūlla facultās, exeundī nōn causa sōlum sed etiam necessitās fuit. Quid sī, ut ille scīvit Milōnem fore eō diē in viā, sīc Clōdium Milō nē suspicārī quidem potuit? Prīmum quaerō quī id scīre potuerit, quod vōs idem in Clōdiō quaerere nōn potestis. Ut

PRO MILONE 181

enim nēminem alium nisi T. Patinam, familiārissimum suum, ro- gāsset, scīre potuit illō ipsō diē Lānuviī ā dictātōre Milōne prōdī flāminem necesse esse. Sed erant permultī aliī ex quibus id fa- cillimē scīre posset. Milō dē Clōdī reditū unde quaesīvit? Quae- sierit sāīnē — vidēte quid vōbīs largiar —; servum etiam, ut Q. Arrius, meus amīcus, dīxit, corrūperit. Legite testimōnia testium vestrōrum. Dīxit C. Causinius Schola Interamnās, familiārissi- mus et īdem comes Clōdī, cūius iam prīdem testimōniō Clōdius eādem hōrā Interamnae fuerat et Rōmae, P. Clōdium illō diē in Albānō mānsūrum fuisse, sed subitō eī esse nūntiātum Cȳrum architectum esse mortuum, itaque repente Rōmam cōnstituisse proficīscī. Dīxit hōc comes item P. Clēdī, C. Clōdius.

The evidence on this point is favorable to Milo.

XVIII. Vidēte, iūdicēs, quantae rēs hīs testimōniīs sint cōn- fectae. Prīmum certē līberātur Milō nōn eō cōnsiliō profectus esse, ut īnsidiārētur in viā Clōdiō, quippe sī ille obvius eī futū- rus omnīnō nōn erat. Deinde — nōn enim videō cūr nōn meum quoque agam negōtium —scītis, iūdicēs, fuisse quī in hāc rogātiōne suādendā dīcerent Milōnis manū caedem esse factam, cōnsiliō vērō māiōris alicūius. Mē vidēlicet latrōnem ac sīcārium abiectī hominēs et perditī dēscrībēbant. Iacent suīs testibus, quī Clōdium negant eō diē Rōmam, nisi dē Cȳrō audīsset, fuisse reditūrum. Respīrāvī, līberātus sum; nōn vereor nē, quod nē suspicārī quidem potuerim, videar id cōgitāsse.

Nunc persequar cētera. Nam occurrit illud: cIgitur nē Clōdius quidem dē īnsidiīs cōgitāvit, quoniam fuit in Albānō mānsūrus.” Sī quidem exitūrus ad caedem ē vīllā nōn fuisset. Videō enim illum quī dīcātur dē Cȳrī morte nūntiāsse nōn id nūntiāsse, sed Milōnem appropinquāre. Nam quid dē Cȳrō nūntiāret, quem Clōdius Rōmā proficīscēns relīquerat morien- tem? Unā fuī, testāmentum simul obsignāvī cum Clōdiō; testāmentum autem palam fēcerat et illam hērēdem et mē scrīp- serat. Quem prīdiē hōrā tertiā animam efflantem relīquisset, eum mortuum postrīdiē hōrā decimā dēnique eī nūntiābātur?

I15

20

25

30 10

55

20

35

30

182 ORATIONS OF CICERO

The time chosen for the assault is another proof of Milo’s innocence.

XIX. Age, sit ita factum. Quae causa cūr Rōmam pro- perāret, cūr in noctem sē coniceret? Ecquid adferēbat fēstī- nātiōnis quod hērēs erat? Prīmum, erat nihil cūr properātō opus esset; deinde, sī quid esset, quid tandem erat quod eā nocte cōnsequī posset, āmitteret autem sī postrīdiē Rōmam māne vēnisset? Atque ut illī nocturnus ad urbem adventus vītandus potius quam expetendus fuit, sīc Milōnī, cum īnsidiātor esset, sī illum ad urbem nocte accessūrum sciēbat, subsīdendum atque exspectandum fuit. Nēmō eī negantī nōn crēdidisset, quem esse omnēs salvum etiam cōnfitentem volunt. Susti- nuisset hōc crīmen prīmum ipse ille latrōnum occultātor et nox ostendisset Milōnem; deinde ibi multī ab illō violātī, spoliātī, bonīs expulsī, multī haec etiam timentēs in suspīciōnem caderent, tōta dēnique rea citārētur Etrūria. Atquī illō diē certē Arīciā rediēns dēvertit Clōdius ad Albānum. Quod ut scīret Milō illum Arīciae fuisse, suspicārī tamen dēbuit eum, etiam sī Rōmam 1llō diē revertī vellet, ad vīllam suam, quae viam tangeret, dēversūārum. Cūr neque ante occurrit, nē ille in vīllā residēret, nec eō in locō subsēdit quō ille noctū ventūrus esset?

Videō adhūc cōnstāre, iūdicēs, omnia: Milōnī etiam ūtile fuisse Clōdium vīvere, illī ad ea quae concupierat optātissimum interitum Milōnis; odium fuisse illīus in hunc acerbissimum, nūllum hūius in illum; cōnsuētūdinem illīus perpetuam in vī īnferendā, hūius tantum in repellendā; mortem ab illō dēnūntiā- tam Milōnī et praedictam palam, nihil umquam audītum ex Milōne; profectiōnis hūius diem illī nōtum, reditūs illīus huic īgnōtum fuisse; hūius iter necessārium, illīus etiam potius aliēnum; hunc prae sē tulisse illō diē Rōmā exitūrum, illum et diē sē dissimulāsse reditūrum; hunc nūllīus reī mūtāsse cōnsi- lium, illum causam mūtandī cōnsilī finxisse; huic, sī īnsidiārētur, noctem prope urbem exspectandam, illī, etiam sī hunc nōn timē- ret, tamen accessum ad urbem nocturnum fuisse metuendum.

PRO MILONE 183

The place selected was disadvantageous to him, but favorable to Clodius.

XX. Videāmus nunc, id quod caput est, locus ad īnsidiās ille ipse ubi congressī sunt utrī tandem fuerit aptior. Id vērō, iūdicēs, etiam dubitandum et diūtius cōgitandum est? Ante fundum Clōdī, quō in fundō propter īnsānās illās substrūctiōnēs facile hominum mīlle versābantur valentium, ēditō adversārī atque excelsō locō superiōrem sē fore putārat Milō et ob eam rem eum locum ad pūgnam potissimum ēlēgerat, an in eō locō est potius exspectātus ab eō quī ipsīus locī spē facere impetum cōgitārat? Rēs loquitur ipsa, iūdicēs, quae semper valet plūri- mum. Sī haec nōn gesta audīrētis sed picta vidērētis, tamen appārēret uter esset īnsidiātor, uter nihil cōgitāret malī, cum alter veherētur in raedā paenulātus, ūnā sedēret uxor. Quid hōrum nōn impedītissimum, vestītus an vehiculum an comes? Quid minus prōmptum ad pūgnam, cum paenulā inrētītus, raedā impedītus, uxōre paene cōnstrictus esset? vVidēte nunc illum prīmum ēgredientem ē vīllā subitō; cūr? vVesperī; quid necesse est? Tardē; quī convenit, praesertim id temporis? Dgēvertit in vīlam Pompēī. Pompēium ut vidēret? Sciēbat in Alsiēnsī esse. Villam ut perspiceret? Mīliēns in eā fuerat. Quid ergō erat? Morae et tergiversātiōnēs; dum hīc venīret, locum relinquere nōluit.

Not lack of preparation, but the fortune of war overthrew Clodius.

XXI. Age nunc iter expedītī latrōnis cum Milōnis impedī- mentīs comparāte. Semper ille anteā cum uxōre, tum sine eā; numquam nisi in raedā, tum in equō; comitēs Graeculī quō- cumque ībat, etiam cum in castra Etrūsca properābat, tum nūgārum in comitātū nihil. Milō, quī numquam, tum cāsū puerōs symphōniacōs uxōris dūcēbat et ancillārum gregēs. Ille, quīsemper sēcum scorta, semper exolētōs, semper lupās dūceret, tum nēminem nisi ut virum ā virō lēctum esse dīcerēs. Cūr igitur victus est? Quia nōn semper viātor ā latrōne, nōn num- quam etiam latrō ā viātōre occīditur; quia, quamquam parātus

5

I10

15

20

25

30 542

IO

55

20

25

3o

184 ORATIONS OF CICERO

in imparātōs Clōdius, tamen mulier inciderat in virōs. Nec

vērō sīc erat umquam nōn parātus Milō contrā illum ut nōn

satis ferē esset parātus. Semper et quantum interesset P. Clōdī sē perīre et quantō illī odiō esset et quantum ille audēret cōgitābat. Quam ob rem vītam suam, quam māximīs praemiīs prōpositam et paene addictam sciēbat, numquam in perīculum sine praesidiō et sine custōdiā prōiciēbat. Adde cāsūs, adde incertōs exitūs pūgnārum Mārtemque commūnem, quī saepe spoliantem iam et exsultantem ēvertit et perculit ab abiectō; adde īnscītiam prānsī, pōtī, ōscitantis ducis, quī cum ā tergō hostem interclūsum relīquisset, nihil dē ēius extrēmīs

comitibus cōgitāvit, in quōs incēnsōs īrā vītamque dominī

dēspērantīs cum incidisset, haesit in iīs poenīs quās ab eō servī fidēlēs prō dominī vītā expetīvērunt.

Cūr igitur eōs manū mīsit? Metuēbat scīlicet nē indicārētur, nē dolōrem perferre nōn possent, nē tormentīs cōgerentur occīsum esse ā servīs Milōnis in Appiā viā P. Clōdium cōnfitērī. Quid opus est tortōre? Quid quaeris? Occīderitne? Occī- dit. Iūre an iniūriā? Nihil ad tortōrem; factī enim in eculeō quaestiō est, iūris in iūdiciō.

The manumission of Milo’s slaves and the testimony of the slaves of Clodius prove nothing.

XXII. Quod igitur in causā quaerendum est, id agāmus hīc; quod tormentīs invenīre vīs, id fatēmur. Manū vērō cūr mīserit, sī id potius quaeris quam cūr parum amplīs adfēcerit praemiīs, nescīs inimīcī factum reprehendere. Dīxit enim hīc īdem quī omnia semper cōnstanter et fortiter M. Catō, et dixit in turbu- lentā cōntiōne, quae tamen hūius auctōritāte plācāta est, nōn lībertāte sōlum sed etiam omnibus praemiīs dīgnissimōs fuisse, quī dominī caput dēfendissent. Quod enim praemium satis māgnum est tam benevolīs, tam bonīs, tam fidēlibus servīs, propter quōs vīvit? Etsī id quidem nōn tantī est quam quod propter eōsdem nōn sanguine et vulneribus suīs crūdēlissimī inimīcī mentem oculōsque satiāvit. Quōs nisi manū mīsisset,

PRO MILONE 185

tormentīs etiam dēdendī fuērunt cōnservātōrēs dominī, ultōrēs sceleris, dēfēnsōrēs necis. Hīc vērō nihil habet in hīs malīs quod minus molestē ferat quam, etiam sī quid ipsī accidat, esse tamen illīs meritum praemium persolūtum.

Sed quaestiōnēs urgent Milōnem quae sunt habitae nunc in ātriō Lībertātis. Quibusnam dē servīs? Rogās? Dē P. Clōdī. Quis eōs postulāvit? Appius. Quis prōdūxit? Appius. Unde? Ab Appiō. Dī bonī, quid potest agī sevērius? Dē servīs nūlla lēge quaestiō est in dominum nisi dē incestū, ut fuit in Clōdium. Proximē deōs accessit Clōdius, propius quam tum cum ad ipsōs penetrārat; cūius dē morte tamquam dē caerimō- niīs violātīs quaeritur. Sed tamen māiōrēs nostrī in dominum dē servō quaerī nōluērunt nōn quīn posset vērum invenīrī, sed quia vidēbātur indīgnum esse et dominī morte ipsā trīstius. In reum dē servō accūsātōris cum quaeritur, vērum invenīrī potest? Age vērō, quae erat aut quālis quaestiō? 6Heus tū, Rūfiō,’ verbī causā, ‘cavē sīs mentiāre. Clōdius īnsidiās fēcit Milōnī?’ ‘Fēcit. Certa crux. ‘Nūllās fēcit.” Spērāta lībertās. Quid hāc quaestiōne certius? Subitō abreptī in quaestiōnem ta- men sēparantur ā cēterīs et in arcās coniciuntur, nē quis cum iīs conloquī possit. Hī centum diēs penes accūsātōrem cum fuissent, ab eō ipsō accūsātōre prōductī sunt. Quid hāc quae- stiōne dīcī potest integrius, quid incorruptius?

HMilo’s conduct since the event bears witness to his clear conscience.

10

20

XXIII. Quod sī nōndum satis cernitis, cum rēs ipsa tot tam

clārīs argūmentīs sīgnīsque lūceat, pūrā mente atque integrāMilō- nem, nūllō scelere imbūtum, nūllō metū perterritum, nūllā cōn- scientiā exanimātum Rōmam revertisse, recordāminī, per deōs immortālīs, quae fuerit celeritās reditūs ēius, quī ingressus in forum ārdente cūriā, quae māgnitūdō animī, quī vultus, quae ōrātiō. Neque vērō sē populō sōlum sed etiam senātuī com- mīsit, neque senātuī modo sed etiam pūblicīs praesidiīs et armīs, neque hīs tantum vērum etiam ēius potestātī cui senā- tus tōtam rem pūblicam, omnem ītaliae pūbem, cūncta populī

a5

30 IO

55

20

25

186 ORATIONS OF CICERO

Rōmānī arma commīserat; cui numquam sē hīc profectō trā- didisset nisi causae suae cōnfīderet, praesertim omnia audientī, māgna metuentī, multa suspicantī, nōn nūlla crēdentī. Māgna vīs est cōnscientiae, iūdicēs, et māgna in utramque partem, ut neque timeant quī nihil commīserint et poenam semper ante oculōs versārī putent quī peccārint.

Neque vērō sine ratiōne certā causa Milōnis semper ā senātū probāta est. Vidēbant enim sapientissimī hominēs factī ratiō- nem, praesentiam animī, dēfēnsiōnis cōnstantiam. An vērō oblītī estis, iūdicēs, recentī illō nūntiō necis Clōdiānae nōn modo inimīcōrum Milōnis sermōnēs et opīniōnēs sed nōn nūllōrum etiam imperītōrum? Negābant eum Rōmam esse reditūrum. Sīve enim illud animō īrātō ac percitō fēcisset, ut incēnsus odiō trucīdāret inimīcum, arbitrābantur eum tantī mortem P. Clōdī putāsse ut aequō animō patriā carēret, cum sanguine inimīcī explēsset odium suum; sīve etiam illīus morte patriam līberāre voluisset, nōn dubitātūrum fortem virum quīn, cum suō perīculō salūtem populō Rōmānō attulisset, cēderet aequō animō lēgibus, sēcum auferret glōriam sempiternam, vōbīs haec fruenda relinqueret quae ipse servāsset. Multī etiam Catilīnam atque illa portenta loquēbantur: ‘Ērumpet, occupābit aliquem locum, bellum patriae faciet. Miserōs interdum cīvīs optimē dē rē pūblicā meritōs, in quibus hominēs nōn modo rēs praeclārissimās oblīvīscuntur sed etiam nefāriās suspicantur. Ergō illa falsa fuērunt, quae certē vēra exstitissent sī Milō admīsisset aliquid quod nōn posset honestē vērēque dēfendere.

He has wholly ignored the infamous charges of his enemies.

XXIV. Quid? Quae posteā sunt in eum congesta, quae quemvīs etiam mediocrium dēlictōrum cōnscientiā perculissent, ut sustinuit, dī immortālēs! Sustinuit? Immō vērō ut con- tempsit ac prō nihilō putāvit, quae neque māximō animō nocēns neque innocēns nisi fortissimus vir neglegere potuisset. Scūtōrum, gladiōrum, frēnōrum, pīlōrumque etiam multitūdō dēprehendī posse indicābātur; nūllum in urbe vīcum, nūllum

PRO MILONE 187

angiportum esse dīcēbant in quō nōn Milōnī conducta esset domus, arma in vīllam Ocriculānam dēvecta Tiberī, domus in clīvō Capitōlīnō scūtīs referta, plēna omnia malleolōrum ad urbis incendia comparātōrum. Haec nōn dēlāta sōlum sed paene crēdita, nec ante repudiāta sunt quam quaesīta. Laudābam equidem incrēdibilem dīligentiam Cn. Pompēī, sed dīcam ut sentiō, iūdicēs. Nimis multa audīre cōguntur neque aliter facere possunt iī quibus tōta commissa est rēs pūblica. Quīn etiam fuit audiendus popa Licinius nesciō quī dē circō māximō, servōs Milōnis apud sē ēbriōs factōs sibi cōn- fessōs esse dē interficiendō Pompēiō coniūrāsse, dein posteā sē gladiō percussum esse ab ūnō dē illīs, nē indicāret. Pompēiō in hortōs nūntiāvit; arcessor in prīmīs; dē amīcōrum sententiā

eī -īhu- . 34 1 23%- R. l. axxōsrupes ā SēSleē 25 Ēmēēx[s—Slō ā Ceuī; X 42X5 i Vex Stī.”ār 15. : 5ī 4 ē2ī : iā ; ēn4 N2 ā “52 : āfāil 5X -1rūx 5 ā: mīigō 4 . ā 1 : 5 i it s īīī 3 s 1 5 2 4 17 x: ū 5 ā am1 Iā: gāi4 ēā ēāīt sift b2 b2fū 2 4 325 32 3 Z 24 - ql sss ēĒē!: ī; xū 55. īun: 5 Sē2īE5 1 N nux 5ēē Sē©32 2āt Snrgnngīem

A ROMAN GARDEN

rem dēfert ad senātum. Nōn poteram in illīus meī patriaeque custōdis tantā suspīciōne nōn metū exanimārī; sed mīrābar tamen crēdī popae, cōnfessiōnem servōrum audīrī, vulnus in latere, quod acū punctum vidērētur, prō ictū gladiātōris pro- bārī. Vērum, ut intellegō, cavēbat magis Pompēius quam timē- bat, nōn ea sōlum quae timenda erant sed omnia, nē vōs aliquid timērētis. Oppūgnāta domus C. Caesaris, clārissimī et fortissimī virī, per multās noctis hōrās nūntiābātur. Nēmō audierat tam celebrī locō, nēmō sēnserat; tamen audiēbātur. Nōn pote- ram Cn. Pompēium, praestantissimā virtūte virum, timidum suspicārī; dīligentiam tōtā rē pūblicā susceptā nimiam nūllam putābam. Frequentissimō senātū nūper in Capitōliō senātor

te

25 5]

I0

15

320

188 ORATIONS OF CICERO

inventus est quī Milōnem cum tēlō esse dīceret. Nūdāvit sē in sānctissimō templō, quoniam vīta tālis et cīvis et virī fidem nōn faciēbat, ut eō tacente rēs ipsa loquerētur.

Pompey?’s suspicions of Milo are without foundation.

XXV. Omnia falsa atque īnsidiōsē ficta comperta sunt. Vērum tamen sī metuitur etiam nunc Milō, nōn iam hōc Clō- diānum crīmen timēmus, sed tuās, Cn. Pompēī, — tē enim iam appellō et eā vōce ut mē exaudīre possīs, — tuās, tuās, inquam, suspīciōnēs perhorrēscimus. Sī Milōnem timēs, sī hunc dē tuā vītā nefāriē aut nunc cōgitāre aut mōlītum aliquandō aliquid putās, sī ītaliae dīlēctus, ut nōn nūllī conquīsītōrēs tuī dictitā- runt, sī haec arma, sī Capitōlīnae cohortēs, sī excubiae, sī vigiliae, sī dēlēcta iuventūs quae tuum corpus domumque custōdit con- trā Milōnis impetum armāta est, atque illa omnia in hunc ūnum īnstitūta, parāta, intenta sunt,— māgna in hōc certē vīs et incrē- dibilis animus et nōn ūnīus virī vīrēs atque opēs iūdicantur, sī quidem in hunc ūnum et praestantissimus dux ēlēctus et tōta rēs pūblica armāta est.

Sed quis nōn intellegit omnīs tibi reī pūblicae partīs aegrās et lābantīs, ut eās hīs armīs sānārēs et cōnfīrmārēs, esse com- missās ? Quod sī locus Milōnī datus esset, probāsset profectō tibi ipsī nēminem umquam hominem hominī cāriōrem fuisse quam tē sibi; nūllum sē umquam perīculum prō tuā dīgnitāte

fūgisse; cum illā ipsā taeterrimā peste sē saepissimē prō tuā

25

30

glōriā contendisse; tribūnātum suum ad salūtem meam, quae tibi cārissima fuisset, cōnsiliīs tuīs gubernātum; sē ā tē posteā dēfēnsum in perīculō capitis, adiūtum in petītiōne praetūrae; duōs sē habēre semper amīcissimōs spērāsse, tē tuō beneficiō, mē suō. Quae sī nōn probāret, sī tibi ita penitus inhaesisset ista suspīciō nūllō ut ēvellī modō posset, sī dēnique Italia ā dīlēctū, urbs ab armīs sine Milōnis clāde numquam esset con- quiētūra, nē iste haud dubitāns cessisset patriā, is quī ita nātus est et ita cōnsuēvit; tē, Māgne, tamen antestārētur, quod nunc etiam facit.

PRO MILONE 189

His action in creating this court points to the acquittal of Milo.

XXVI. Vidē quam sit varia vītae commūtābilisque ratiō, quam vaga volūbilisque fortūna, quantae īnfidēlitātēs in amī- citiīs, quam ad tempus aptae simulātiōnēs, quantae in perīculīs fagae proximōrum, quantae timiditātēs. Ecrit, erit illud profectō tempus et inlūcēscet aliquandō ille diēs cum tū salūtāribus, ut spērō, rēbus tuīs sed fortasse mōtū aliquō commūnium tempo- rum — quī quam crēbrō accidat, expertī scīre dēbēmus — et amīcissimī benevolentiam et gravissimī hominis fidem et ūnīus post hominēs nātōs fortissimī virī māgnitūdinem animī dēsīderēs.

Quamquam quis hōc crēdat, Cn. Pompēium, iūris pūblicī, mōris māiōrum, reī dēnique pūblicae perītissimum, cum senātus eī commīserit ut vidēret nē quid rēs pūblica dētrīmentī caperet (quō ūnō versiculō satis armātī semper cōnsulēs fuērunt etiam nūllīs armīs datīs), hunc exercitū, hunc dīlēctū datō, iūdicium exspectātūrum fuisse in ēius cōnsiliīs vindicandīs quī vī iūdicia ipsa tolleret? Satis iūdicātum est ā Pompēiō, satis, falsō ista cōnferrī in Milōnem, quī lēgem tulit quā, ut ego sentiō, Milō- nem absolvī ā vōbīs oportēret, ut omnēs cōnfitentur, licēret. Quod vērō in illō locō atque illis pūblicōrum praesidiōrum cōpiīs circumfūsus sedet, satis dēclārat sē nōn terrōrem īnferre vōbīs (quid enim minus illō dīgnum quam cōgere ut vōs eum condemnētis, in quem animum advertere ipse et mōre māiōrum et suō iūre posset?) sed praesidiō esse, ut intellegātis contrā hesternam illam cōntiōnem licēre vōbīs quod sentiātis līberē iūdicāre.

The removal of Clodius has brought great relief to the state.

XXVII. Nec vērō mē, iūdicēs, Clōdiānum crīmen movet, nec tam sum dēmēns tamque vestrī sēnsūs īgnārus atque expers ut nesciam quid dē morte Clōdī sentiātis. Dē quā, sī iam nōllem ita dīluere crīmen ut dīluī, tamen impūne Milōnī palam clāmāre ac mentīrī glōriōsē licēret: ‘Occīdī, occīdī nōn sSsp. Maelium, quī annōnā levandā iactūrīsque reī familiāris, quia

IO

20

35

30 10

I5

20

25

30

35

190 ORATIONS OF CICERO

nimis amplectī plēbem vidēbātur, in suspīciōnem incidit rēgniī appetendī, nōn Ti. Gracchum, quī conlēgae magistrātum per sēditiōnem abrogāvit, quōrum interfectōrēs implēvērunt orbem terrārum nōminis suī glōriā; sed eum’ — audēret enim dīcere cum patriam perīculō suō līberāsset — ‘cūius nefandum adulte- rium in pulvīnāribus sānctissimīs nōbilissimae fēminae compre- hendērunt; eum cūius suppliciō senātus sollemnīs religiōnēs expiandās saepe cēnsuit; eum quem cum sorōre germānā nefā- rium stuprum fēcisse L. Lūcullus iūrātus sē quaestiōnibus habitīs dīxit comperisse; eum quī cīvem quem senātus, quem populus Rōmānus, quem omnēs gentēs urbis ac vītae cīvium cōn- servātōrem iūdicārant servōrum armīs extermināvit; eum quī rēgna dedit, adēmit, orbem terrārum quibuscum voluit partītus est; eum quī plūrimīs caedibus in forō factīs singulārī virtūte et glōriā cīvem domum vī et armīs compulit; eum cui nihil um- quam nefās fuit nec in facinore nec in libīdine; eum quī aedem Nymphārum incendit, ut memoriam pūblicam recēnsiōnis tabulīs pūblicīs impressam exstingueret; eum dēnique cui iam nūlla lēx erat, nūllum cīvle iūs, nūllī possessiōnum terminī; quī nōn calum- niā lītium, nōn iniūstīs vindiciīs ac sacrāmentīs aliēnōs fundōs, sed castrīs, exercitū, sīgnīs īnferendīs petēbat; quī nōn sōlum Etrūscōs — eōs enim penitus contempserat—sed hunc P. Va- rium, fortissimum atque optimum cīvem, iūdicem nostrum, pellere possessiōnibus armīs castrīsque cōnātus est; quī cum architectīs et decempedīs vīllās multōrum hortōsque peragrābat; quī Iāniculō et Alpibus spem possessiōnum terminārat suārum; quī cum ab equite Rōmānō splendidō et fortī, M. Pacōniō, nōn impetrāsset ut sibi īnsulam in lacū Prīliō vēnderet, repente lintribus in eam īnsulam māteriem, calcem, caementa, arma convexit, dominōque trāns rīpam īnspectante nōn dubitāvit exstruere aedificium in aliēnō; quī huic T. Furfāniō, cui virō, dī immortālēs, — quid enim ego dē mulierculā Scantiā, quid dē adulēscente P. Apīniō dīcam, quōrum utrīque mortem est minitātus nisi sibi hortōrum possessiōne cessissent?—sed ausum esse T. Furfāniō dīcere, sī sibi pecūniam, quantam popōscerat,

PRO MILONE 191

nōn dedisset, mortuum sē in domum ēius inlātūrum, quā invidiā huic esset tālī virō cōnflagrandum; quī Appium frātrem, homi- nem mihi coniūnctum fīdissimā grātiā, absentem dē possessiōne fundī dēiēcit; quī parietem sīc per vestibulum sorōris īnstituit dūcere, sīc agere fundāmenta ut sorōrem nōn modo vestibulō prīvāret sed omnī aditū et līmine.’

For his life was a constant menace to its safety.

XXVIII. Quamquam haec quidem iam tolerābilia vidē- bantur, etsī aequābiliter in rem pūblicam, in prīvātōs, in longin- quōs, in propinquōs, in aliēnōs, in suōs inruēbat; sed nesciō quō modō iam ūsū obdūruerat et percalluerat cīvitātis incrēdi- bilis patientia. Quae vērō aderant iam et impendēbant, quōnam modō eā aut dēpellere potuissētis aut ferre? Imperium ille sī nactus esset— omittō sociōs, exterās nātiōnēs, rēgēs, tetrarchās, vōta enim facerētis ut in eōs sē potius immitteret quam in vestrās possessiōnēs, vestra tēcta, vestrās pecūniās — Pecūniās dīcō? A hberīs, mē dīus fidius, et ā coniugibus vestrīs numquam ille effrēnātās suās libīdinēs cohibuisset. Fingī haec putātis quae patent, quae nōta sunt omnibus, quae tenentur: servōrum exercitūs illum in urbe cōnscrīptūrum fuisse, per quōs tōtam rem pūblicam rēsque prīvātās omnium possidēret?

Quam ob rem sī cruentum gladium tenēns clāmāret T. Annius: ‘Adeste, quaesō, atque audīte, cīvēs! P. Clōdium interfēcī; ēius furōrēs, quōs nūllīs iam lēgibus, nūllīs iūdiciīs frēnāre poterāmus, hōc ferrō et hāc dexterā ā cervīcibus vestrīs reppulī, per mē ut ūnum iūs, aequitās, lēgēs, lībertās, pudor, pu- dīcitia in cīvitāte manēret’—esset vērō timendum quōnam modō id ferret cīvitās. Nunc enim quis est quī nōn probet, quī nōn laudet, quī nōn ūnum post hominum memoriam T. Annium plū- rimum reī pūblicae prōfuisse, māximā laetitiā populum Rōmā- num, cūnctam ītaliam, nātiōnēs omnīs adfēcisse et dīcat et sentiat? Nōn queō vetera illa populī Rōmānī gaudia quanta fuerint iūdicāre ; multās tamen iam summōrum imperātōrum clā- rissimās victōriās aetās nostra vīdit, quārum nūlla neque tam diū-

IŌ

I5

20

25 I10

I5

20

25

30

192 ORATIONS OF CICERO

turnam attulit laetitiam nec tantam. Mandāte hōc memoriae, iūdicēs. Spērō multa vōs līberōsque vestrōs in rē pūblicā bona esse visūrōs; in iīs singulīs ita semper exīstimābitis, vīvō P. Clōdiō nihil eōrum vōs vīsūrōs fuisse. In spem māximam et, quem ad modum cōnfīdō, vērissimam sumus adductī, hunc ipsum annum hōc ipsō summō virō cōnsule, compressā homi- num licentiā, cupiditātibus frāctīs, lēgibus et iūdiciīs cōnstitūtīs salūtārem civitātī fore. Num quis est igitur tam dēmēns quī hōc P. Clōdiō vīvō contingere potuisse arbitrētur? Quid? Ea quae tenētis prīvāta atque vestra dominante homine furiōsō quod iūs perpetuae possessiōnis habēre potuissent?

The court would not restore him to life if it could. The killing of a tyrant is a patriotic act.

XXIX. Nōn timeō, iūdicēs, nē odiō inimīcitiārum meārum īnflammātus libentius haec in illum ēvomere videar quam vērius. Etenim sī praecipuum esse dēbēbat, tamen ita commūnis erat omnium ille hostis ut in commūnī odiō paene aequāliter versā- rētur odium meum. Nōn potest dīcī satis, nē cōgitārī quidem, quantum in illō sceleris, quantum exitī fuerit. Quīn sīc atten- dite, iūdicēs. Nempe haec est quaestiō dē interitū P. Clōdī. Fingite animīs, —līberae sunt enim nostrae cōgitātiōnēs, et quae volunt sīc intuentur ut ea cernimus quae vidēmus, — fingite igitur cōgitātiōne imāginem hūius condiciōnis meae, sī possim efficere ut Milōnem absolvātis, sed ita, sī P. Clōdius revīxerit. Quid vultū extimuistis? Quōnam modō ille vōs vīvus adficeret, quōs mortuus inānī cōgitātiōne percussit? Quid? Sī ipse Cn. Pompēius, quī eā virtūte ac fortūnā est ut ea potuerit semper quae nēmō praeter illum, sī is, inquam, potuisset aut quaestiō- nem dē morte P. Clōdī ferre aut ipsum ab īnferīs excitāre, utrum putātis potius factūrum fuisse? Etiam sī propter amīci- tiam vellet illum ab īnferīs āvocāre, propter rem pūblicam nōn fēcisset. Ēius igitur mortis sedētis ultōrēs cūius vītam sī putē- tis per vōs restituī posse, nōlitis; et dē ēius nece lāta quaestiō est quī sī lēge eādem revīvīscere posset, lāta lēx numquam

PRO MILONE 193

esset. Hūius ergō interfector sī esset, in cōnfitendō ab iīsne poenam timēret quōs lberāvisset?

Graecī hominēs deōrum honōrēs tribuunt iīs virīs quī tyrannōs necāvērunt. Quae ego vīdī Athēnīs, quae aliīs in urbibus Grae- ciae! Quās rēs dīvīnās tālibus īnstitūtās virīs, quōs cantūs, quae carmina! Prope ad immortālitātis et religiōnem et memoriam cōnsecrantur; vōs tantī cōnservātōrem populī, tantī sceleris ultōrem nōn modo honōribus nūllīs adficiētis, sed etiam ad supplicium rapī patiēminī? Cōnfitērētur, cōnfitērētur, inquam, sī fēcisset, et māgnō animō et libenter fēcisse sē lībertātis omnium causā, quod esset eī nōn cōnfitendum modo vērum etiam praedicandum.

Yet the credit for the deed belongs not to Milo, but to the immortal gods.

XXX. Etenim sī id nōn negat ex quō nihil petit nisi ut īgnōscā- tur, dubitāret id fatērī ex quō etiam praemia laudis essent pe- tenda, nisi vērō grātius putat esse vōbīs suī sē capitis quam vestrī dēfēnsōrem fuisse, cum praesertim in eā cōnfessiōne, sī grātī esse vellētis, honōrēs adsequerētur amplissimōs? Sī factum vōbīs nōn probārētur — quamquam quī poterat salūs sua cuiquam nōn probārī? — sed tamen sī minus fortissimī virī virtūs cīvibus grāta cecidisset, māgnō animō cōnstantīque cēderet ex ingrātā cīvitāte. Nam quid esset ingrātius quam laetārī cēterōs, lūgēre eum sōlum propter quem cēterī laetārentur? Quamquam hōc animō semper omnēs fuimus in patriae prōditōribus oppri- mendīs ut, quoniam nostra futūra esset glōria, perīculum quoque et invidiam nostram putārēmus. Nam quae mihi ipsī tribuenda laus esset cum tantum in cōnsulātū meō prō vōbīs ac līberīs vestrīs ausus essem, sī id quod cōnābar sine māximīs dīmicā- tiōnibus meīs mē esse ausūrum arbitrārer? Quae mulier scele- rātum ac perniciōsum cīvem interficere nōn audēret sī periculum nōn timēret? Prōpositā invidiā, morte, poenā, quī nihilō sēgnius rem pūblicam dēfendit, is vir vērē putandus est.

Populī grātī est praemiīs adficere bene meritōs dē rē pūblicā 0

15

20

25 194 ORATIONS OF CICERO

cīīīs; virī fortis nē suppliciīs quidem movērī ut fortiter fēcisse paeniteat. Quam ob rem ūterētur eādem cōnfessiōne T, Annius quā Ahāla, quā Nāsīca, quā Opīmius, quā Marius, quā nōsmet ipsī, et sī grāta rēs pūblica esset, laetārētur; sī ingrāta, tamen

5 in gravī fortūnā cōnscientiā suā nīterētur.

I0

15

20

25

30

Sed hūius beneficī grātiam, iūdicēs, fortūna populī Rōmānī et vestra fēlīcitās et dī immortālēs sibi dēbērī putant. Nec vērō quisquam aliter arbitrārī potest, nisi quī nūllam vim esse dūcit nūmenve dīvīnum; quem neque imperī nostrī māgnitūdō neque sōl ille nec caelī sīgnōrumque mōtūs nec vicissitūdinēs rērum atque ōrdinēs movent neque, id quod māximum est, māiōrum sapientia, quī sacra, quī caerimōniās, quī auspicia et ipsī sānctis- simē coluērunt et nōbīs suīs posterīs prōdidērunt.

Milo was merely the tool of divine vengeance.

XXXI. Est, est profectō illa vīs; neque in hīs corporibus atque in hāc imbēcillitāte nostrā inest quiddam quod vigeat et sentiat, nōn inest in hōc tantō nātūrae, tam praeclārō mōtū. Nisi forte idcircō nōn putant, quia nōn appāret nec cernitur; proinde quasi nostram ipsam mentem quā sapimus, quā prō- vidēmus, quā haec ipsa agimus ac dīcimus, vidēre aut plānē quālis aut ubi sit sentīre possīmus. Ea vīs igitur ipsa, quae saepe incrēdibilīs huic urbī fēlīcitātēs atque opēs attulit, illam perniciem exstinxit ac sustulit; cui prīmum mentem iniēcit ut vī inrītāre ferrōque lacessere fortissimum virum audēret vince- rēturque ab eō, quem sī vīcisset, habitūrus esset impūnitātem et licentiam sempiternam.

Nōn est hūmānō cōnsiliō, nē mediocrī quidem, iūdicēs, deō- rum immortālium cūrā rēs illa perfecta. Religiōnēs, mē hercule, ipsae quae illam bēluam cadere vīdērunt commōsse sē viden- tur et iūs in illō suum retinuisse. Vōs enim iam, Albānī tumulī atque lūcī, vōs, inquam, implōrō atque obtestor; vōsque, Albā- nōrum obrutae ārae sacrōrum populī Rōmānī sociae et aequālēs, quās ille praeceps āmentiā caesīs prōstrātīsque sānctissimīs lūcīs substrūctiōnum īnsānīs mōlibus oppresserat. Vestrae tum

PRO MILONE 195

rae, vestrae religiōnēs viguērunt; vestra vīs valuit, quam ille omni scelere polluerat; tūque ex tuō ēditō monte, Latiāris sāncte Iuppiter, cūius ille lacūs, nemora, fīnīs- que saepe omnī nefāriō stuprō et scelere maculārat, aliquandō ad eum pūniendum oculōs aperuistī. Vōbīs illae, vōbīs vestrō in cōnspectū sērae sed iūstae tamen et dēbitae poenae solūtae sunt.

Nisi forte hōc etiam cāsū factum esse dīcēmus, ut ante ipsum sacrārium Bonae Deae quod est in fundō T. Sergī Galī, in prīmīs honestī et ōrnātī adulēscentis, ante ipsam, inquam, Bonam Deam, cum proelium commīsisset, prīmum sa Iillud vulnus acciperet quō taeterrimam īōīmīumnms ē5 mortem obīret, ut nōn absolūtus iūdiciō ī illō nefāriō vidērētur sed ad hanc īnsīgnem poenam reservātus.

BONA DEA

The unhallowed burial of Clodius a fit ending for a life of impious crime.

XXXII. Nec vērō nōn eadem īra deōrum hanc ēius satellitibus iniēcit āmentiam, ut sine imāginibus, sine cantū atque lūdīs, sine exsequiīs, sine lāmentīs, sine laudātiōnibus, sine fūnere, oblitus cruōre et lutō, spoliātus illīus suprēmī diēī celebritāte, cui cēdere inimīcī etiam solent, ambūrerētur abiectus. Nōn fuisse crēdō fās clārissimōrum virōrum fōrmās illī taeterrimō parricīdae aliquid decoris adferre, neque ūllō in locō potius mortem ēius lacerārī quam in quō esset vīta damnāta.

Dūra, mē dīus fidius, mihi iam fortūna populī Rōmānī et crūdēlis vidēbātur, quae tot annōs illum in hanc rem pūblicam īnsultāre paterētur. Polluerat stuprō sānctissimās religiōnēs, senātūs gravissima dēcrēta perfrēgerat, pecūniā sē ā iūdicibus palam redēmerat, vexārat in tribūnātū senātum, omnium ōrdi-

15

20

25

30 I0

35

20

35

30

196 ORATIONS OF CICERO

num cōnsēnsū prō salūte reī pūblicae gesta resciderat, mē patriā expulerat, bona dīripuerat, domum incenderat, līberōs, con- iugem meam vexārat, Cn. Pompēiō nefārium bellum indīxerat, magistrā- tuum prīvātōrumque caēedīs effēcerat, domum meī frātris incenderat, vāstā- rat Etrūriam, multōs sēdibus ac for- tūnīs ēiēcerat. īnstābat, urgēbat; capere ēius āmentiam cīvitās, Ttalia, prōvinciae, rēgna nōn poterant; incīdēbantur iam domī lēgēs quae nōs servīs nostrīs addīcerent; nihil erat cūiusquam, quod quidem ille adamāsset, quod nōn hōc annō suum fore putāret. Obstābat ēius cōgitātiōnibus nēmō praeter Milō- nem. Illum ipsum quī obstāre po- terat novō reditū in grātiam quasi dēvinctum arbitrābātur; Caesaris potentiam suam esse dīcēbat; bonōrum animōs in meō cāsū contempserat; Milō ūnus urgēbat.

A WAX MASK

Without divine help the state could never have checked his violence.

XXXIII. Hīc dī immortālēs, ut suprā dīxī, mentem illī per- ditō ac furiōsō dedērunt ut huic faceret īnsidiās. Aliter perīre pestis illa nōn potuit; numquam illum rēs pūblica suō iūre esset ulta. Senātus, crēdō, praetōrem eum circumscrīpsisset. Nē cum solēbat quidem id facere, in prīvātō eōdem hōc aliquid prōfēcerat. An cōnsulēs in praetōre coērcendō fortēs fuissent? Prīmum Milōne occīsō habuisset suōs cōnsulēs. Deinde quis in eō praetōre cōnsul fortis esset, per quem tribūnum virtūtem cōnsulārem crūdēlissimē vexātam esse meminisset? Oppres- sisset omnia, possidēret, tenēret; lēge novā, quae est inventa apud eum cum reliquīs lēgibus Clōdiānīs, servōs nostrōs lībertōs suōs fēcisset; postrēmō, nisi eum dī immortālēs in eam mentem PRO MILONN 197

impulissent ut homō effēminātus fortissimum virum cōnārētur occīdere, hodiē rem pūblicam nūllam habērētis.

Atn ille praetor, ille vērō cōnsul, sī modo haec templa atque ipsa moenia stāre eō vīvōtam diū et cōnsulātum ēius exspectāre potuissent, ille dēnique vīvus malī nihil fēcisset, quī mortuus ūnō ex suīs satellitibus duce cūriam incenderit? Quō quid

• v

4 aw; 4 5 ’ ? 4 -. I / 5 LIX

ROMAN MOURNING

miserius, quid acerbius, quid lūctuōsius vīdimus, templum sāncti- tātis, amplitūdinis, mentis, cōnsilī pūblicī, caput urbis, āram sociōrum, portum omnium gentium, sēdem ab ūniversō populō concessam ūnī ōrdinī īnflammārī, exscindī, fūnestārī, neque id fierī ā multitūdine imperītā, quamquam esset miserum id ipsum, sed ab ūnō? Quī cum tantum ausus sit ūstor prō mortuō, quid sīgnifer prō vīvō nōn esset ausus? In cūriam potissimum abiēcit, ut eam mortuus incenderet quam vīvus ēverterat. I0

15

20

25

30

198 ORATIONS OF CICERO

Et sunt quī dē viā Appiā querantur, taceant dē cūriā, et quī ab eō spīrante forum putent potuisse dēfendī cūius nōn resti- terit cadāverī cūria. Excitāte, excitāte ipsum, sī potestis, ā mortuīs; frangētis impetum vīvī, cūius vix sustinētis furiās īnsepultī? Nisi vērō sustinuistis eōs quī cum facibus ad cīū- riam cucurrērunt, cum falcibus ad Castōris, cum gladiīs tōtō forō volitārunt. Caedī vīdistis populum Rōmānum, cōntiōnem gladiīs disturbārī, cum audīrētur silentiō M. Caelius, tribūnus plēbis, vir et in rē pūblicā fortissimus et in susceptā causā fīrmissimus, et bonōrum voluntātī et auctōritātī senātūs dēditus, et in hāc Milōnis sīve invidiā sīve fortūnā singulārī dīvīnā et incrēdibilī fidē.

Cicero pleads for the compassion which Milo himself will not ask.

XXXIV. Sed iam satis multa dē causā, extrā causam etiam nimis fortasse multa. Quid restat nisi ut ōrem obtesterque vōs, iūdicēs, ut eam misericordiam tribuātis fortissimō virō quam ipse nōn implōrat, ego etiam repūgnante hōc et implōrō et expōscō? Nūōlīte, sī in nostrō omnium flētū nūllam lacrimam aspēxistis Milōnis, sī vultum semper eundem, sī vōcem, sī ōrā- tiōnem stabilem ac nōn mūtātam vidētis, hōc minus eī parcere; haud sciō an multō sit etiam adiuvandus magis. Etenim sī in gladiātōriīs pūgnīs et in īnfimī generis hominum condiciōne atque fortūnā timidōs atque supplicēs et ut vīvere liceat obse- crantīs etiam ōdisse solēmus, fortīs atque animōsōs et sē ācriter ipsōs mortī offerentīs servāre cupimus, eōrumque nōs magis miseret quī nostram misericordiam nōn requīrunt quam quī illam efflāgitant, quantō hōc magis in fortissimīs cīvibus facere dēbēmus.

Mē quidem, iūdicēs, exanimant et interimunt hae vōcēs Milōnis, quās audiō adsiduē et quibus intersum cottīdiē. “Va- leant, ” inquit, “valeant cīvēs meī; sint incolumēs, sint flōrentēs, sint beātī; stet haec urbs praeclāra mihique patria cārissima, quōquō modō erit merita dē mē. Tranquillā rē pūblicā meī cīvēs, quoniam mihi cum illīs nōn licet, sine mē ipsī sed propter

PRO MILONE 199

mē tamen perfruantur. Ego cēdam atque abībō. Sī mihi bonā rē pūblicā fruī nōn licuerit, at carēbō malā, et quam prīmum tetigerō bene mōrātam et līberam cīvitātem, in eā conquiēscam.”

4ō frūstrā,” inquit, “mihi susceptī labōrēs, ō spēs fallācēs et cōgitātiōnēs inānēs meae! Ego cum tribūnus plēbis rē pūblicā oppressā mē senātuī dedissem, quem exstinctum accēperam, equitibus Rōmānīis, quōrum vīrēs erant dēbilēs, bonīs virīs, quī omnem auctōritātem Clōdiānīs armīs abiēcerant, mihi umquam bonōrum praesidium dēfutūrum putārem? Ego cum tē” — mē- cum enim saepissimē loquitur — “patriae reddidissem, mihi putārem in patriā nōn futūrum locum? Ucbi nunc senātus est quem secūtī sumus, ubi equitēs Rōmānī ill, illī,” inquit, “tuī, ubi studia mūnicipiōrum, ubi ītaliae vōcēs, ubi dēnique tua illa, M. Tullī, quae plūrimīs fuit auxiliō, vōx atque dēfēnsiō? Mihine ea sōlī, quī prō tē totiēns mortī mē obtulī, nihil potest opitulārī? ”

Milo is satisfleī with the meed of glory and confldent of the approval of posterity.

XXXV. Nec vērō haec, iūdicēs, ut ego nunc flēns, sed hōc eōdem loquitur vultū quō vidētis. Negat enim, negat ingrātīs cīvibus sē fēcisse quae fēcerit, timidīs et omnia circumspicienti- bus perīcula nōn negat. Plēbem et īnfimam multitūdinem, quae P. Clōdiō duce fortūnīs vestrīs imminēbat, eam, quō tūtior esset vestra vīta, sē fēcisse commemorat ut nōn modo virtūte flecteret sed etiam tribus suīs patrimōniīs dēlēnīret; nec timet nē, cum plēbem mūneribus plācārit, vōs nōn conciliārit meritīs in rem pūblicam singulāribus. Senātūs ergā sē benevolentiam tempori- bus hīs ipsīs saepe esse perspectam, vestrās vērō et vestrōrum ōrdinum occursātiōnēs, studia, sermōnēs, quemcumque cursum fortūna dederit, sē sēcum ablātūrum esse dīcit.

Meminit etiam sibi vōcem praecōnis modo dēfuisse, quam minimē dēsīderārit; populī vērō cūnctīs suffrāgiīs, quod ūnum cupierit, sē cōnsulem dēclārātum; nunc dēnique, sī haec contrā sē sint futūra, sibi facinoris suspīciōnem nōn factī crīmen ob-

I0

20

25

3o 10

I5

20

25

30

200 ORATIONS OF CICERO

stāre. Addit haec, quae certē vēra sunt: fortīs et sapientīs virōs nōn tam praemia sequī solēre rēctē factōrum quam ipsa rēctē facta; sē nihil in vītā nisi praeclārissimē fēcisse, sī qui- dem nihil sit praestābilius virō quam perīculīs patriam līberāre; beātōs esse quibus ea rēs honōrī fuerit ā suīs cīvibus, nec tamen eōs miserōs quī beneficiō cīvīs suōs vīcerint; sed tamen ex omnibus praemiīs virtūtis, sī esset habenda ratiō praemiōrum, amplissimum esse praemium glōriam; esse hanc ūnam quae brevitātem vītae posteritātis memoriā cōnsōlārētur, quae effi- ceret ut absentēs adessēmus, mortuī vīverēmus; hanc dē- nique esse cūius gradibus etiam in caelum hominēs vidērentur ascendere.

“Dē mē,” inquit, “semper populus Rōmānus, semper omnēs gentēs loquentur, nūlla umquam obmūtēscet vetustās. Quīn hōc tempore ipsō, cum omnēs ā meīs inimīcīs facēs invidiae meae subiciantur, tamen omnī in hominum coetū grātiīs agen- dīs et grātulātiōnibus habendīs et omnī sermōne celebrāmur.” Omittō Etrūriae fēstōs et āctōs et īnstitūtōs diēs. Centēsima lūx est haec ab interitū P. Clōdī et, opīnor, altera. Quā fīnēs imperī populī Rōmānī sunt, eā nōn sōlum fāma iam dē illō sed etiam laetitia peragrāvit. Quam ob rem, “Upbi corpus hōc sit, nōn,” inquit, “labōrō, quoniam omnibus in terrīs et iam versā- tur et semper habitābit nōminis meī glōria.”

His cause and Cicero’s are the same.

XXXVI. Haec tū mēcum saepe hīs absentibus; sed īsdem audientibus haec ego tēcum, Milō: tē quidem, cum istō animō es, satis laudāre nōn possum, sed quō est ista magis dīvīna virtūs, eō māiōre ā tē dolōre dīvellor. Nec vērō, sī mihi ēriperis, reliqua est illa tamen ad cōnsōlandum querella, ut iīs īrāscī possim ā quibus tantum vulnus accēperō. Nōn enim inimīcī meī tē mihi ēripient sed amīcissimī, nōn male aliquandō dē mē meritī sed semper optimē. Nūllum um- quam, iūdicēs, mihi tantum dolōrem inūrētis — etsī quis potest esse tantus? —sed nē hunc quidem ipsum, ut oblīvīscar quantī

PRŌ MILONE 201

mē semper fēceritis. Quae sī vōs cēpit oblīviō, aut sī in mē aliquid offendistis, cūr nōn id meō capite potius luitur quam Milōnis? Praeclārē enim vīxerō sī quid mihi acciderit prius quam hōc tantum malī vīderō.

Nunc mē ūna cōnsōlātiō sustentat, quod tibi, T. Annī, nūllum ā mē amōris, nūllum studī, nūllum pietātis officium dēfuit. Ego inimīcitiās potentium prō tē appetīvī; ego meum saepe corpus et vītam obiēcī armīs inimīcōrum tuōrum; ego mē plūrimīs prō tē supplicem abiēcī; bona, fortūnās meās ac līberōrum meōrum in commūniōnem tuōrum temporum contulī; hōc dēnique ipsō diē, sī quae vīs est parāta, sī quae dīmicātiō capitis futūra, dēpōscō. Quid iam restat? Quid habeō quod faciam prō tuīs in mē meritīs, nisi ut eam fortūnam, quaecumque erit tua, dūcam meam? Nōn recūsō, nōn abnuō; vōsque obsecrō, iūdicēs, ut vestra beneficia quae in mē contulistis aut in hūius salūte augeātis aut in ēiusdem exitiō occāsūra esse videātis.

The orator asks for Milo’s acquittal from personal considerations.

XXXVII. Hīs lacrimīs nōn movētur Milō; est quōdam in- crēdibilī rōbore animī. Exsilium ibi esse putat ubi virtūtī nōn sit locus; mortem nātūrae fīnem esse, nōn poenam. Sed hīc eā mente quā nātus est. Quid? vbōs, iūdicēs, quō tandem animō eritis? Memoriam Milōnis retinēbitis, ipsum ēiciētis? Et erit dīgnior locus in terrīs ūllus quī hanc virtūtem excipiat quam hīc quī prōcreāvit? Vōs, vōs appellō, fortissimī virī, quī multum prō rē pūblicā sanguinem effūdistis; vōs in virī et in cīvis invictī perīculō appellō, centuriōnēs, vōsque, mīlitēs. Vōbis

nōn modo īnspectantibus sed etiam armātis et huic iūdiciō

praesidentibus haec tanta virtūs ex hāc urbe expellētur, exter- minābitur, prōiciētur?

Ō mē miserum! Ō mē īnfelīcem! Revocāre tūmē in patriam, Milō, potuistī per hōs ; ego tē in patriā per eōsdem retinēre nōn poterō? Quid respondēbō līberīs meīs, quī tē parentem alterum putant? Quid tibi, Quīnte frāter, quī nunc abes, cōn- sortī mēcum temporum illōrum? Mēne nōn potuisse Milō-

I0

20

25

30 10

55

20

25

202 ORATIONS OF CICERO

nis salūtem tuērī per eōsdem per quōs nostram ille servāsset? -. . Quō dēprecante? Mē. Quodnam ego concēpī tantum scelus aut quod in mē tantum facinus admīsī, iūdicēs, cum illa indicia commūnis exitī indāgāvī, patefēcī, prōtulī, exstinxī? Omnēs in mē meōsque redundant ex fonte illō dolōrēs. Quid mē reducem esse voluistis? An ut īnspectante mē expellerentur hī per quōs essem restitūtus? Nōlīte, obsecrō vōs, acerbiōrem mihi patī reditum esse quam fuerit ille ipse discessus. Nam quī possum putāre mē restitūtum esse sī distrahar ab hīs per quōs restitūtus sum?

An appeal to the court for a just verdict.

XXXVIII. UCtinam dī immortālēs fēcissent — pāce tuā, patria, dīxerim, metuō enim nē scelerātē dīcam in tē quod prō Milōne dīcam piē — utinam P. Clōdius nōn modo vīveret sed etiam praetor, cōnsul, dictātor esset, potius quam hōc spectā- culum vidērem. Ō dī immortālēs, fortem et ā vōbīs, iūdicēs, cōnservandum virum! c““Minimē, minimē,” inquit. “Immō vērō poenās ille dēbitās luerit; nōs subeāmus, sī ita necesse est, nōn dēbitās.” Hīcine vir, patriae nātus, ūsquam nisi in patriā moriētur aut, sī forte, prō patriā? Hūius vōs animī monumenta retinēbitis, corporis in ītaliā nūllum sepulcrum esse patiēminī? Hunc suā quisquam sententiā ex hāc urbe expellet, quem omnēs urbēs expulsum ā vōbīs ad sē vocābunt? ō ter- ram illam beātam quae hunc virum excēperit; hanc ingrātam, sī ēiēcerit; miseram, sī āmīserit.

Sed fīnis sit; neque enim prae lacrimīs iam loquī possum, et hīc sē lacrimīs dēfendī vetat. Vōs ōrō obtestorque, iūdicēs, ut in sententiīs ferendīs quod sentiētis, id audeātis. Vestram virtū- tem, iūstitiam, fidem, mihi crēdite, is māximē probābit quī in iūdicibus legendīs optimum et sapientissimum et fortissimum

30 quemque ēlēgit.

PHILIPPICA QUARTA DECIMA 203

IN ANTONIUM ORATIO PHILIPPICA QUARTA DECIMA

The garb of war cannot be laid aside for any victory, however glorious, until Brutus is safe.

I. Sī, ut ex litterīs quae recitātae sunt, patrēs cōnscrīptī, scelerātissimōrum hostium exercitum caesum fūsumque cō- gnōvī, sīc, id quod et omnēs māximē optāmus et ex eā victōriā quae parta est cōnsecūtum arbitrāmur, D. Brūtum ēgressum iam Mutinā esse cōgnōvissem, propter cūius perīculum ad saga īssēmus, propter ēiusdem salūtem redeundum ad prīstinum vestītum sine ūllā dubitātiōne cēnsērem. Ante vēro quam sit ea rēs quam avidissimē cīvitās exspectat adlāta, laetitiā fruī satis est māximae praeclārissimaeque pūgnae; reditum ad vestītum cōnfectae victōriae reservāte. Cōnfectiō autem hūius bellī est D. Brūtī salūs.

Quae autem est ista sententia, ut in hodiernum diem vestītus

mūtētur, deinde crās sagātī prōdeāmus? Nōs vērō cum semel

ad eum quem cupimus optāmusque vestītum redierimus, id agāmus ut eum in perpetuum retineāmus. Nam hōc quidem cum turpe est tum nē dīs quidem immortālibus grātum, ab eōrum ārīs, ad quās togātī adierimus, ad saga sūmenda discēdere. At- que animadvertō, patrēs cōnscrīptī, quōsdam huic favēre sen- tentiae; quōrum ea mēns idque cōnsilium est ut, cum videant glōriōsissimum illum D. Brūtō futūrum diem, quō diē propter ēius salūtem redierimus ad vestītum, hunc eī frūctum ēripere cupiant, nē memoriae posteritātīque prōdātur propter ūnīus cīvis perīculum populum Rōmānum ad saga īsse, propter ēius- dem salūtem redīsse ad togās. Tollite hanc; nūllam tam prāvae sententiae causam reperiētis. Vōs vērō, patrēs cōn- scrīptī, cōnservāte auctōritātem vestram, manēte in sententiā, tenēte vestrā memoriā, quod saepe ostendistis, hūius tōtīus bellī in ūnīus virī fortissimī et māximī vītā positum esse discrīmen.

IO

I5

20

25

30

204 ORATIONS OF CICERO

For his rescue was the object of the war.

II. Ad D. Brūtum līberandum lēgātī missī prīncipēs cīvitātis, quī illī hostī ac parricīdaē dēnūntiārent ut ā Mutinā discēderet; ēiusdem D. Brūtī cōnservandī grātiā cōnsul sortītū ad bellum profectus A. Hīrtius, cūius im- bēcillitātem valētūdinis animī virtūs et spēs victōriae cōn- fīrmāvit; Caesar cum exercitū per sē comparātō, cum prius pestibus rem pūblicam lībe- rāsset, nē quid posteā sceleris orerētur, profectus est ad eun- dem Brūtum līberandum vīcit- que dolōrem aliquem domesti- cum patriae cāritāte.

Quid C. Pānsa ēgit aliud dīlēctibus habendīs, pecūniā comparandā, senātūs cōnsultīs faciendīs gravissimīs in Antōnium, nōbīs cohortandīs, populō Rōmānō ad causam lībertātis vocandō, nisi ut D. Brūtus lberā- rētur? Ā quō populus Rōmānus frequēns ita salūtem D. Brūtī ūnā vōce dēpopōscit ut eam nōn sōlum commodīs suis sed etiam necessitātī vīctūs anteferret. Quod spērāre nōs quidem dēbēmus, patrēs cōnscrīptī, aut inibi esse aut iam esse cōnfec- tum; sed speī frūctum reī cenvenit et ēventō reservārī, nē aut deōrum immortālium beneficium fēstīnātiōne praeripuisse aut vim fortūnae stultitiā contempsisse videāmur. Sed quoniam sīgnificātiō vestra satis dēclārat quid hāc dē rē sentiātis, ad lit- terās veniam quae sunt ā cōnsulibus et ā prōpraetōre missae, sī pauca ante quae ad ipsās litterās pertineant dīxerō.

ANTONY

Antony should be declared an enemy of the state.

III. Imbūtī gladiī sunt, patrēs cōnscrīptī, legiōnum exerci- tuumque nostrōrum vel madefactī potius duōbus duōrum cōnsu-

PHILIPPICA QUARTA DECIMA 205

lum, tertiō Caesaris proeliō. Sī hostium fuit ille sanguis, summa militum pietās; nefārium scelus, sī cīvium. Quō ūsque igitur is, quī omnīs hostīs scelere superāvit, nōmine hostis carēbit? Nisi mucrōnēs etiam nostrōrum mīlitum tremere vultis dubi- tantis utrum in cīve an in hoste fīgantur. Supplicātiōnem 5

HANNIBAL

dēcernitis, hostem nōn appellātis. Grātae vērō nostrae dīs immortālibus grātulātiōnēs erunt, grātae victimae, cum inter- fecta sit cīvium multitūdō! 4Dē improbīs,” inquit, “et au- dācibus.” Nam sīc eōs appellat clārissimus vir; quae sunt urbānārum maledicta lītium, nōn inūstae bellī internecīvī notae. i0 Testāmnenta, crēdō, subiciunt aut ēiciunt vīcīnōs aut adulē- scentulōs circumscrībunt; hīs enim vitiīs adfectōs et tālibus malōs aut audācīs appellāre cōnsuētūdō solet. I0

I5

320

35

30

206 ORATIONS OF CICERO

Bellum inexpiābile īnfert quattuor cōnsulibus ūnus omnium latrōnum taeterrimus. Gerit īdem bellum cum senātū populō- que Rōmānō; omnibus, quamquam ruit ipse suīs clādibus, pestem, vāstitātem, cruciātum, tormenta dēnūntiat. Dolābellae. ferum et immāne facinus, quod nūlla barbaria posset āgnōscere, id suō cōnsiliō factum esse testātur; quaeque esset factūrus in hāc urbe, nisi eum hīc ipse Iuppiter ab hōc templō atque moenibus reppulisset, dēclārāvit in Parmēnsium calamitāte, quōs optimōs virōs honestissimōsque hominēs, māximē cum auctōritāte hūius ōrdinis populīque Rōmānī dīgnitāte con- iūnctōs, crūdēlissimīs exemplīs interēmit propudium illud et portentum L. Antōnius, īnsīgne odium omnium hominum vel, sī etiam dī ōdērunt quōs oportet, deōrum. Refugit animus, patrēs cōnscrīptī, eaque dīcere reformīdat quae ‘L. Antōnius in Parmēnsium līberīs et coniugibus effēcerit. Quās enim turpi- tūdinēs Antōniī libenter cum dēdecore subiērunt, eāsdem per vim laetantur aliīs sē intulisse. Sed vīs calamitōsa est quam illīs obtulērunt, libīdō flāgitiōsa quā Antōniōrum oblita est vīta. Est igitur quisquam quī hostīs appellāre nōn audeat quōrum scelere crūdēlitātem Karthāginiēnsium victam esse fateātur?

The title of imperator should be given the generals who have saved us from such dangers.

IV. Quā enim in urbe tam immānis Hannibal captā quam in Parmā surreptā Antōnius? Nisi forte hūius colōniae et cēte- rārum, in quās eōdem est animō, nōn est hostis putandus. Sī vērō colōniārum et mūnicipiōrum sine ūllā dubitātiōne hostis est, quid tandem hūius cēnsētis urbis, quam ille ad explendās egestātēs latrōcinī suī concupīvit, quam iam perītus mētātor et callidus decempedā suā Saxa dīvīserat? Recordāminī, per deōs immortālīs, patrēs cōnscrīptī, quid hōc bīduō timuerimus ā domesticīs hostibus rūmōribus improbissimīs dissipātīs. Quis lberōs, quis coniugem aspicere poterat sine flētū, quis domum, quis tēcta, quis larem familiārem? Aut foedissimam mortem omnēs aut miserābilem fugam cōgitābant. Haec ā quibus

PHILIPPICA QUARTA DECIMA 207

timēbantur, eōs hostīs appellāre dubitāmus? Gravius sī quis attulerit nōmen, libenter adsentiar; hōc vulgārī contentus vix sum, leviōre nōn ūtar.

Itaque cum supplicātiōnēs iūstissimās ex iīs litterīs quae recitātae sunt dēcernere dēbeāmus Servīliusque dēcrēverit, augēbō omnīnō numerum diērum, praesertim cum nōn ūnī sed

2x 2

SL. 1 mt x8 11 Hti

34 i Ēx mms

5

A SHRINE WITH HOUSEHOLD GODS

tribus ducibus sint dēcernendae. Sed hōc prīmum faciam, ut imperātōrēs appellem eōs quōrum virtūte, cōnsiliō, fēlcitāte māximīs perīculīs servitūtis atque interitūs līberātī sumus. Etenim cui vīgintī hīs annīs supplicātiō dēcrēta est ut nōn imperātor appellārētur, aut minimīs rēbus gestīs aut plērumque IO

15

20

3o0

208 ORATIONS OF CICERO

nūllīs? Quam ob rem aut supplicātiō ab eō quī ante dīxit dēcernenda nōn fuit aut ūsitātus honōs pervulgātusque tribu- endus iīs quibus etiam novī singulārēsque dēbentur.

To vote a thanksgiving without bestowing the title of imperator

would be absurd.

V. An sī quis Hispānōrum aut Gallōrum aut Thrācum mīlle aut duo mīlia occīdisset, eum hāc cōnsuētūdine quae incrēbruit imperātōrem appellāret senātus; tot legiōnibus caesīs, tantā multitūdine hostium interfectā— hostium dīcō? Ita, inquam, hostium, quamvīs hōc istī hostēs domesticī nōlint — clārissimīs ducibus supplicātiōnum honōrem tribuēmus, imperātōrium nōmen adimēmus? Quantō enim honōre, laetitiā, grātulātiōne in hōc templum ingredī dēbent illī ipsī hūius urbis līberātōrēs, cum hesternō diē propter eōrum rēs gestās mē ovantem et prope triumphantem populus Rōmānus in Capitōlium domō tulerit, domum inde redūxerit? Is enim dēmum est meā quidem sententiā iūstus triumphus ac vērus, cum bene dē rē pūblicā meritīs testimōnium ā cōnsēnsū cīvitātis datur. Nam sīve in commūnī gaudiō populī Rōmānī ūnī grātulābantur, māgnum iūdicium; sīve ūnī grātiās agēbant, eō māius; sīve utrumque, nihil māgnificentius cōgitārī potest.

“Tū igitur ipse dē tē?’ dīxerit quispiam. Equidem invītus, sed iniūriae dolor facit mē praeter cōnsuētūdinem glōriōsum. Nōnne satis est ab hominibus virtūtis īgnārīs grātiam bene merentibus nōn referrī? Etiam in eōs quī omnīs suās cūrās in reī pūblicae salūte dēfīgunt impietātis crīmine invidia quaerētur? Scītis enim per hōs diēs crēberrimum fuisse sermō- nem mē Parīlibus, quī diēs hodiē est, cum fascibus dēscēnsū- rum. In aliquem crēdō hōc gladiātōrem aut latrōnem aut Catilīnam esse conlātum, nōn in eum quī nē quid tāle in rē pūblicā fierī posset effēcerit. An ut ego, quī Catilīnam haec mōlientem sustulerim, ēverterim, adflīxerim, ipse exsisterem repente Catilīna? Quibus auspiciīs istōs fascīs augur accipe- rem? Quātenus habērem? Cui trāderem? Quemquamne

PHILIPPICA QUARTA DECIMA 209

fuisse tam scelerātum quī hōc fingeret, tam furiōsum quī crē- deret? Unde igitur ista suspīciō vel potius unde iste sermō?

The slanders circulated by Cicero’s enemies gain no credence vitb the people.

VI. Cum, ut scītis, hōc trīduō vel quadrīduō trīstis ā Mutinā fāma mānāret, īnflātī laetitiā atque īnsolentiā impiī cīvēs ūnum sē in locum, ad illam cūriam furiīs potius suīs quam reī pūblicae īnfēlicem, con- gregābant. Ibi cum cōnsilia inīrent dē caede nostrā partīrenturque inter sē quī Capitōlium, quī rōstra, quī urbis portās occupārent, ad mē concursum futūrum cīvitātis putābant. Quod ut cum invidiā meā fieret et cum vītae etiam perīcubō, fāmam istam fascium dissipāvērunt, fascīs ipsī ad mē dēlātūrī fuērunt. Quod cum esset quasi meā voluntāte factum, tum in mē impetus conductō- rum hominum quasi in tyrannum parā- bātur; ex quō caedēs esset vestrum omnium cōnsecūta. Quae rēs pate- fēcit, patrēs cōnscrīptī, sed suō tempore tōtīus hūius sceleris fōns aperiētur.

Itaque P. Apulēius, tribūnus plēbis, meōrum omnium cōnsiliō- rum perīculōrumque iam inde ā cōnsulātū meō testis, cōnscius, adiūtor, dolōrem ferre nōn potuit dolōris meī. Cōntiōnem habuit māximam populō Rōmānō ūnum atque idem sentiente; in quā cōntiōne cum mē prō summā nostrā coniūnctiōne et familiāritāte lberāre suspīciōne fascium vellet, ūnā vōce cūncta cōntiō dēclārāvit nihil esse ā mē umquam dē rē pūblicā nisi optimē cōgitātum. Post hanc habitam cōntiōnem duābus tri- busve hōrīs optātissimī nūntiī et litterae vēnērunt; ut idem diēs nōn modo inīquissimā mē invidiā līberārit sed etiam csleverrimā populī Rōmānī grātulātiōne auxerit.

P

I10

I15

20

25

30 w-

10

55

20

35

30

210 ORATIONS OF CICERO

Haec interposuī, patrēs cōnscrīptī, nōn tam ut prō mē dīxerim — male enim mēcum agerētur sī parum vōbīs essem sine dēfēnsiōne pūrgātus — quam ut quōsdam nimis iēiūnō animō et angustō monērem, id quod semper ipse fēcissem, utī excellentium cīvium virtūtem imitātiōne dīgnam nōn invidiā putārent. Māgnus est in rē pūblicā campus, ut sapienter dīcere

Crassus solēbat, multīs apertus cursus ad laudem.

Let those who desire to be leaders rival Cicero in zeal for the state.

VII. Utinam quidem illī prīncipēs vīverent quī mē post meum cōnsulātum, cum iīs ipse cēderem, prīncipem nōn invītī. vidēbant. Hōc vērō tempore in tantā inopiā cōnstantium et fortium cōnsulārium quō mē dolōre adficī crēditis, cum aliōs male sentīre, aliōs nihil omnīnō cūrāre videam, aliōs parum cōn- stanter in susceptā causā permanēre sententiamque suam nōn semper ūtilitāte reī pūblicae, sed tum spē tum timōre moderārī?

Quod sī quis dē contentiōne priīncipātūs labōrat, quae nūlla esse dēbet, stultissimē facit sī vitiīs cum virtūte contendit; ut enim cursū cursus, sīc in virīs fortibus virtūs virtūte superātur. Tū, sī ego dē rē pūblicā optimē sentiam, ut mē vincās, ipse pessimē sentiēs? Aut sī ad mē bonōrum concursum ferī vidē- bis, ad tē improbōs invītābis? Nōllem prīmum reī pūblicae causā, deinde etiam dīgnitātis tuae. Sed sī prīncipātus agerē- tur, qdem numquam expetīvī, quid tandem mihi esset optā- tiuss Ego enim malīs sententiīs vincī nōn possum, bonīs forsitan possim et libenter.

Haec populum Rōmānum vidēre, animadvertere, iūdicāre quīdam molestē ferunt. Poteratne fierī ut nōn proinde homi- nēs dē quōque ut quisque merērētur iūdicārent? Ut enim dē

ūniversō senātū populus Rōmānus vērissimē iūdicat, nūllīs reī

pūblicae temporibus hunc ōrdinem fīrmiōrem aut fortiōrem fuisse, sīc dē ūnō quōque nostrum, et māximē quī hōc locō sententiās dīcimus, scīscitantur omnēs, avent audīre quid quis- que sēnserit; ita dē quōque ut quemque meritum arbitrantur exīstimant. Memoriā tenent mē ante diem xm Kalendās

PHILIPPICA QUARTA DECIMA 211

Iānuāriās prīncipem revocandae lībertātis fuisse; mē ex Ka- lendīs Iānuāriīs ad hanc hōram invigilāsse reī pūblicae; meam domum meāsque aurīs diēs noctīsque omnium praeceptīs moni- tīsque patuisse; meīs litterīs, meīs nūntiīs, meīs cohortātiōni- bus omnīs quī ubīque essent ad patriae praesidium excitātōs; meīs sententiīs ā Kalendīs Iānuāriīs numquam lēgātōs ad Antō- nium; semper illum hostem, semper hōc bellum, ut ego, quī omnī tempore vērae pācis auctor fuissem, huic essem nōminī pestiferae pācis inimīcus. Hās in sententiās meās sī cōnsulēs discessiōnem facere voluissent, omnibus istīs latrōnibus auctō- ritāte ipsā senātūs iam prīdem dē manibus arma cecidissent.

By implication a decree of thanksgiving proclaims Antony a public enemy.

VIII. Sed quod tum nōn licuit, patrēs cōnscrīptī, id hōc tempore nōn sōlum licet vērum etiam necesse est, eōs quī rē sunt hostēs verbīs notārī, sententiīs nostrīs hostīs iūdicāī. Anteā cum hostem ac bellum nōmināssem, semel et saepius sententiam meam dē numerō sententiārum sustulērunt, quod in hāc causā iam fierī nōn potest. Ex litterīs enim C. Pānsae A. Hīrtī cōnsulum, C. Caesaris prō praetōre dē honōre dīs im- mortālibus habendō sententiās dīcimus. Supplicātiōnem modo quī dēcrēvit, īdem imprūdēns hostīs iūdicāvit; numquam enim in cīvīlī bellō supplicātiō dēcrēta est. Dēcrētam dīcō? Nē victōris quīdem litterīs postulāta est. Cīvīle bellum cōnsul Sulla gessit; legiōnibus in urbem adductīs quōs voluit expulit, quōs potuit occīdit; supplicātiōnis mentiō nūlla. Grave bellum Octāviānum īnsecūtum est; supplicātiō nūlla victōrī. Cinnae victōriam imperātor ultus est Sulla; nūlla supplicātiō dēcrēta ā senātū. Ad tē ipsum, P. Servīlī, num mīsit ūllās conlēga litte- rās dē illā calamitōsissimā pūgnā Pharsāliā? Num tē dē sup- plicātiōne voluit referre? Profectō nōluit. At mīsit posteā dē Alexandrīā, dē Pharnace. Pharsāliae vērō pūgnae nē tri- umphum quidem ēgit. Eōs enim cīvīs pūgna illa sustulerat

quibus nōn modo vīvīs sed etiam victōribus incolumis et flōrēns

I5

20

35

30 10

15

20

25

30

212 ORATIONS OF CICERO

cīvitās esse posset. Quod idem contigerat superiōribus bellīs cīvīlibus. Nam mihi cōnsulī supplicātiō nūllīs armīs sūmptīs nōn ob caedem hostium sed ob cōnservātiōnem cīvium novō et inaudītō genere dēcrēta est. Quam ob rem aut supplicātiō rē pūblicā pulcherrimē gestā postulantibus nostrīs imperātōri- bus dēneganda est, quod praeter Gabīnium contigit nēminī, aut supplicātiōne dēcernendā hostīs eōs dē quibus dēcernitis iūdicētis necesse est.

The valor of Pansa, who was dangerously wounded in the battie.

IX. Quod ergō ille rē, id ego etiam verbō, cum imperātōrēs eōs appellō; hōc ipsō nōmine et eōs quī iam dēvictī sunt et eōs quī supersunt hostīs iūdicō, cum victōrēs appellō imperā- tōrēs. Quō modō enim potius Pānsam appellem, etsī habet honōris nōmen amplissimī? Quō Hīrtium? Est ille quidem cōnsul, sed alterum nōmen beneficī populī Rōmānī est, alterum virtūtis atque victōriae. Quid? Caesarem deōrum beneficiō reī pūblicae prōcreātum dubitemne appellāre imperātōrem? Quī prīmus Antōnī immānem et foedam crūdēlitāem nōn sōlum ā iugulīs nostrīs sed etiam ā membrīs et vīsceribus āvertit. Ōnīus autem diēī quot et quantae virtūtēs, dī immortālēs, fuērunt! Prīnceps enim omnium Pānsa proelī faciendī et cum Antōniō cōnflīgendī fuit, dīgnus imperātor legiōne Mārtiā, dīgna legiō imperātōre. Cūius sī ācerrimum impetum cohibēre Pānsa potu- isset, ūnō proeliō cōnfecta rēs esset; sed cum lībertātis avida legiō effrēnātius in aciem hostium inrūpisset ipseque in prīmīs Pānsa pūgnāret, duōbus perīculōsīs vulneribus acceptīs sublātus ē proeliō reī pūblicae vītam reservāvit. Ego vērō hunc nōn sōlum imperātōrem sed etiam clārissimum imperātōrem iūdicō, quī cum aut morte aut victōriā sē satis factūrum reī pūblicae spo- pondisset, alterum fēcit, alterius dī immortālēs ōmen āvertant.

The brave deeds of Hirtius and Caesar.

X. Quid dīcam dē Hīrtiō? Quī rē audītā ē castrīs duās legiōnēs ēdūxit incrēdibilī studiō atque virtūte; quartam illam,

OCTAVIANUS PHILIPPICA QUARTA DECIMA 213

quae relictō Antōniō sē ōlim cum Mārtiā legiōne coniūnxit, et septimam, quae cōnstitūta ex veterānīs docuit hōc proeliō mīlitibus iīs quī Caesaris beneficia servāssent senātūs populī- que Rōmānī cārum nōmen esse. Hīs vīgintī cohortibus, nūllō equitātū, Hīrtius ipse aquilam quartae legiōnis cum īnferret, quā nūllīus pulchriōrem speciem imperātōris accēpimus, cum tribus Antōnī legiōnibus equitātūque cōnflīxit hostīsque nefāriōs huic Iovis Optimī Māximī cēterīsque deōrum immortālium templīs, urbis tēctīs, lībertātī populī Rōmānī, nostrae vītae sanguinīque imminentīs prōstrāvit, fūdit, occīdit, ut cum admo- dum paucīs nocte tēctus, metū perterritus prīnceps latrōnum duxque fūgerit. Ō sōlem ipsum beātissimum quī, antequam sē abderet, strātīs cadāveribus parricīdārum cum paucīs fugien- tem vīdit Antōnium!

An vērō quisquam dubitābit appellāre Caesarem imperātō- rem? Aetās ēius certē ab hāc sententiā nēminem dēterrēbit, quandō quidem virtūte superāvit aetātem. Ac mihi semper eō māiōra beneficia C. Caesaris vīsa sunt quō minus erant ab aetāte illā postulanda. Cui cum imperium dabāmus, eōdem tempore etiam spem ēius nōminis dēferēbāmus; quod cum est cōnsecūtus, auctōritātem nostrī dēcrētī rēbus gestīs suīs comprobāvit. Hīc ergō adulēscēns māximī animī, ut vērissimē scrībit Hīrtius, castra multārum legiōnum paucīs cohortibus tūtātus est secundumque proelium fēcit. Ita trium imperātō- rum populī Rōmānī virtūte, cōnsiliō, fēlīcitāte ūnō diē locīs plūribus rēs pūblica est cōnservāta.

The resolution decreeing honors to the commanders should include the rewards pledged to the troops.

XI. Dēcernō igitur eōrum trium nōmine quīnquāgintā diē- rum supplicātiōnēs; causās, ut honōrificentissimīs verbīs cōn- sequī potuerō, complectar ipsā sententiā.

Est autem fideī pietātisque nostrae dēclārāre fortissimīs mīlitibus quam memorēs sīmus quamque grātī. Quam ob rem prōmissa nostra atque ea quae legiōnibus bellō cōnfectō tribū-

20

25

30 IO

55

20

25

30

214 ORATIONS OF CICERO

tūrōs nōs spopondimus hodiernō senātūs cēnsultō renovanda cēnseō; aequum est enim mīlitum, tālium praesertim, honōrem coniungī. Atque utinam, patrēs cōnscrīptī, cīvibus omnibus solvere nōbīs praemia licēret. Quamquam nōs ea quae prō- mīsimus studiōsē cumulāta reddēmus. Sed id quidem restat, ut spērō, victōribus, quibus senātūs fidēs praestābitur; quam quoniam difficillimō reī pūblicae tempore secūtī sunt, eōs num- quam oportēbit cōnsilī suī paenitēre. Sed facile est bene agere cum iīs ā quibus etiam tacentibus flāgitārī vidēmur; illud admīrābilius et māius māximēque proprium senātūs sapientis est, grātā eōrum virtūtem memoriā prōsequī quī prō patriā vītam profūdērunt. Quōrum dē honōre utinam mihi plūra in mentem venīrent. Duo certē nōn praeterībō, quae māximē occurrunt; quōrum alterum pertinet ad virōrum fortissimō- rum glōriam sempiternam, alterum ad lēniendum maerōrem et lūctum proximōrum.

An imposing monument should be erected to the dead in everlasting memory of their valor.

XII. Placet igitur mihi, patrēs cōnscrīptī, legiōnis Mārtiae mīlitibus et iīs quī ūnā pūgnantēs occiderint, monumentum fierī quam amplissimum. Māgna atque incrēdibilia sunt in rem pūblicam hūius merita legiōnis: haec sē prīma latrōciniō abrūpit Antōnī; haec tenuit Albam; haec sē ad Caesarem contulit; hanc imitāta quarta legiō parem virtūtis glōriam cōn- secūta est. Quarta victrīx dēsīderat nēminem; ex Mārtiā nōn nūllī in ipsā victōriā concidērunt. Ō fortūnāta mors, quae nātūrae dēbita prō patriā est potissimum reddita! vVōs vērō patriae nātōs iūdicō, quōrum etiam nōmen ā Mārte est, ut īdem deus urbem hanc gentibus, vōs huic urbī genuisse videā- tur. In fugā foeda mors est, in victōriā glōriōsa. Etenim Mārs ipse ex aciē fortissimum quemque pīgnerārī solet. Ill igitur impiī quōs cecīdistis etiam ad īnferōs poenās parricīdī luent; vōs vērō, quī extrēmum spīritum in victōriā effūdistis, piōrum estis sēdem et locum cōnsecūtī. Brevis ā nātūrā vīta

PHILIPPICA QUARTA DECIMA 215

nōbīs data est, at memoria bene redditae vītae sempiterna. Quae si nōn esset longior quam haec vīta, quis esset tam āmēns quī māximīs labōribus et perīculīs ad summam laudem glōriamque contenderet?

Āctum igitur praeclārē vōbīscum, fortissimī dum vīxistis, nunc vērō etiam sānctissimī mīlitēs, quod vestra virtūs neque oblīviōne eōrum quī nunc sunt nec reticentiā posterōrum se- pulta esse poterit, cum vōbīs inmortāle monumentum suīs paene manibus senātus populusque Rōmānus exstrūxerit. Multīsaepe exercitūs Pūnicīs, Gallicīs, ītalicīs bellīs clārī et māgnī fuērunt, nec tamen ūllīs tāle genus honōris tribūtum est. Atque utinam māiōra possēmus, quandō quidem ā vōbīs māxima accēpimus. Vōs ab urbe furentem Antōnium āvertistis; vōs redīre mōli- entem reppulistis. Erit igitur exstrūcta mōlēs opere māgnificō incīsaeque litterae dīvīnae virtūtis testēs sempiternae; num- quamque dē vōbīs eōrum quī aut vidēbunt vestrum monumen- tum aut audient grātissimus sermō conticēscet. Ita prō mortālī condiciōne vītae immortālitātem estis cōnsecūtī.

Sympathy and help should be given to the families of the slain.

XIII. Sed quoniam, patrēs cōnscrīptī, glōriae mūnus optimīs et fortissimīs cīvibus monumentī honōre persolvitur, cōnsōlēmur eōrum proximōs, quibus optima est haec quidem cōnsōlātiō: parentibus, quod tanta reī pūblicae praesidia genuērunt; lībe- rīs, quod habēbunt domestica exempla virtūtis; coniugibus, quod iīs virīs carēbunt quōs laudāre quam lūgēre praestābit; frātribus, quod in sē ut corporum, sīc virtūtis similitūdinem

esse cōnfīdent. Atque utinam hīs omnibus abstergēre flētum

sententiīs nostrīs cōnsultīsque possēmus, vel aliqua tālis iīs adhi- bērī pūblicē posset ōrātiō quā dēpōnerent maerōrem atque lūctum gaudērentque potius, cum multa et varia impendērent hominibus genera mortis, id genus quod esset pulcherrimum suīs obtigisse, eōsque nec inhumātōs esse nec dēsertōs, quod tamen ipsum prō patriā nōn miserandum putātur, nec dīspersīs būstīs humilī sepultūrā cremātōs, sed contēctōs pūblicīs operi-

I10

20

25

30 I10

I5

20

35

30

216 ORATIONS OF CICERO

bus atque mūneribus eāque exstrūctiōne quae sit ad memoriam aeternitātis āra virtūtis.

Quam ob rem māximum quidem sōlācium erit propinquōrum eōdem monumentō dēclārārī et virtūtem suōrum et populī Rō- mānī pietātem et senātūs fidem et crūdēlissimī memoriam bellī, in quō nisi tanta mīlitum virtūs exstitisset, parricīdiō M. An- tōnī nōmen populī Rōmānī occidisset. Atque etiam cēnseō, patrēs cōnscrīptī, quae praemia miīlitibus prōmīsimus nōs rē pūblicā recuperātā tribūtūrōs, ea vīvīs victōribusque cumulātē, cum tempus vēnerit, persolvenda; quī autem ex iīs quibus illa prōmissa sunt prō patriā occidērunt, eōrum parentibus, līberīs, coniugibus, frātribus eadem tribuenda cēnseō.

The formal resolution placed before the senate.

XIV. Sed ut aliquandō sententiā complectar, ita cēnseō: cum C. Pānsa cōnsul, imperātor initium cum hostibus cōnfīī- gendī fēcerit, quō proeliō legiō Mārtia admīrābilī incrēdibilīque virtūte lībertātem populī Rōmānī dēfenderit, quod idem legiō- nēs tīrōnum fēcerint; ipseque C. Pānsa cōnsul, imperātor, cum inter media hostium tēla versārētur, vulnera accēperit; cum- que A. Hīrtius cōnsul, imperātor, proeliō audītō, rē cōgnitā, fortissimō praestantissimōque animō exercitum castrīs ēdūxerit impetumque in M. Antōnium exercitumque hostium fēcerit ēius- que cōpiās occīdiōne occīderit, suō exercitū ita incolumī ut nē ūnum quidem militem dēsīderārit; cumque C. Caesar prō praetōre, imperātor cōnsiliō dīligentiāque suā castra fēlīciter dēfenderit cōpiāsque hostium, quae ad castra accesserant, prō- flīgārit, occīderit; ob eās rēs senātum exīstimāre et iūdicāre eōrum trium imperātōrum virtūte, imperiō, cōnsiliō, gravitāte, cōnstantiā, māgnitūdine animī, felīcitāte populum Rōmānum foedissimā crūdēlissimāque servitūte līberātum.

Cumque rem pūblicam, urbem, templa deōrum immortālium, bona fortūnāsque omnium līberōsque cōnservārint dīmicātiōne et perīculō vītae suae, utī ob eās rēs bene, fortiter, fēlīciterque gestās C. Pānsa A. Hīrtius cōnsulēs, imperātōrēs, alter ambōve,

PHILIPPICA QUARTA DECIMA 217

aut sī aberunt, M. Cornūtus, praetor urbānus, supplicātiōnēs per diēs quīnquāgintā ad omnia pulvīnāria cōnstituat.

Cumque virtūs legiōnum dīgna clārissimīs imperātōribus ex- stiterit, senātum, quae sit anteā pollicitus legiōnibus exerci- tibusque nostrīs, ea summō studiō rē pūblicā recuperātā persolūtūrum. Cumque legiō Mārtia prīnceps cum hostibus cōnflīxerit atque ita cum māiōre numerō hostium contenderit ut, cum plūrimōs caederent, caderent nōn nūllī, cumque sine ūllā retrāctātiōne prō patriā vītam profūderint, cumque similī virtūte reliquārum legiōnum militēs prō salūte et lībertāte po- pulī Rōmānī mortem oppetiverint, senātuī placēre ut C. Pānsa A. Hīrtius cōnsulēs, imperātōrēs, alter ambōve, sī iīs videātur, iīs quī sanguinem prō vītā, lībertāte, fortūnīs populī Rōmānī, prō urbe, templīs deōrum immortālium profūdissent monu- mentum quam amplissimum locandum faciendumque cūrent; quaestōrēsque urbānōs ad eam rem pecūniam dare, attribuere, solvere iubeant, ut exstet ad memoriam posteritātis sempiter- nam scelus crūdēlissimōrum hostium mīlitumque dīvīna virtūs; utīque quae praemia senātus mīlitibus ante cōnstituit, ea sol- vantur eōrum quī hōc bellō prō patriā occidērunt parentibus, līberīs, coniugibus, frātribus; iīsque tribuantur quae mīlitibus ipsīs tribuī oportēret, sī vīvī vīcissent, quī morte vīcērunt.

I0

I5

20 SIGHT-READING

PRO MARCELLO ORATIO

Caesar’s magnanimity compels me to break my long silence.

I. Diūtumnī silentī, patrēs cōnscrīptī, quō eram hīs tempori- bus ūsus, nōn timōre aliquō, sed partim dolōre, partim verē- cundiā, fīnem hodiernus diēs attulit, īdemque initium quae vellem quaeque sentīrem meō prīstinō mōre dīcendī. Tantam enim mānsuētūdinem, tam inūsitātam inaudītamque clēmen- tiam, tantum in summā potestāte rērum omnium modum, tam

dēnique incrēdibilem sapientiam ac paene dīvīnam, tacitus

praeterīre nūllō modō possum. M. enim Mārcellō vōbīs, patrēs cōnscrīptī, reīque pūblicae redditō, nōn illīus sōlum, sed etiam meam vōcem et auctōritātem et vōbīs et reī pūblicae cōnservā- tam ac restitūtam putō.

Dolēbam enim, patrēs cōnscrīptī, et vehementer angēbar virum tālem, cum in eādem causā in quā ego fuisset, nōn in eādem esse fortūnā; nec mihi persuādēre poteram, nec fās esse dūcēbam, versārī mē in nostrō vetere curriculō, illō aemulō atque imitātōre studiōrum ac labōrum meōrum quasi quōdam

1. Diutumi: i.e. eversince 52 B.C., when Cicero, mourning the loss of his former prestige, had resolved never again to speak in the senate. In course of time he repented of his decision, and waited only for a suitable chance to show publicly his acquiescence in the new state of affairs.— silenti: construe with finem. —eram usus: we should expect sum usus, but sometimes Latin uses the pluperfect to express an action just completed. 2. timore, dolore, verecundia: abl. of cause. 6. mo- dum: moderationem. 12. Dolebam: explanatory of dovlore, 1. 2.
2. cum: concessive. 14. nec... ducebam: explanatory of vere- cundia, l. 2. 15. versari: while in thought dependent on both, versari follows the construction demanded by fas esse, not that after persuadere.

219

IO

I5 I0

55

20

25

220 ORATIONS OF CICERO

sociō ā mē et comite distrāctō. Ergō et mihi meae prīstinae vītae cōnsuētūdinem, C. Caesar, interclūsam aperuistī, et hīs omnibus ad bene dē omniī rē pūblicā spērandum quasi sīgnum aliquod sustulistī. Intellēctum est enim mihi quidem in multīs et māximē in mē ipsō, sed paulō antēōmnibus, cum M. Mār- cellum senātuī reīque pūblicae concessistī commemorātīs prae- sertim offēnsiōnibus, tē auctōritātem hūius ōrdinis dīgnitātem- que reī pūblicae tuīs vel dolōribus vel suspiciōnibus anteferre.

Ille quidem frūctum omnis ante āctae vītae hodiernō diē māximum cēpit, cum summō cōnsēnsū senātūs tum iūdiciō tuō gravissimō et māximō. Ex quō profectō intellegis quanta in datō beneficiō sit laus, cum in acceptō sit tanta glōria. Est vērō fortūnātus ille, cūius ex salūte nōn minor paene ad omnīs quam ad ipsum ventūra sit laetitia pervēnerit; quod quidem eī meritō atque optimō iūre contigit. Quis enim est illō aut nōbilitāte aut probitāte aut optimārum artium studiō aut inno- centiā aut ūllō laudis genere praestantior?

Your military achievements, Gaius Caesar, are unequaled, but this act is still more glorious.

II. Nūllīus tantum flūmen est ingenī, nūllīus dīcendī aut scrībendī tanta vīs, tanta cōpia quae nōn dīcam exōrnāre sed ēnārrāre, C. Caesar, rēs tuās gestās possit. Tamen adfīrmō, et hōc pāce dīcam tuā, nūllam in hīs esse laudem ampliōrem quam eam quam hodiernō diē cōnsecūtus es. Soleō saepe ante oculōs pōnere idque libenter crēbrīs ūsūrpāre sermōnibus, om- nīs nostrōrum imperātōrum, omnīs exterārum gentium poten- tissimōrumque populōrum, omnīs clārissimōrum rēgum rēs gestās cum tuīs nec contentiōnum māgnitūdine nec numerō proeliōrum nec varietāte regiōnum nec celeritāte cōnficiendī

3. signum sustulisti: a metaphor drawn from military life. 4. in multis: in the case of many. 9. ante actae: past. 18. Nullius: used as gen. of nemo. 2i1. pace tua: uwith your permission. 23. id usurpare: frequently to refer to the fact. 27. celeritate: cf. Caesar’s famous message: veni, vidi, vici. Similarly Cicero says of Caesar: hoc repas (prodigy) horribili vigilantia, celeritate, diligentia est.

PRŌ MARCELLO 22ī5

nec dissimilitūdine bellōrum posse cōnferrī; nec vērō disiūnc- tissimās terrās citius passibus cūiusquam potuisse peragrārī quam tuīs nōn dīcam cursibus sed victōriīs lūstrātae sunt.

Quae quidem ego nisi ita māgna esse fatear ut ea vix cūius- quam mēns aut cōgitātiō capere possit, āmēns sim; sed tamen sunt alia māiōra. Nam bellicās laudēs solent quīdam extenuāre verbīs eāsque dētrahere ducibus, commūnicāre cum multīs, nē propriae sint imperātōrum. Et certē in armīs mīlitum virtūs, locōrum opportūnitās, auxilia sociōrum, classēs, commeātūs multum iuvant; māximam vērō partem quasi suō iūre For- tūna sibi vindicat, et quicquid prōsperē gestum est, id paene omne dūcit suum.

At vērō hūius glōriae, C. Caesar, quam es paulō ante adeptus socium habēs nēminem; tōtum hōc, quantumcumque est, quod certē māximum est, tōtum est, inquam, tuum. Nihil sibi ex istā laude centuriō, nihil praefectus, nihil cohors, nihil turma dēcerpit. Quīn etiam illa ipsa rērum hūmānārum domina, For- tūna, in istīus societātem glōriae sē nōn offert; tibi cēdit, tuam esse tōtam et propriam fatētur. Numquam enim temeritās cum sapientiā commiscētur, neque ad cōnsilium cāsus admittitur.

Your victories in war insure eternal fame; your conquest of self wins our love and admiration.

IīI. Domuistī gentīs immānitāte barbarās, multitūdine innu- merābilīs, locīs īnfīnītās, omnī cōpiārum genere abundantīs; sed tamen ea vīcistī quae et nātūram et condiciōnem ut vincī possent habēbant. Nūlla est enim tanta vīs quae nōn ferrō et cohibēre, victōriae temperāre, adversārium nōbilitāte, ingeniō, virtūte praestantem nōn modo extollere iacentem sed etiam

3. lustratae sunt: indic. used for emphasis. 6. extenuare: itelittle.
4. decerpit: claims a share. 18. tuam esse totam: sc. eam gloriam.
5. gentis barbaras: e.g. the Gauls, Britons, and Germans. 24. ferro et viribus: cf. Bismarck’s famous phrase “with blood and iron.”
6. victoriae: dat. with femperare. 27. iacentem: prostrate.

IŌ

20

25 543

I0

20

222 ORATIONS OF CICERO

amplificāre ēius prīstinam dīgnitātem — haec quī facit, nōn ego

eum cum summiīs virīs comparō sed simillimum deō iūdicō. Itaque, C. Caesar, bellicae tuae laudēs celebrābuntur illae

quidem nōn sōlum nostrīs sed paene omnium gentium litterīs

atque linguīs, nec ūlla umquam aetās dē tuīs laudibus conticē-

scet. Sed tamen ēius modī rēs nesciō quō modō, etiam cum leguntur, obstrepī clāmōre mīlitum videntur et tubārum sonō. At vērō cum aliquid clēmenter, mānsuētē, iūstē, moderātē, sapienter factum, in īrācundiā praesertim, quae est inimīca cōnsiliō, et in victōriā, quae nātūrā īnsolēns et superba est, audīmus aut legimus, quō studiō incendimur, nōn modo in gestīs rēbus sed etiam in fictīs, ut eōs saepe quōs numquam vīdimus dīligāmus. Tē vērō, quem praesentem intuēmur, cūius mentem sēnsūsque et ōs cernimus, ut quicquid bellī fortūna reliquum reī pūblicae fēcerit, id esse salvum velīs, quibus laudibus efferēmus, quibus studiīs prōsequēmur, quā benevolentiā complectēmur. Parietēs, mē dīus fidius, ut mihi vidētur, hūius cūriae tibi grātiās agere gestiunt, quod brevī tempore futūra sit illa auctōritās in hīs māiōrum suōrum et suīs sēdibus.

You alone are unconquered, for you have conquered victory itself.

IV. Equidem cum C. Mārcellī, virī optimī et commemorā- bilī pietāte praeditī, lacrimās modo vōbīscum vidērem, omnium Mārcellōrum meum pectus memoria obfūdit, quibus tū etiam mortuīs M. Mārcellō cōnservātō dīgnitātem suam reddidistī,

1. haec: sums up the thought contained in Animum ... dignitatem.
2. Itaque ... conticescet: a prophetic utterance, destined to be fulfilled far more literally than Cicero thoughi. 5. conticescet: will be silenf. 12. gestis rebus: history. — fictis: imaginative writiwg.
3. ut velis: betraying your wish. 15. reliquum fecerit: = relique- rit. I19. illa auctoritas: i.e. vir illa auctoritate praeditus. 21. C. Marcelli: probably a cousin of the exile, consul in 50 B.c. Another C. Marcellus, brother of the exile, was consul in 49 B.C. 23. Marcello- rum: the family of the Marcelli was one of the most distinguished in Roman history.

JULIUS CAESAR PRŌ MARCELLO 223

nōbilissimamque familiam iam ad paucōs redāctam paene ab interitū vindicāstī. Hunc tū igitur diem tuīis māximīs et innu- merābilibus grātulātiōnibus iūre antepōnēs. Haec enim rēs ūnīus est propria C. Caesaris; cēterae duce tē gestae māgnae illae quidem, sed tamen multō māgnōque comitātū. Hūius autem reī tū īdem es et dux et comes; quae quidem tanta est ut tropaeīs et monumentīs tuīs adlātūra fīnem sit aetās (nihil est enim opere et manū factum quod nōn aliquandō cōnficiat et cōnsūmat vetustās); at haec tua iūstitia et lēnitās animī flōrēscit cottīdiē magis, ita ut quantum tuīs operibus diūturnitās dētrahet, tantum adferat laudibus.

Et cēterōs quidem omniīs victōrēs bellōrum cīvīlium iam ante aequitāte et misericordiā vīcerās; hodiernō vērō diē tē ipsum vīcistī. Vereor ut hōc quod dīcam perinde intellegī possit audītum atque ipse cōgitāns sentiō: ipsam victōriam vīcisse vidēris, cum ea quae illa erat adepta victīs remīsistī. Nam cum ipsīus victōriae condiciōne omnēs victī occidissēmus, clē- mentiae tuae iūdiciō cōnservātī sumus. Rēctē igitur ūnus invic- tus es, ā quō etiam ipsīus victōriae condiciō vīsque dēvicta est.

This act of mercy, far-reaching in its consequences, shows Caesar’s love of peace. ;

V. Atque hōc C. Caesaris iūdicium, patrēs cōnscrīptī, quam lātē pateat attendite. Ōmnēs enim quī ad illa arma fātō sumus nesciō quō reī pūblicae miserō fūnestōque compulsī, etsī aliquā culpā tenēmur errōris hūmānī, scelere certē līberātī sumus. Nam cum M. Mārcellum dēprecantibus vōbīs reī pūblicae cōnservāvit, mē et mihi et item reī pūblicae nūllō dēprecante, reliquōs amplissimōs virōs et sibi ipsōs et patriae reddidit,

1. nobilissimamque familiam: sc. quorum. 3. gratulationi- bus: Caesar mentions three thanksgivings in his Gallic War: one of fifteen days in 57 B.C., and two of twenty days each in 55 and 52 B.C. respectively; Dio Cassius mentions a fourth, of forty days, in 46 BLC.
2. tanta est ut .. . florescit: anacoluthon; is so great that, while it is true that time will bring an end ... yet your justice, etc. 14. perinde atque: just as. 23. tenemur: we must plead guily to.

20 I10

I5

20

25

224 ORATIONS OF CICERO

quōrum et frequentiam et dīgnitātem hōc ipsō in cōnsessū vidētis. Nōn ille hostīs indūxit in cūriam, sed iūdicāvit ā plērīsque īgnōrātiōne potius et falsō atque inānī metū quam cupiditāte aut crūdēlitāte bellum esse susceptum.

Quō quidem in bellō semper dē pāce audiendum putāvī, semperque doluī nōn modo pācem sed etiam ōrātiōnem cīvium pācem flāgitantium repudiārī. Neque enim ego illa nec ūlla umquam secūtus sum arma cīvīlia; semperque mea cōnsilia pācis et togae socia, nōn bellīī atque armōrum fuērunt. Homi- nem sum secūtus prīvātō cōnsiliō, nōn pūblicō; tantumque apud mē grātī animī fidēlis memoria valuit ut nūllā nōn modo cupiditāte sed nē spē quidem, prūdēns et sciēns tamquam ad interitum ruerem voluntārium.

Quod quidem meum cōnsilium minimē obscūrum fuit. Nam et in hōc ōrdine integrā rē multa dē pāce dīxī et in ipsō bellō eadem etiam cum capitis meī perīculō sēnsī. Ex quō nēmō iam erit tam iniūstus exīstimātor rērum quī dubitet quae Cae- saris dē bellō voluntās fuerit, cum pācis auctōrēs cōnservandōs statim cēnsuerit, cēterīs fuerit īrātior. Atque id minus mīrum fortasse tum cum esset incertus exitus et anceps fortūna bellī; quī vērō victor pācis auctōrēs dīligit, is profectō dēclārat sē māluisse nōn dīmicāre quam vincere.

Many have perished by the violence of war, none by the wrath of victory. Would Pompey have been as generous?

VI. Atque hūius quidem reī M. Mārcellō sum testis. Nostrī enim sēnsūs ut in pāce semper, sīc tum etiam in bellō congruē- bant. Quotiēns ego eum et quantō cum dolōre vīdī cum

9. Hominem: i.e. Pompey, the man, not his cause. 11. ut... qui- dem: that not only without any hope of personal advantage but even without hope of success. 12. prudens et sciens: fully aware of the consequences. The sincerity of this statement is attested by Cicero’s private correspondence. 1I15. integra re: i.e. before the war. 16. periculo: when Cicero refused to take command of the Pompeian forces after the battle of Pharsalus, Pompey’s son threatened his life, and would have despatched him had not Cato interfered. 23. Nostri sensus congrue- bant: our opinions were the same.

PRO MARCELLO 225

īnsolentiam certōrum hominum tum etiam ipsīus victōriae ferō- citātem extimēscentem. Quō grātior tua līberālitās, C. Caesar, nōbīs quī illa vīdimus dēbet esse. Nōn enim iam causae sunt inter sē sed victōriae comparandae. Vīdimus tuam victōriam

proeliōrum exitū terminātam; gladium vāgīnā vacuum in urbe

nōn vīdimus. Quōs āmīsimus cīvīs, eōs Mārtis vīs perculit, nōn īra victōriae; ut dubitāre dēbeat nēmō quīn multōs, sī fierī posset, C. Caesar ab īnferīs excitāret, quoniam ex eādem aciē cōnservat quōs potest. Alterius vērō partis nihil amplius dīcam quam, id quod omnēs verēbāmur, nimis īrācundam futūram fuisse victōriam. Quīdam enim nōn modo armātīs sed inter- dum etiam ōtiōsīs minābantur, nec quid quisque sēnsisset sed ubi fuisset cōgitandum esse dīcēbant; ut mihi quidem videantur dī immortālēs, etiam sī poenās ā populō Rōmānō ob aliquod dēlictum expetīvērunt, quī cīvīle bellum tantum et tam lūctuō- sum excitāvērunt, vel plācātī iam vel satiātī aliquandō omnem spem salūtis ad clēmentiam victōris et sapientiam contulisse. Quā rē gaudē tuō istō tam excellentī bonō, et fruere cum fortūnā et glōriā tum etiam nātūrā et mōribus tuīs; ex quō quidem māximus est frūctus iūcunditāsque sapientī. Cētera cum tua recordābere, etsī persaepe virtūtī, tamen plērumque fēlīcitātī tuae grātulābere; dē nobīs quōs in rē pūblicā tēcum simul esse voluistī quotiēns cōgitābis, totiēns dē māximīs tuīs beneficiīs, totiēns dē incrēdibilī līberālitāte, totiēns dē singulārī sapientiā tuā cōgitābis, quae nōn modo summa bona sed nīmīrum audēbō vel sōla dīcere. Tantus est enim splendor in laude vērā, tanta in māgnitūdine animī et cōnsilī dīgnitās ut haec ā virtūte dōnāta, cētera ā fortūnā commodāta esse videantur. Nōlī igitur in cōnservandīs bonīs virīs dēfatīgārī,

5. vagina vacuum: unsheathed. 12. otiosis: those who were neutral. In the oration for Ligarius Cicero states that Caesar repeatedly said that all who were not against him were his friends, while Pompey declared that all were his foes who were not for him. 15. qui: when they. 16. iam aliquando: now at last. 18. bono: g4ifis. 25. non modo .... sed sola: the doctrine of the Stoics, who claimed that virtue in itself is sufficient for happiness.

Q

ī5

20

25 10

55

20

25

226 ORATIONS OF CICERO

nōn cupiditāte praesertim aliquā aut prāvitāte lapsīs, sed opī- niōne officī, stultā fortasse, certē nōn improbā, et speciē quādam reī pūblicae. Nōn enim tua ūlla culpa est sī tē aliquī timuē- runt, contrāque summa laus quod minimē timendum fuisse sēnsērunt.

Your safety is our safety.

VII. Nunc veniō ad gravissimam querellam et atrōcissimam suspīciōnem tuam, quae nōn tibi ipsī magis quam cum omnibus cīvibus, tum māximē nōbīs quī ā tē cōnservātī sumus, prōvi- denda est; quam etsī spērō falsam esse, tamen numquam

extenuābō verbīs. Tua enim cautiō nostra cautiō est, ut sī in

alterutrō peccandum sit, mālim vidērī nimis timidus quam parum prūdēns. Sed quisnam est iste tam dēmēns? Dē tuīs- ne ? — tametsī quī magis sunt tuī quam quibus tū salūtem īnspērantibus reddidistī? —an ex hōc numerō quī ūnā tēcum fuērunt? Nōn est crēdibilis tantus in ūllō furor ut quō duce omnia summa sit adeptus, hūius vītam nōn antepōnat suae. An sī nihil tuī cōgitant sceleris, cavendum est nē quid inimīcī? Quī? Omnēs enim quī fuērunt aut suā pertināciā vītam āmīsē- runt aut tuā misericordiā retinuērunt, ut aut nūllī supersint dē inimīcīs aut quī fuērunt sint amīcissimī.

Sed tamen cum in animīs hominum tantae latebrae sint et tantī recessūs, augeāmus sānē suspīciōnem tuam; simul enim augēbimus dīligentiam. Nam quis est omnium tam īgnārus rērum, tam rudis in rē pūblicā, tam nihil umquam nec dē suā nec dē commūnī salūte cōgitāns quī nōn intellegat tuā salūte continērī suam et ex ūnīus tuā vītā pendēre omnium? Equi-

1. opinione ... fortasse: from a conception of duty, false perhaps.
2. Tua cautio: a statement only too true in its unconscious foresight. Many of the senators then present, Cicero included, perished in the civil wars and proscriptions which followed Caesar’s assassination. —in alteru- tro: in one way or the other. i18. pertinacia: i.e. by taking part in the war in Africa after the battle of Pharsalus. The passage shows that as yet there was at Rome no apprehension of another outbreak of hostilities in Spain. 26. contineri: depends on.

PRŌ MARCELLO 227

dem dē tē diēs noctīsque, ut dēbeō, cōgitāns cāsūs dumtaxat hūmānōs et incertōs ēventūs valētūdinis et nātūrae commū~nis fragilitātem extimēscō; doleōque, cum rēs pūblica immortālis esse dēbeat, eam in ūnīus mortālis animā cōnsistere. Sī vērō ad hūmānōs cāsūs incertōsque mōtūs valētūdinis sceleris etiam accēdit īnsidiārumque cōnsēnsiō, quem deum, sī cupiat, posse opitulārī reī pūblicae crēdāmus?

So far from having completed your greatest work, you have not yet

laid the foundations.

VIII. Omnia sunt excitanda tibi, C. Caesar, ūnī, quae iacēre sentīs bellī ipsīus impetū, quod necesse fuit, perculsa atque prōstrāta: cōnstituenda iūdicia, revocanda fidēs, comprimen- dae libīdinēs, prōpāganda subolēs; omnia quae dīlapsa iam diffluxērunt sevērīs lēgibus vincienda sunt. Nōn fuit recū- sandum in tantō cīvīlī bellō, tantō animōrum ārdōre et armō- rum quīn quassāta rēs pūblica, quīcumque bellī ēventus fuisset, multa perderet et ōrnāmenta dīgnitātis et praesidia stabilitā- tis suae; multaque uterque dux faceret armātus quae īdem togātus fierī prohibuisset. Quae quidem tibi nunc omnia bellī vulnera sānanda sunt, quibus praeter tē medērī nēmō potest.

Itaque illam tuam praeclārissimam et sapientissimam vōcem jnvītus audīvī: “Satis diū vel nātūrae vīxī vel glōriae.” satis, sī ita vīs, fortasse nātūrae, addō etiam, sī placet, glōriae; at, quod māximum est, patriae certē parum. Quā rē omitte istam,

1. dumtaxat: merely. 6. si: i.e. etiam si. 7. opitulari: succor.
2. suboles: to check the alarming decrease of the free population, Caesar forbade men of marriageable age to be absent from Italy more than three consecutive years, and offered certain privileges and emolu- ments to fathers of large families.— omnia.. . vincienda sunt: little time was given Caesar to carry out his reforms. Still a large number of wise laws bear testimony to the unceasing activity of Rome’s greatest citizen: e.g. the lex Iulia iudiciaria (constituenda iudicia), lex lulia de faenore (revocanda fides), lex Iulia sumptuaria (comprimendae libi- dinesy. 12. ditfluxerunt: run wild, become lax. — Non... recusan- dum: it could not be avoided.

20 wn

IO

15

20

25

228 ORATIONS OF CICERO

quaesō, doctōrum hominum in contemnendā morte prūdentiam; nōlī nostrō perīculō esse sapiēns. Saepe enim vēnit ad aurīs meās tē idem istud nimis crēbrō dīcere, tibi satis tē vīxisse. Crēdō; sed tum id audīrem, sī tibi sōlī vīverēs aut sī tibi etiam sōlī nātus essēs. Omnium salūtem cīvium cūnatamque rem pūblicam rēs tuae gestae complexae sunt; tantum abes ā per- fectiōne māximōrum operum ut fundāmenta nōndum quae cōgitās iēceris. Hīc tū modum vītae tuae nōn salūte reī pū- blicae sed aequitāte animi dēfiniēs? Quid, sī istud nē glōriae tuae quidem satis est? Cūius tē esse avidissimum, quamvīs sīs sapiēns, nōn negābis.

“ Parumne igitur,” inquiēs, “māgna relinquēmus? ” Immō. vērō aliīs quamvīs multīs satis, tibi ūnī parum. Quicquid est enim, quamvīs amplum sit, id est parum tum cum est aliquid amplius. Quod sī rērum tuārum immortālium, C. Caesar, hīc exitus futūrus fuit, ut dēvictīs adversāriīs rem pūblicam in eō statū relinquerēs in quō nunc est, vidē, quaesō, nē tua dīvīna virtūs admīrātiōnis plūs sit habitūra quam glōriae, sī quidem glōria est inlūstris ac pervagāta māgnōrum vel in suōs vel in patriam vel in omne genus hominum fāma meritōrum.

Only by restoring the state can you secure immortal fame.

IX. Haec igitur tibi reliqua pars est, hīc restat āctus, in hōc ēlabōrandum est, ut rem pūblicam cōnstituās, eāque tū in prīmīs summā tranquillitāte et ōtiō perfruāre; tum tē, sī volēs, cum et patriae quod dēbēs solveris et nātūram ipsam explē- veris satietāte vīvendī, satis diū vīxisse dīcitō. Quid enim est- omnīnō hōc ipsum diū, in quō est aliquid extrēmum? Quod

1. doctorum hominum: i.e. of the philosophers, and especially the

Stoics. 4. sed... audirem: but only then should I be willing to listen to such a statement. 7. nondum ieceris: you have not yet laid. 18. sī ... meritorum: construe gloria est fama magnorum meritorum.

19. pervagata: widespread. 21. Haec ... pars est: this part is left for you to play. 22. eaque: sc. re publica. —in priīmis: especially, in particular. 25. Quid enim est: for what is the meaning of.
20. omnino: amyway.

PRO MARCELLO 229

cum vēnit, omnis voluptās praeterita prō nihilō est, quia posteā nūlla est futūra. Quamquam iste tuus animus numquam hīs angustiīs quās nātūra nōbīs ad vīvendum dedit contentus fuit, semper immortālitātis amōre flagrāvit.

Nec vērō haec tua vīta dūcenda est quae corpore et spīritū continētur; illa, inquam, illa vīta est tua quae vigēbit memoriā saeculōrum omnium, quam posteritās alet, quam ipsa aeternitās semper tuēbitur. Huic tū īnserviās, Huic tē ostentēs oportet; quae quidem quae mīrētur iam prīdem multa habet, nunc etiam quae laudet exspectat. Obstupēscent posterī certē imperia, prōvinciās, Rhēnum, Ōceanum, Nilum, pūgnās innu- merābilīs, incrēdibilīs victōriās, monumenta, mūnera, triumphōs audientēs et legentēs tuōs.

Sed nisi haec urbs stabilīta tuīs cōnsiliīs et īnstitūtīs erit, vagābitur modo tuum nōmen longē atque lātē; sēdem stabilem et domicilium certum nōn habēbit. Ev:rit inter eōs etiam quī nāscentur, sīcut inter nōs fuit, māgna dissēnsiō, cum aliī laudi- bus ad caelum rēs tuās gestās efferent, aliīi fortasse aliquid requīrent, idque vel māximum, nisi bellī civilis incendium salūte patriae restinxeris, ut illud fātī fuisse videātur, hōc cōnsilī. Servī igitur iīs etiam iūdicibus quī multīs post saeculīs dē tē iūdicābunt, et quidem haud sciō an incorruptius quam nōs. Nam et sine amōre et sine cupiditāte, et rūrsus sine odiō et sine invidiā iūdicābunt. Id autem etiam sī tum ad tē, ut quī- dam falsō putant, nōn pertinēbit, nunc certē pertinet esse tē tālem ut tuās laudēs obscūrātūra nūlla umquam sit obliviō.

S. Huic, quae: refer to the general idea of immortality, but the gender is determined by vita. — te ostentes oportet: you must show yourself in your true light. 11. Rhenum: refers to Caesar’s inva- sions of Germany. — Oceanum: refers to his conquest of the Veneti and his exploits in Britain. — Nilum: refers to the Alexandrian cam- paign. 2o0. illud: i.e. incendium. — fati: due to fate. — hoc: i.e. te illud incendium restinxisse. 21. Servi: give heed to. 24. quidam: i.e. the Epicureans, who believed that death means the absolute dissolu- tion and evaporation of the soul. Caesar was probably an adherent of this doctrine. Sallust quotes him as saying: “Death makes an end of all the ills of mankind; beyond it there is room neither for sorrow nor for joy.”

Cl

5 IOŌ

5

20

25

230 ORATIONS OF CICERO

The war is over and grateful citizens will protect the generous victor.

X. Dīversae voluntātēs cīvium fuērunt distrāctaeque senten- tiae. Nōn enim cōnsiliīs sōum et studiiīs sed armīs etiam et castrīs dissidēbāmus. Erat enim obscūritās quaedam, erat certāmen inter clārissimōs ducēs; multi dubitābant quid opti- mum esset, multī quid sibi expedīret, multī quid decēret, nōn nūllī etiam quid licēret. Perfūncta rēs pūblica est hōc miserō fātālīque bellō; vīcit is quī nōn fortūnā īnflammāret odium suum sed bonitāte lēnīret, nec quī omnīs quibus īrātus esset, eōsdem exsiliō aut morte dīgnōs iūdicāret. Arma ab aliīs posita, ab aliīs ērepta sunt. Ingrātus est iniūstusque cīvis quī armōrum perīculō līberātus animum tamen retinet armātum, ut etiam ille melior sit quī in aciē cecidit, quī in causā animam profūdit. Quae enim pertinācia quibusdam, eadem aliīs cōn- stantia vidērī potest.

Sed iam omnis frācta dissēnsiō est armīs, exstincta aequitāte victōris; restat ut omnēs ūnum velint, quī modo habent aliquid nōn sōlum sapientiae sed etiam sānitātis. Nisi tē, C. Caesar, salvō et in istā sententiā quā cum anteā tum hodiē vel māximē ūsus es manente, salvī esse nōn possumus. Quā rē omnēs tē quī haec salva esse volumus et hortāmur et obsecrāmus ut vītae tuae et salūtī cōnsulās; omnēsque tibi, ut prō aliīs etiam loquar quod dē mē ipse sentiō, quoniam subesse aliquid putās quod cavendum sit, nōn modo excubiās et custōdiās sed etiam laterum nostrōrum oppositūs et corporum pollicēmur.

To end as I began, Gaius Caesar, we give you heartfelt thanks for your great kindness toward us.

XI. Sed ut unde est ōrsa, in eōdem terminētur ōrātiō, māxi- mās tibi omnēs grātiās agimus, C. Caesar, māiōres etiam habē- mus. Nam omnēs idem sentiunt, quod ex omnium precibus et lacrimīs sentīre potuistī. Sed quia nōn est omnibus stantibus

6. Perfuncta est: has got through, finished. 10. posita: after Pharsalus.— erepta: after Thapsus.

PRO LIGARIO 231

necesse dīcere, ā mē certē dīcī volunt, cui necesse est quōdam modō; et quod fierī decet M. Mārcellō ā tē huic ōrdinī populō- que Rōmānō et reī pūblicae redditō, fierī id intellegō. Nam laetārī omnīs nōn dē ūnīus sōlum sed dē commūnī salūte sentiō.

Quod autem summae benevolentiae est, quae mea ergā illum omnibus semper nōta fuit, ut vix C. Mārcellō, optimō et amantissimō frātrī, praeter eum quidem cēderem nēminī, cum id sollicitūdine, cūrā, labōre tam diū praestiterim quam diū est dē illīus salūte dubitātum, certē hōc tempore māgnīs cūnrīs, molestiīs, dolōribus līberātus praestāre dēbeō. Itaque, C.

Caesar, sīc tibi grātiās agō ut, omnibus mē rēbus ā tē nōn cōn-

servātō sōlum sed etiam ōrnātō, tamen ad tua in mē ūnum innumerābilia merita, quod fierī iam posse nōn arbitrābar, māxi- mus hōc tuō factō cumulus accesserit.

PRO LIGARIO ORATIO

A strange new crime has been discovered, one of which accuser and accused are both guilty.

I. Novum crīmen, C. Caesar, et ante hunc diem nōn audī- tum propinquus meus ad tē Q. Tūberō dētulit, Q. Ligārium in Āfricā fuisse; idque C. Pānsa, praestantī vir ingeniō, frētus fortasse familiāritāte eā quae est ei tēcum ausus est cōnfitērī.

1. cui necesse est: as an ex-consul and one of the leaders of the senate; he was, moreover, a personal friend of Marcellus.—quodam modo: in a certain way. 6. Quod: its antecedent is id, expressed in l. 9, and the unexpressed object of praestare, l. 11. 7. ut: in view of the fact that. 12. omnibus rebus: abl. of specification. 14. maximus cumulus accesserit: a crowning favor has been added.

2. Novum crimen: novel accusation. 17. Q. Ligarium.. . fuisse: explanatory of crimen. 18. C. Pansa: he who fell at Mutina in 43 B.C.

15 I0

I5

20

25

232 ORATIONS OF CICERO

Itaque quō mē vertam nesciō. Parātus enim vēneram, cum tū id neque per tē scīrēs neque audīre aliunde potuissēs, ut īgnō- rātiōne tuā ad hominis miserī salūtem abūterer. Sed quoniam dīligentiā inimīcī investīgātum est quod latēbat, cōnfitendum est, ut opīnor, praesertim cum meus necessārius Pānsa fēcerit ut id integrum iam nōn esset; omissāque contrōversiā omnis ōrātiō ad misericordiam tuam cōnferendg est, quā plūrimī sunt cōnservātī, cum ā tē nōn līberātiōnem culpae sed errātī veniam impetrāvissent. Habēs igitur, Tūberō, quod est accū- sātōrī māximē optandum, cōnfitentem reum; sed tamen hōc cōnfitentem, sē in eā parte fuisse quā tē, quā virum omnī laude dīgnum, patrem tuum. Itaque prius dē vestrō dēlictō cōnfite- āminī necesse est quam Ligārī ūllam culpam reprehendātis.

Q. enim Ligārius, cum esset nūlla bellī suspīciō, lēgātus in Āfricam cum C. Cōnsidiō profectus est. Quā in lēgātiōne et cīvibus et sociīs ita sē probāvit ut dēcēdēns Cōnsidius prōvinciā satis facere hominibus nōn posset sī quemquam alium prō- vinciae praefēcisset. Itaque Ligārius cum diū recūsāns nihil prōfēcisset, prōvinciam accēpit invītus; cui sīc praefuit in pāce ut et cīvibus et sociīs grātissima esset ēius integritās ac fidēs. Bellum subitō exārsit, quod quī erant in Āfricā ante audiērunt gerī quam parārī. Quō audītō partim cupiditāte incōnsīderātā, partim caecō quōdam timōre prīmō salūtis, post etiam studī suī quaerēbant aliquem ducem; cum Ligārius domum spectāns, ad suōs redīre cupiēns, nūllō sē implicārī negōtiō passus est. Interim P. Attius Vārus, quī praetor Āfricam obtinuerat, Uticam vēnit. Ad eum statim concursum est. Atque ille nōn medio-

2. aliunde: from other sources. 5. ut opinor: observe the irony of these first lines. 7. conferenda est: must be devoted to an appeal.
3. qua: when the verb remains the same, the preposition expressed with the antecedent is omitted before the relative pronoun. —te: by attrac- tion for tu fuisti or fueris. 15. C. Considio: propraetor of Africa in 50B.C. 21. quod: subject of geri and parari.—qui ... Africa: subject of audierunt. 22. cupiditate, timore; salutis, studi: chiasmus. Construe salutis and studi with ducem. 26. Varus: a partizan of Pompey, who had been defeated in Italy and had sought refuge in Africa.

i

PRO LIGARIO 233

crī cupiditāte adripuit imperium, sī illud imperium esse potuit quod ad prīvātum clāmōre multitūdinis imperītae, nūllō pū- blicō cōnsiliō dēferēbātur. Itaque Ligārius, quī omne tāle negōtium cuperet effugere, paulum adventū Vārī conquiēvit.

The action of Ligarius was due to necessity, not inclination.

II. Adhūc, C. Caesar, Q. Ligārius omnī culpā vacat. Domō est ēgressus nōn modo nūllum ad bellum sed nē ad minimam quidem suspīciōnem bellī; lēgātus in pāce profectus est; in prōvinciā pācātissimā ita sē gessit ut eī pācem esse expedīret. Profectiō certē animum tuum nōn dēbet offendere; num igitur remānsiō? Multō minus. Nam profectiō voluntātem habuit nōn turpem, remānsiō necessitātem etiam honestam. Ergō haec duo tempora carent crīmine; ūnum, cum est lēgātus profectus, alterum, cum efflāgitātus ā prōvinciā praepositus Africae est. Tertium tempus est quod post adventum Vārī in Āfricā restitit; quod sī est crīminōsum, necessitātis crīmen est, nōn voluntātis. An ille sī potuisset ūllō modō ēvādere, Uticae quam Rōmae, cum P. Attiō quam cum concordissimīs frātribus, cum aliēnīs esse quam cum suīs māluisset? Cum ipsa lēgātiō plēna dēsīderī ac sollicitūdinis fuisset propter incrēdibilem quendam frātrum amōrem, hīc aequō animō esse potuit bellī dīscidiō distrāctus ā frātribus ?

Nūllum igitur habēs, Caesar, adhūc in Q. Ligāriō sīgnum aliēnae ā tē voluntātis. Cūius ego causam animadverte, quaesō, quā fidē dēfendam; prōdō meam. ōŌ clēmentiam admīrābilem atque omnium laude, praedicātiōne, litterīs monumentīsque decorandam, cum M. Cicerō apud tē dēfendit alium in eā voluntāte nōn fuisse in quā sē ipsum cōnfitētur fuisse, nec tuās tacitās cōgitātiōnēs extimēscit, nec quid tibi dē aliō audientī dē sē ipsō occurrat reformīdat.

s. Adhuc: up to this point. 8. et: i.e. provinciae.— pacem esse: subject of expediret. 13. efflagitatus a: at the most urgent request of 14. quod: that during which. 17. concordissimis: most congenial. 20. hic: the adverb. 21. discidio: b5y the intervention.

I10

I5

20 10

15

20

25

e

234 ORATIONS OF CICERO

Ligarius has a better case than either Tubero or myself, yet you

have pardoned us.

III. Vidē quam nōn reformīdem; vidē quanta lūx līberālitātis et sapientiae tuae mihi apud tē dīcentī oboriātur. Quantum poterō, vōce contendam ut hōc populus Rōmānus exaudiat. Susceptō bellō, Caesar, gestō etiam ex parte māgnā, nūllā vī coāctus iūdiciō ac voluntāte ad ea arma profectus sum quae erant sūmpta contrā tē. Apud quem igitur hōc dīcō? Nempe apud eum quī, cum hōc scīret, tamen mē antequam vīdit, reī pūblicae reddidit; quī ad mē ex Aegyptō litterās mīsit, ut essem īdem quī fuissem; quī cum ipse imperātor in tōtō imperiō populī Rōmānī ūnus esset, esse mē alterum passus est; ā quō, hōc ipsō C. Pānsā mihi nūntium perferente, con- cessōs fascīs laureātōs tenuī, quoad tenendōs putāvī; quī mihi tum dēnique sē salūtem putāvit reddere sī eam nūllīs spoliātam ōrnāmentīs dedisset.

Vidē, quaesō, Tūberō, ut quī dē meō factō nōn dubitem, dē Ligārī nōn audeam cōnfitērī. Atque haec proptereā dē mē dīxī, ut mihi Tūberō, cum dē sē eadem dīcerem, īgnōsceret; cūius ego industriae glōriaeque faveō vel propter propinquam cōgnātiōnem vel quod ēius ingeniō studiīsque dēlector vel quod laudem adulēscentis propinquī exīstimō etiam ad meum aliquem frūctum redundāre.

Sed hōc quaerō: quis putat esse crīmen fuisse in Āfricā? Nempe is quī et ipse in eādem Āfricā esse voluit, et prohibitum sē ā Ligāriō queritur, et certē contrā ipsum Caesarem est con- gressus armātus. Quid enim tuus ille, Tūberō, dēstrictus in aciē Pharsālicā gladius agēbat? Cūius latus ille mucrō petē-

1. quam non: houw littīe. S. ex... litteras: for ten anxious months (November, 48 B.C. to September, 47 B8.C.) Cicero had awaited at Brun- disium Caesar’s decision as to his punishment. Caesar at that time was in Egypt, engaged in the Alexandrian war. 1I0. alterum: sc. imperato- rem. As governor of Cilicia in 50 B.C. Cicero had subdued some plunder- ing mountain tribes and had been greeted by his soldiers with the title of imperator. 12. laureatos: laurel-wreathed, the mark of the imperator.
2. Vide ... contfiteri: ironical. —ut: houw, indirect question.

PRO LIGARIO 235

bat ? Quī sēnsus erat armōrum tuōrum? Quae tua mēns, oculī, manūs, ārdor animī? Quid cupiēbās, quid optābās ? Nimis urgeō; commovērī vidētur adulēscēns. Ad mē revertar. īsdem in armīs fuī.

The accusation against Ligarius is cruel and barbarous, for it aims at his death.

IV. Quid autem aliud ēgimus, Tūberō, nisi ut quod hīc potest nōs possēmus ? Quōrum igitur impūnitās, Caesar, tuae clēmentiae laus est, eōrum ipsōrum ad crūdēlitātem tē acuet ōrātiō? Atque in hāc causā nōn nihil equidem, Tūberō, etiam tuam, sed multō magis patris tuī prūdentiam dēsīderō, quod homō cum ingeniō tum etiam doctrīnā excellēns genus hōc causae quod esset nōn vīderit. Nam sī vīdisset, quōvīs pro- fectō quam istō modō ā tē agī māluisset.

Arguis fatentem. Nōn est satis; accūsās eum quī causam habet aut, ut ego dīcō, meliōrem quam tū aut, ut tū vīs, parem. Haec admīrābilia, sed prōdigī simile est quod dīcam. Nōn habet eam vim ista accūsātiō ut Q. Ligārius condemnētur, sed ut necētur. Hōc ēgit cīvis Rōmānus ante tē nēmō; ex- ternī istī mōrēs ūsque ad sanguinem incitārī solent odiō, aut levium Graecōrum aut immānium barbarōrum. Nam quid agis aliud? Rōmae nē sit, ut domō careat, nē cum optimīs frātribus, nē cum hōc T. Brocchō avunculō, nē cum ēius fīliō cōnsōbrīnō suō, nē nōbīscum vīvat, nē sit in patriā? Num est? Num potest magis carēre hīs omnibus quam caret? ītaliā prohibētur, exsulat. Nōn tū ergō hunc patriā prīvāre, quā caret, sed vītā vīs. At istud nē apud eum quidem dictā- tōrem quī omnīs quōs ōderat morte multābat quisquam ēgit istō modō. Ipse iubēbat occīdī nūllō postulante, praemiīs

3. Nimis urgeo: but I press him too closely. 5. hic: i.e. Caesar.
4. acuet: incite. 9. desidero: miss. —quod: inasmuch as. 10. genus .. .viderit: non viderit quod genus causae hoc esset. 15. admirabilia: astonishing. 22. consobrino: cousin.— Num est: is he then in his native land? 24. exsulat: he is living in banishment. 25. vita: sc. privare. — dictatorem: i.e. Sulla. 27. Ipse: i.e. Sulla.

25 10

15

20

25

236 ORATIONS OF CICERO

etiam invītābat; quae tamen crūdēlitās ab hōc eōdem aliquot annīs post quem tū nunc crūdēlem esse vīs vindicāta est.

It cannot be that Tubero is so inhuman as to deprive Ligarius of that mercy by which he himself was saved.

V. “Ego0 vērō istud nōn postulō’ inquiēs. Ita, mē hercule, exīstimō, Tūberō. Nōvī enim tē, nōvī patrem, nōvī domum nōmenque vestrum; studia generis ac familiae vestrae virtūtis, hūmānitātis, doctrīnae, plūrimārum artium atque optimārum nōta mihi sunt omnia. Itaque certō sciō vōs nōn petere san- guinem, sed parum attenditis. Rēs enim eō spectat, ut eā poenā in quā adhūc Q. Ligārius est nōn videāminī esse con- tentī. Quae est igitur alia praeter mortem? Sī enim est in exsiliō, sīcutī est, quid amplius postulātis ? An nē īgnōscātur? Hōc vērō multō acerbius multōque est dūrius. Quod nōs domī petimus precibus, lacrimīs, strātī ad pedēs, nōn tam nostrae causae fīdentēs quam hūius hūmānitātī, id nē impetrē- mus oppūgnābis et in nostrum flētum inrumpēs et nōs iacentīs ad pedēs supplicum vōce prohibēbis ? Sī cum hōc domī face- rēmus, quod et fēcimus et, ut spērō, nōn frūstrā fēcimus, tū repente inruissēs et clāmāre coepissēs : ‘C. Caesar, cavē īgnōscās, cavē tē frātrum prō frātris salūte obsecrantium mi- sereat, — nōnne omnem hūmānitātem exuissēs ? Quantō hōc dūrius, quod nōs domī petimus, id tē in forō oppūgnāre et in tālī miseriā multōrum perfugium misericordiae tollere.

Dīcam plānē, Caesar, quod sentiō. Sī in hāc tantā tuā fortūnā lēnitās tanta nōn esset, quam tū per tē, per tē, in- quam, obtinēs, — intellegō quid loquar, — acerbissimō lūctū redundāret ista victōria. Quam multī enim essent dē victōribus

I. invitabat: encouraged. , Sulla had offered two talents for the head of any one proscribed. — ab hoc: seventeen years after Sulla’s proscrip- tions, Caesar as president of a court established to try cases of assassination (de sicariis) secured the conviction of several of Sulla’s hangmen. 8. sed ... attenditis: you are careless.— Res ... spectat: for your action conduces to this. 16. voce: abl. of separation. — domi: sc.

Caesaris. 19. obsecrantium: beseeching. 25. obtines: maintain. 26. redundaret: would be an abundant source of.

PRO LIGARIO 237

quī tē crūdēlem esse vellent, cum etiam dē victīs reperiantur; quam multī quī, cum ā tē īgnōscī nēminī vellent, impedīrent clēmentiam tuam, cum etiam hī, quibus ipse īgnōvistī, nōlint tē esse in aliōs misericordem.

Quod sī probāre Caesarī possēmus in Āfricā Ligārium omnīnō nōn fuisse, sī honestō et misericordī mendāciō salūtī cīvī calami- tōsō esse vellēmus, tamen hominis nōn esset in tantō discrīmine et perīculō cīvis refellere et redarguere nostrum mendācium; et sī esset alicūius, ēius certē nōn esset quī in eādem causā et fortūnā fuisset. Sed tamen aliud est errāre Caesarem nōlle, aliud nōlle miserērī. Tum dīcerēs: 6Caesar, cavē crēdās; fuit in Āfricā, tulit arma contrā tē.. Nunc quid dīcis? 6Cavē īgnōscās.. Haec nec hominis nec ad hominem vōx est. Quā quī apud tē, C. Caesar, ūtitur, suam citius abiciet hūmānitātem quam extorquēbit tuam.

No one has ever heard from you that you considered opposition to

yourself a crime.

VI. Ac prīmus aditus et postulātiō Tūberōnis haec, ut opīnor, fuit, velle sē dē Q. Ligārī scelere dīcere. Nōn dubitō quīn admīrātus sīs, vel quod dē nūllō aliō, vel quod is quī in eādem causā fuisset, vel quidnam novī sceleris adferret. Scelus tū

illud vocās, Tūberō? Cūr ? Istō enim nōmine illa adhūc causa caruit. Ali errōrem appellant, aliī timōrem; quī dūrius, spem, cupiditātem, odium, pertināciam; quī gravissimē, temeritātem; scelus praeter tē adhūc nēmō. Ac mihi quidem, sī proprium et vērum nōmen nostrī malī quaeritur, fātālis quaedam calami- tās incidisse vidētur et imprōvidās hominum mentīs occupā- visse, ut nēmō mīrārī dēbeat hūmāna cōnsilia dīvīnā necessitāte esse superāta.

1. de victis: among the vanguished. 6. honesto: well-meant. — mendacio: abl. of means. 7. hominis: human. S3. refellere et redarguere: to0 refute and expose. 9. sī esset alicuius: if it were proper for any one. 10. Caesarem: subject of errare and misereri.
2. quod ... alio: sc. dicere vellet. Supply the same words after vel quod is.

I10

I5

20

25 10

55

20

25

238 ŌORATIONS OF CICERO

Liceat esse miserōs, quamquam hōc victōre esse nōn possu- mus. Sed nōn loquor dē nōbīs; dē illīs loquor quī occidē- runt. Fuerint cupidī, fuerint īrātī, fuerint pertinācēs; sceleris vērō crīmine, furōris, parricīdī liceat Cn. Pompēiō mortuō, liceat multīs aliīs carēre. Quandō hōc quisquam ex tē, Caesar, audīvit ? Aut tua quid aliud arma voluērunt nisi ā tē contumē- liam prōpulsāre ? Quid ēgit tuus invictus exercitus nisi ut suum iūs tuērētur et dīgnitātem tuam? Quid? Tū cum pācem esse cupiēbās, idne agēbās ut tibi cum scelerātīs an ut cum bonīs cīvibus convenīret?

Mihi vērō, Caesar, tua in mē māxima merita tanta certē nōn vidērentur sī mē ut scelerātum ā tē cōnservātum putārem. Quō modō autem tū dē rē pūblicā bene meritus essēs, cum tot scelerātōs incolumī dīgnitāte esse voluissēs ? Sēcessiōnem tū illam exīstimāvistī, Caesar, initiō, nōn bellum; neque hostīle odium, sed cīvīle dīscidium, utrīsque cupientibus rem pūblicam salvam, sed partim cōnsiliīs, partim studiīs ā commūnī ūtilitāte aberrantibus. Prīncipum dīgnitās erat paene pār, nōn pār fortasse eōrum quī sequēbantur; causa tum dubia, quod erat aliquid in utrāque parte quod probārī posset. Nunc melior ea iūdicanda est quam etiam dī adiūvērunt. Cōpgnitā vērō clē- mentiā tuā quis nōn eam victōriam probet in quā occiderit nēmō nisi armātus?

Ligarius stood of necessity on the side of the senate, Tubero of his own free will.

VII. Sed ut omittam commūnem causam, veniāmus ad nostram. Utrum tandem exīstimās facilius fuisse, Tūberō, Ligārium ex Africā exīre an vōs in Africam nōn venīre?

1. miseros: i.e. nos qui sumus superati. 3. Fuerint: grant that they were. 6. contumeliam: this was the word used by Caesar himself of his treatment by the senate, the immediate cause of the civil war.
2. ut tibi conveniret: that you might come to terms. 16. discidium: dissension. — utrisque: btoth parties. 18. non par: on Pompey’s side were arrayed all the senate, all the nobility, almost everybody who had anything to lose. 25. ūtrum: the pronoun.

PRO LIGARIO 239

‘Poterāmusne,’ inquiēs, ‘cum senātus cēnsuisset?’ Sī mē cōnsulis, nūllō modō. Sed tamen Ligārium senātus īdem lēgā- verat. Atque ille eō tempore pāruit cum pārēre senātuī necesse erat; vōs tum pāruistis cum pāruit nēmō quī nōluit. Reprehendō igitur? Minimē vērō. Neque enim licuit aliter vestrō generī, nōminī, familiae, disciplīnae. Sed hōc nōn con- cēdō, ut quibus rēbus glōriēminī in vōbīs, eāsdem in aliīs repre- hendātis. Tūberōnis sors coniecta est ex senātūs cōnsultō, cum ipse nōn adesset, morbō etiam impedīrētur; statuerat excūsāre. Haec ego nōvī propter omnīs necessitūdinēs quae mihi sunt cum L. Tūberōne; domī ūnā ērudītī, mīlitiae contubernālēs, post adfīnēs, in omnī dēnique vītā familiārēs; māgnum etiam vinculum, quod īsdem studiīs semper ūsī sumus. Sciō igitur Tūberōnem domī manēre voluisse; sed ita quīdam agēbat, ita reī pūblicae sānctissimum nōmen oppōnēbat ut, etiam sī aliter sentīret, verbōrum tamen ipsōrum pondus sustinēre nōn posset.

Cessit auctōritātī amplissimī virī, vel potius pāruit; ūnā est

profectus cum iīs quōrum erat ūna causa. Tardius iter fēcit itaque in Āfricam vēnit iam occupātam. Hinc in Ligārium crīmen oritur vel īra potius. Nam sī crīmen est illum voluisse, nōn minus māgnum est vōs Āfricam, arcem omnium prōvinci- ārum, nātam ad bellum contrā hanc urbem gerendum, obtinēre voluisse quam aliquem sē māluisse. Atque is tamen aliquis Ligārius nōn fuit. Vārus imperium sē habēre dīcēbat; fascīs certē habēbat. Sed quōquō modō sē illud habet, haec que-

1. Poteramusne: sc. in Africam non venire. 2. legaverat: had appointed lieutenant. S8. Tuberonis: the father of the accuser. —sors: the lex Pompeia of the year 52 B.C. compelled ex-consuls and ex-praetors to undertake the management of any province assigned them, if five years had elapsed since their term of office. These provinces were assigned by lot. 9. excusare: fto excuse himself. 11. militiae: i.e. in the Social War, during the year 89 B.C. — cCOontubernales: comrades. 14. quidam: according to some, M. Marcellus or some other person then living whom Cicero did not wish to name; others have thought that the reference is to Cato or Pompey, whom, though dead, Cicero might have wished to spare. 20. illum voluisse: sc. Africam obtinere; so also with maluisse.
2. aliquem: sc. alium. a5. quoquo ... habet: however that may be.

20 IO

I5

20

25

240 ORATIONS OF CICERO

rella, Tūberō, vestra quid valet? ‘Receptī in prōvinciam nōn sumus.” Quid, sī essētis? Caesarīne eam trāditūrī fuistis an contrā Caesarem retentūrī?

Tubero showed greater hostility to you than did Ligarius.

VIII. Vidē quid licentiae, Caesar, nōbīs tua līberālitās det, vel potius audāciae. Sī responderit Tūberō Āfricam, quō se- nātus eum sorsque miīserat, tibi patrem suum trāditūrum fuisse, nōn dubitābō apud ipsum tē, cūius id eum facere interfuit, gra- vissimīs verbīs ēius cōnsilium reprehendere. Nōn enim, sī tibi ea rēs grāta fuisset, esset etiam probāta.

Sed iam hōc tōtum omittō, nōn tam nē offendam tuās patien- tissimās aurīs quam nē Tūberō quod numquam cōgitāvit factūrus fuisse videātur. Veniēbātis igitur in Āfricam, prōvinciam ūnam ex omnibus huic victōriae māximē īnfēstam, in quā erat rēx potentissimus inimīcus huic causae, aliēna voluntās, conventūs fīrmī atque māgnī. Quaerō, quid factūrī fuistis? Quamquam quid factūrī fueritis dubitem, cum videam quid fēceritis? Pro- hibitī estis in prōvinciā vestrā pedem pōnere, et prohibitī summā cum iniūriā Quō modō id tulistis? Acceptae iniūriae querellam ad quem dētulistis? Nempe ad eum cūius auctōritātem secūtī in societātem bellī vēnerātis. Quod sī Caesaris causā in prō- vinciam veniēbātis, ad eum profectō exclūsī prōvinciā vēnissētis. Vēnistis ad Pompēium. Quae est ergō apud Caesarem querella cum eum accūsētis ā quō querāminī prohibitōs esse vōs contrā Caesarem gerere bellum? Atque in hōc quidem vel cum men- dāciō, sī vultis, glōriēminī per mē licet, vōs prōvinciam fuisse Caesarī trāditūrōs. Etiam sī ā Vārō et ā quibusdam aliīs pro-

2. Quid, si essetis: what if you had been? 17. cudus interfuit: to whose interest it was. 13. rex: i.e. Juba, king of Numidia. 14. con- ventus: corporations or companies of Romans resident in the provinces, factors (negotiatores), farmers of the revenue (publicani), and the like, who had combined for the purpose of protecting their common interests.
3. Quod .. . veniebatis: if it really was in Caesar’s interest that you attempted to come.

PRO LIGARIO 241

hibitī estis, ego tamen cōnfitēbor culpam esse Ligārī, quī vōs tantae laudis occāsiōne prīvāverit.

His loyalty to your enemies must command your admiration.

IX. Sed vidē, quaesō, Caesar, cōnstantiam ōrnātissimī virī, quam ego, quamvīs ipse probārem, ut probō, tamen nōn com- memorārem nisi ā tē cōgnōvissem in prīmīs eam virtūtem solēre laudārī. Quae fuit igitur umquam in ūllō homine tanta cōnstantia? Cōnstantiam dīcō? Nesciō an melius patientiam possim dīcere. Quotus enim istud quisque fēcisset, ut ā quibus partibus in dissēnsiōne cīvīlī nōn esset receptus, esset etiam cum crūdēlitāte rēiectus, ad eōs ipsōs redīret? Māgnī cūiusdam animī atque ēius virī est quem dē susceptā causā prōpositāque sententiā nūlla contumēlia, nūlla vīs, nūllum perīculum possit dēpellere.

Ut enim cētera paria Tūberōnī cum Vārō fuissent, honōs, nōbilitās, splendor, ingenium, quae nēquāquam fuērunt, hōc certē praecipuum Tūberōnis, quod iūstō cum imperiō ex senātūs cōnsultō in prōvinciam suam vēnerat. Hinc prohibitus

nōn ad Caesarem, nē īrātus, nōn domum, nē iners, nōn in ali--

quam regiōnem, nē condemnāre causam illam quam secūtus erat vidērētur; in Macedoniam ad Cn. Pompēī castra vēnit, in eam ipsam causam ā quā erat rēiectus iniūriā Quid ? Cum ista rēs nihil commōvisset ēius animum ad quem vēnerātis, languidiōre, crēdō, studiō in causā fuistis; tantum modo in praesidiīs erātis, animī vērō ā causā abhorrēbant. Pācis equidem semper auctor fuī, sed tum sērō; erat enim āmentis, cum aciem vidērēs, pācem cōgitāre. Omnēs, inquam, vincere volēbāmus, tū certē praecipuē, quī in eum locum vēnerās ubi tibi esset pereundum nisi vīcissēs. Quamquam, ut nunc sē rēs habet, nōn dubitō quīn hanc salūtem antepōnās illī victōriae.

8S. Quotus quisque: how many. i10. crudelitate: the treatment was cruel because the younger Tubero was sick.— eos ipsos: i.e. to men of the same political faith. 11I. est: the subject is ad eos ipsos redire. 12. possit depellere: can estrange. 13. ūt enim: for suppgose. 15. iusto: i.e. he had been regularly appointed by the senate. 17. Cae- sarem: sc. venit. R

I10

I5

20

25 I0

I

20

2

54]

5

vn

242 ORATIONS OF CICERO

Waiving all question of my client’s guilt, I rest my case upon your mercy.

X. Haec ego nōn dicerem, Tūberō, sī aut vōs cōnstantiae vestrae aut Caesarem beneficī suī paenitēret. Nunc quaerō utrum vestrās iniūriās an reī pūblicae persequāminī. Si reī pūblicae, quid dē vestrā in illā causā persevērantiā respondē- bitis? Sī vestrās, vidēte nē errētis, quī Caesarem vestrīs inimīcīs īrātum fore putētis, cum īgnōverit suīs.

Itaque num tibi videor in causā Ligārī esse occupātus? Num dē ēius factō dīcere? Quicquid dīxī, ad ūiam summam referrī volō vel hūmānitātis vel clēmentiae vel misericordiae tuae. Causās, Caesar, ēgī multās equidem tēcum dum tē in forō tenuit ratiō honōrum tuōrum, certē numquam hōc modō: “ īgnōscite, iūdicēs; errāvit, lapsus est, nōn putāvit; sī umquam posthāc.’ Ad parentem sīc agī solet, ad iūdicēs: ‘Nōn fēcit, nōn cōgitā- vit; falsī testēs, fictum crīmen.’ Diīc tē, Caesar, dē factō Ligārī iūdicem esse; quibus in praesidiīs fuerit quaere; taceō, nē haec quidem conligō, quae fortasse valērent etiam apud iūdicem: c6Lēgātus ante bellum profectus, relictus in pāce, bellō oppressus, in eō ipsō nōn acerbus; iam est tōtus animō ac studiō tuus Ad iūdicem sīc agī solet, sed ego apud parentem loquor: cFrrāvit, temerē fēcit, paenitet; ad clē- mentiam tuam cōnfugiō, dēlictī veniam petō, ut īgnōscātur ōrō. Sī nēmō impetrāvit, adroganter; sī plūrimī, tū īdem fer opem quī spem dedistī. An spērandī Ligāriō causa nōn sit, cum mihi apud tē locus sit etiam prō alterō dēprecandī? Quamquam nec in hāc ōrātiōne spēs est posita causae nec in eōrum studiīs quī ā tē prō Ligāriō petunt, tuī necessāriī.

I. vos: i.e. you and your father. 3. vestras iniurias: your per-

sonal grievances. 8. summam: chief end. 11. ratio... tuorum: the course of your political career. 14. Pic: suppose. 16. conligo: / present. 17. taceo... Legatus... solet: an excellent example of

rhetorical preterition. 18. oppressus: surprised. —in eo ipso: i.e. in bello. 21. delicti: sin. 22. adroganter: sc. peto, oro. —plurimi: sc. impetraverunt. 23. An sit: or can it be possible that there is.

PRO LIGARIO 243

Many of your best friends are suing for the pardon of Ligarius.

XI. Vidī enim et cōgnōvī quid māximē spectārēs cum prō ali- cūius salūte multī labōrārent: causās apud tē rogantium grātiō- siōrēs esse quam vultūs, neque tē spectāre quam tuus esset necessārius is quī tē ōrāret, sed quam illīus prō quō labōrāret. Itaque tribuis tū quidem tuīs ita multa ut mihi beātiōrēs illī videantur interdum quī tuā liberālitāte fruuntur quam tū ipse, quī illīs tam multa concēdās. Sed videō tamen apud tē causās, ut dīxī, valēre plūs quam precēs; ab iīsque tē movērī māximē quōrum iūstissimum videās dolōrem in petendō.

In Q. Ligāriō cōnservandō multīs tū quidem grātum faciēs necessāriīs tuīs, sed hōc, quaesō, cōnsīderā, quod solēs. Possum fortissimōs virōs, Sabīnōs, tibi probātissimōs, tōtumque agrum Sabīnum, flōrem ītaliae ac rōbur reī pūblicae, prōpōnere; nōstī optimōs hominēs. Animadverte hōrum omnium maestitiam et dolōrem. Hūius T. Brocchī, dē quō nōn dubitō quid existimēs,

lacrimās squālōremque ipsīus et fīlī vidēs.

Quid dē frātribus dīcam? Nōli, Caesar, putāre dē ūnīus capite nōs agere. Aut trēs tibi Ligāriī retinendī in cīvitāte sunt aut trēs ex cīvitāte exterminandī. Nam quodvīs exsilium hīs est optātius quam patria, quam domus, quam dī penātēs, ūnō illō exsulante. Sī frāternē, sī piē, sī cum dolōre faciunt, move- ant tē hōrum lacrimae, moveat pietās, moveat germānitās; valeat tua vōx illa quae vīcit. Tē enim dicere audiēbāmus nōs omnīs adversāriōs putāre nisi quī nōbīscum essent, tē omnīs quī contrā tē nōn essent tuōs. vidēsne igitur hunc splen- dōrem omnium, hanc Brocchōrum domum, hunc L. Mārcium,

12. Sabinos: often referred to by Roman authors as a type of simple and virtuous habits, sturdy hardiness, and love of freedom. Ligarius him- self was of Sabine descent. 16. squaloremque: it was a custom among the Romans to show their distress at the death of a relative or friend by studied neglect of appearance. A svmpathetic interest in another’s danger was often indicated in the same way. 20. uno illo exsulante: if he alone is to live in exile. 23. nos putare: obj. of dicere. 24. nisi qui: except those who.— omnis: sc. esse. 25. tuos: your frienas.

IO

I5

20

35 ut

10

55

20

244 ORATIONS OF CICERO

C. Caesētium, L. Cōrfidium, hōs omnīs equitēs Rōmānōs, quī adsunt veste mūtātā, nōn sōlum nōtōs tibi vērum etiam probātōs virōs, quī tēcum fuērunt? Atque hīs īrāscēbāmur, hōs requirē- bāmus, hīs nōn nȳllī etiam minābāmur. Cōnservā igitur tuīs suōs, ut, quem ad modum cētera quae dicta sunt ā tē, sīc hōc vērissimum reperiātur.

You granted Marcellus to the wishes of the senate; grant this man

to the wishes of the people.

XII. Quod sī penitus perspicere possēs concordiam Ligāri- ōrum, omnīs frātrēs tēcum iūdicārēs fuisse. An potest quis- quam dubitāre quīn sī Q. Ligārius in ītaliā esse potuisset, in eādem sententiā fuerit futūrus in quā frātrēs fuērunt? Quis est quī hōrum cōnsēnsum cōnspīrantem et paene cōnflātum in hāc prope aequālitāte frāternā nōverit quī hōc nōn sentiat, quid- vīs prius futūrum fuisse quam ut hī frātrēs dīversās sententiās fortūnāsque sequerentur? vVoluntāte igitur omnēs tēcum fuē- runt; tempestāte abreptus est ūnus, quī sī cōnsiliō id fēcisset, esset eōrum similis quōs tū tamen salvōs esse voluistī.

Sed ierit ad bellum, dissēnserit nōn ā tē sōlum vērum etiam ā frātribus; hī tē ōrant tuī. Equidem cum tuīs omnibus negōtiīs interessem, memoriā teneō quālis T. Ligārius quaestor urbānus fuerit ergā tē et dīgnitātem tuam. Sed parum est mē hōc meminisse; spērō etiam tē, quī oblīvīscī nihil solēs nisi iniū-

riās, quoniam hōc est animī, quoniam etiam ingenī tuī, tē

aliquid dē hūius illō quaestōriō officiō etiam dē aliīs quibusdam

quaestōribus reminīscentem recordārī. Hīc igitur T. Ligārius,

1. L. Cortidium: no longer among the living at this time. Cicero himself acknowledges his mistake in one of his letters to Atticus, and asks to have the name left out by the copyists. 2. mutata: i.e. squalida.
2. hos requirebamus: we wanted them with us. 10. in qua: as.
3. conspirantem: hkarmonious.— conflatam: identical (lit. fused).
4. aequalitate: i.e. aequali aetate.— quidvis ... tuisse: that anything whatever would have been more likely to happen. 15. abreptus est:

uvas swept away.— qui si: and even if. i6. esset: he would still be.

17. īerit: suppose he did go. 18. hi tui: these men, your friends. 22. te: repeated from l. 21. :

PRO LIGARIO 245

quī tum nihil ēgit aliud — neque enim haec dīvīnābat—nisi ut tuī eum studiōsum et bonum virum iūdicārēs, nunc ā tē supplex frātris salūtem petit. Quam hūius admohitus officiō cum utrīs- que hīs dederis, trīs frātrēs optimōs et integerrimōs nōn sōlum sibi ipsōs neque hīs tot ac tālibus virīs neque nōbīs necessāriīs tuīs sed etiam reī pūblicae condōnāveris.

Fac igitur, quod dē homine nōbilissimō et clārissimō fēcistī

nūper in cūriā, nunc idem in forō dē optimīs et huic omnī fre- quentiae probātissimīs frātribus. Ut concessistī illum senātuī, sīc dā hunc populō, cūius voluntātem cārissimam semper habu- istī; et sī ille diēs tibi glōriōsissimus, populō Rōmānō grātissi- mus fuit, nōlī, obsecrō, dubitāre, C. Caesar, similem illī glōriae laudem quam saepissimē quaerere. Nihil est tam populāre quam bonitās, nūlla dē virtūtibus tuīs plūrimīs nec admīrābilior nec grātior misericordiā est; hominēs enim ad deōs nūllā rē propius accēdunt quam salūtem hominibus dandō. N.ihil habet nec fortūna tua māius quam ut possīs, nec natūra melius quam ut velīs servāre quam plūrimōs. Longiōrem ōrātiōnem causa forsitan postulet, tua certē nātūra breviōrem. Quā rē cum ūtilius esse arbitrer tē ipsum quam mē aut quemquam loquī tēcum, fīnem iam faciam; tantum tē admonēbō, sī illī absentī salūtem dederis, praesentibus hīs omnibus tē datūrum.

1. neque ... divinabat: for he could not possiōly have foreseen what the future had in store for you. 3. Quam cum dederis: and should you grant this. —utrisque his: for horum utrique. 7. homine: i.e. M. Marcellus. 9. senatui, populo: correspond to curia, foro.

L=l

5 4l

I10

I

L54

246 LETTERS OF CICERO

EPISTULAE AD TERENTIAM UXOREM

I Tullius 8S. D. Terentiae et Tulliae et Ciceroni Suis

Ego minus saepe dō ad vōs litterās quam possum proptereā quod cum omnia mihi tempora sunt misera, tum vērō cum aut scrībō ad vōs aut vestrās legō cōnficior lacrimīs sīc ut ferre nōn possim. Quod utinam minus vītae cupidī fuissēmus! Certē nihil aut nōn multum in vītā malī vīdissēmus. Quod sī nōs ad

aliquam alicūius commodī aliquandō recuperandī spem fortūna

reservāvit, minus est errātum ā nōbīs; sīn haec mala fīxa sunt, ego vērō tē quam prīmum, mea vīta, cupiō vidēre et in tuō com- plexū ēmorī, quoniam neque dī, quōs tū castissimē coluistī, neque hominēs, quibus ego semper servīvī, nōbīs grātiam rettulērunt.

Nōs Brundisiī apud M. Laenium Flaccum diēs xmi fuimus, virum optimum, quī perīculum fortūnārum et capitis suī prae meā salūte neglēxit neque lēgis improbissimae poenā dēductus est quō minus hospitī et amīcitiae iūs officiumque praestāret. Huic utinam aliquandō grātiam referre possīmus; habēbimus quidem semper. Brundisiō profectī sumus a. d. n K. Māi.; per Macedoniam Cyzicum petēbāmus.

ō mē perditum! ōŌ adffīctum! Quid nunc rogem tē ut veniās, mulierem aegram et corpore et animō cōnfectam? Nōn

Fam. 14. 4, written at Brundisium, April 29, 58 B.C., as Cicero was about to leave Italy to go into exile. — S. D.: salutem dicit, gives greeting.

1. do: send.— possum: I might. 4. Quod .. . fuissemus: Cicero regrets that he did not commit suicide, or perhaps his meek surrender to Clodius. 6. aliquam, alicuius, aliquando: the repetition of the indefinite prefix ali- indicates Cicero’s weariness and utter despair.
2. castissime coluisti: have worshiped most faithfully. 13. poena: Flaccus had entertained Cicero at his estate, although the lex Clodia threatened with exile and contfiscation of property any one who should give shelter to the outlaw. 16. profecti sumus, petebamus: epistolary tenses (= proficiscor, petiturus sum), i.e. tenses used from the point of view of the reader rather than that of the writer. 19. confectam: tired out.

r E]

EPISTULAE AD TERENTIAM UXOREM 247

rogem? Sine tē igitur sim? Opīnor, sīc agam: sī est spēs nostrī reditūs, eam cōnfīrmēs et rem adiuvēs; sīn, ut ego metuō, trānsāctum est, quōquō modō potes, ad mē fac veniās. Ōnum hōc scītō: sī tē habēbō, nōn mihi vidēbor plānē perīsse. Sed quid Tulliolā meā fīet? Iam id vōs vidēte; mihi deest cōn- silium. Sed certē, quōquō modō sē rēs habēbit, illīus misellae et mātrimōniō et fāmae serviendum est. Quid? Cicerō meus quid aget? Iste vērō sit in sinū semper et complexū meō. Nōn queō plūra iam scrībere; impedit maeror. Tū quid ēgeris nesciō; utrum aliquid teneās an, quod metuō, plānē sīs spoliāta. Pīsōnem, ut scrībis, spērō fore semper nostrum.. Dē familiā līberātā nihil est quod tē moveat. Prīmum tuīs ita prō- missum est, tē factūram esse ut quisque esset meritus. Est autem in officiō adhūc Orpheus, praetereā māgnō opere nēmō. Cēterōrum servōrum ea causa est ut, sī rēs ā nōbīs abīsset, lībertī nostrī essent, sī obtinēre potuissent; sīn ad nōs pertinē- rent, servīrent praeterquam oppidō paucī.

Sed haec minōra sunt. Tū quod mē hortāris ut animō sim māgnō et spem habeam recuperandae salūtis, id velim sit ēius modī ut rēctē spērāre possīmus. Nunc miser quandō tuās iam litterās accipiam? Quis ad mē perferet? Quās ego exspectās- sem Brundisiī sī esset licitum per nautās, quī tempestātem praetermittere nōluērunt. Quod reliquum est, sustentā tē, mea Terentia, ut potes. Honestissimē vīximus, flōruimus. Nōn vitium nostrum sed virtūs nostra nōs adflīxit. Peccātum est nūllum, nisi quod nōn ūnā animam cum ōrnāmentīs āmīsimus.

2. confirmes: mild command. 3. transactum est: all is over.
3. fiet: will become of. 6. quoquo ... habebit: however things turn out.— misellae: unhappy child. 7. serviendum est: we must look out for. Tullia’s dowry had not yet been paid. 10. teneas: Cicero fears that Terentia’s private fortune may have been confiscated. 11. Piso- nem: Tullia’s husband. — nostrum: frue to us. 14. Orpheus: one of Terentia’s slaves.—praeterea... nemo: no one else particularly so.
4. causa: agreement.—si ... abisset: if we should lose our property.
5. obtinere: maintain their liberty in court. 17. servirent: they

should continue to be our slaves.—oppido: very. 22. tempestatem: fair weather. 26. una: construe with cum.

b=

0

5 4

I0

I5

20

248 LETTERS OF CICERO

Sed sī hōc fuit līberīs nostrīs grātius, nōs vīvere, cētera, quam- quam ferenda nōn sunt, ferāmus. Atque ego, quī tē cōnfīrmō, ipse mē nōn possum. Clōdium Phnilhetaerum, quod valētūdine oculōrum impediēbātur, hominem fidēlem, remīsī. Sāllustius officiō vincit omnīs. Pescennius est perbenevolus nōbīs, quem semper spērō tuī fore observantem. Sīcca dīxerat sē mēcum fore, sed Brundisiō discessit. Cūrā, quod potes, ut valeās, et sīc exīstimēs, mē vehementius tuā miseriā quam meā commo- vērī. Mea Terentia, fīdissima atque optima uxor, et mea cārissima fīliola et spēs reliqua nostra, Cicerō, valēte. Pr. K. Māi. Brundisiō. II Tullius S. D. Terentiae Suae et Tulliolae et Ciceroni Suis

Nōlī putāre mē ad quemquam longiōrēs epistulās scrībere, nisi sī quis ad mē plūra scrīpsit, cui putō rescrībī oportēre; nec enim habeō quid scrībam nec hōc tempore quicquam difficilius faciō. Ad tē vērō et ad nostram Tulliolam nōn queō sine plū- rimīs lacrimīs scrībere; vōs enim videō esse miserrimās, quās ego beātissimās semper esse voluī, idque praestāre dēbuī et, nisi tam timidī fuissēmus, praestitissem. Pīsōnem nostrum meritō ēius amō plūrimum; eum, ut potuī, per litterās cohortātus sum grātiāsque ēgī, ut dēbuī. In novīs tribūnīs plēbis intellegō spem tē habēre. Id erit fīrmum, sī Pompēī voluntās erit; sed Crassum tamen metuō. A tē quidem omnia fierī fortissimē et amantissimē videō; nec mīror, sed maereō cāsum ēius modī ut

3. Philhetaerum, Sallustius, Pescennius: freedmen of Cicero. —aquod ... impediebatur: because he had trouble with his eyes.
4. Sicca: a friend. 7. et sic existimes: and be assured. —Brun- disio: lit. from Brundisium.

Fam. 14. 2, written at Thessalonica, Oct. s5, 58 B.C.—13. nisti si quis: unless it be some one who.— plura: at length. 15. Tulliolam: the diminutive used as a term of affection. 17. praestare debui: I ought to have accomplished. 18. fuissemus: i.e. Cicero and those who advised flight. 20. tribunis: i.e. those elected for the year 57 B.C. 21. 8i

...erit: sc. firma, if Pompeystands firm. 22. Crassum: the associate

of Caesar and Pompery in the so-called First Triumvirate.

EPISTULAE AD TERENTIAM UXOREM 1249

tantīs tuīs miseriīs meae miseriae subleventur. Nam ad mē P. Valerius, homō officiōsus, scrīpsit, id quod ego māximō cum flētū lēgī, quem ad modum ā Vestae ad tabulam Valeriam ducta essēs. Hem, mea lūx, meum dēsīderium, unde omnēs opem petere solēbant, tē nunc, mea Terentia, sīc vexārī, sīc iacēre in lacrimīs et sordibus! Idque fierī meā culpā, quī cēterōs servāvī ut nōs perīrēmus!

Quod dē domō scrībis, hōc est dē āreā, ego vērō tum dēnique mihi vidēbor restitūtus sī illa nōbīs erit restitūta. Vērum haec nōn sunt in nostrā manū. Illud doleō, quae impēnsa facienda est, in ēius partem tē miseram et dēspoliātam venīre. Quod sī cōnficitur negōtium, omnia cōnsequēmur; sīn eadem nōs fortūna premet, etiamne reliquiās tuās misera prōiciēs? Opbse- crō tē, mea vīta, quod ad sūmptum attinet, sine aliōs, quī possunt sī modo volunt, sustinēre et valētūdinem istam īn- fīrmam, sī mē amās, nōlī vexāre. Nam mihi ante oculōs diēs noctīsque versāris; omnīs labōrēs tē excipere videō; timeō ut sustineās. Sed videō in tē esse omnia. Quā rē ut id quod spērās et quod agis cōnsequāmur, servī valētūdinī. Ego ad quōs scrībam nesciō, nisi ad eōs quī ad mē scrībunt aut ad eōs dē quibus ad mē vōs aliquid scrībitis. Longius, quoniam ita vōbīs placet, nōn discēdam; sed velim quam saepissimē litterās mittātis, praesertim sī quid est fīrmius quod spērēmus. Valēte, mea dēsīderia, valēte. D. a. d. m Nōn. Oct. Thessalonīcā.

3. a Vestae: sc. aede. Dvuring Cicero’s exile Terentia sought refuge with her half-sister Fabia, a vestal virgin. Whnile with her, how- ever, she was forced to go to the bank of Valerius, either to make formal declaration concerning her husband’s property, or to give security for a debt. 4. meum desiderium: my hearts desire. 5. vexari, iacere, fieri: inf. in exclamation. 6. sordibus: mourning. 3. area: site. The house itself had been destroyed. 10. quae ... est: uwhatever expense must be incurred. 12. negotium: his recall from exile, to effect which there must be lavish expenditures. 13. reliquias tuas: wiat little is left you. 14. quod ... attinet: as concerns expense.— sine: impv. of sino. 16. vexare: endanger by worry. 21. Longius: i.e. not further than Thessalonica. 23. firmius: of a more encouraging nature.
4. D.: data.

IŌ

20 5

IŌ

I5

20

250 LETTERS OF CICERO

III Tīullius Terentiae Suae, Fīulliolae Suae, Ciceroni Suo S. D.

Et litterīs multōrum et sermōne omnium perfertur ad mē incrēdibilem tuam virtūtem et fortitūdinem esse tēque nec animī neque corporis labōribus dēfatīgārī. Mē miserum! Tē istā virtūte, fidē, probitāte, hūmānitāte in tantās aerumnās propter mē incidisse, Tulliolamque nostram, ex quō patre tan- tās voluptātēs capiēbat, ex eō tantōs percipere lūctūs! Nam quid ego dē Cicerōne dīcam? Quī cum prīmum sapere coepit, acerbissimōs dolōrēs miseriāsque percēpit. Quae sī, tū ut scrībis, fātō facta putārem, ferrem paulō facilius; sed omnia sunt meā culpā commissa, quī ab iīs mē amārī putābam quī invidēbant, eōs nōn sequēbar quī petēbant. Quod sī nostrīs cōnsiliīs ūsī essēmus, neque apud nōs tantum valuisset sermō aut stultōrum amīcōrum aut improbōrum, beātissimī vīverēmus. Nunc, quoniam spērāre nōs amīcī iubent, dabō operam nē mea valētūdō tuō labōrī dēsit. Rēs quanta sit intellegō, quantōque fuerit facilius manēre domī quam redīre. Sed tamen sī omnīs tribūnōs plēbis habēmus, sī Lentulum tam studiōsum quam vidē- tur, sī vērō etiam Pompēium et Caesarem, nōn est dēspērandum.

Dē familiā quō modō placuisse scrībis amīcīs, faciēmus. Dē locō nunc quidem iam abiit pestilentia, sed quam diū fuit, mē nōn attigit. Plancius, homō officiōsissimus, mē cupit esse sēcum et adhūc retinet. Ego volēbam locō magis dēsertō esse in

Fam. 14. 1, begun at Thessalonica and finished at Dyrrhachium. Its final date is Nov. 25, 58 B.C. — I. sermone omnium: ēy common report. 7. sapere: to understand anything. 10. ab iis: Cicero began to see that he was mistaken in thinking that the optimates looked to him as their leader. He was envied by some, looked down upon by others. 11. qui petebant: Caesar had offered to appoint Cicero one of his legates in Gaul, a position which would have protected him against Clodius. 17. ha- bemus: we have on our side.— Lentulum: as consul in 57 B.C. he proposed Cicero’s recall in the senate. 19. De loco: i.e. Thessalonica. 21. Plancius: he was serving in Macedonia as quaestor under the pro- praetor L. Appuleius, and had met Cicero when he first landed at Dyrrhachium. 22. magis deserto: less frequented.

EPISTULAE AD TERENTIAM UXOREM 251

Ēpīrō, quō neque Pīsō venīret nec mīlitēs, sed adhūc Plancius mē retinet; spērat posse fierī ut mēcum in ītaliam dēcēdat. Quem ego diem sī vīderō et sī in vestrum complexum vēnerō ac sī et vōs et mē ipsum recuperārō, satis māgnum mihi frūctum vidēbor percēpisse et vestrae pietātis et meae.

Pīsōnis hūmānitās, virtūs, amor in omnīs nōs tantus est ut nihil suprā possit. Utinam ea rēs eī voluptātī sit; glōriae quidem videō fore. Dē Quīntō frātre nihil ego tē accūsāvī; sed vōs, cum praesertim tam paucī sītis, voluī esse quam con- iūnctissimōs. Quibus mē voluistī agere grātiās, ēgī et mē ā tē certiōrem factum esse scrīpsī.

Quod ad mē, mea Terentia, scrībis tē vīcum vēnditūram, quid, obsecrō tē, mē miserum, quid futūrum est? Et sī nōs premet eadem fortūna, quid puerō miserō fīet? Nōn queō reliqua scrībere — tanta vīs lacrimārum est— neque tē in eundem flētum addūcam. Tantum scrībō: sī erunt in officiō amīcī, pecūnia nōn deerit; sī nōn erunt, tū efficere tuā pecūniā nōn poteris. Per fortūnās miserās nostrās, vidē nē puerum perditam perdāmus. Cui sī aliquid erit nē egeat, mediocrī virtūte opus est et mediocrī fortūnā ut cētera cōnsequātur. Fac valeās et ad mē tabellāriōs mittās, ut sciam quid agātur et vōs quid agātis. Mihi omnīnō iam brevis exspectātiō est. Tulliolae et Cicerōnī salūtem dīc. valēte. D. a. d. vi X. Decembr. Dȳrrachiō.

Dȳrrachium vēnī, quod et lbera cīvitās est et in mē officiōsa et proxima Tītaliae; sed sī offendet mē locī celebritās, aliō mē cōnferam, ad tē scrībam.

1. Piso: consul in 58 5.C., had received Macedonia as his province.
2. Pisonis: Ciceros son-in-law. 8. De ... accusavi: Pomponia, the wife of Q. Cicero and sister of Atticus, was not on the best of terms with Terentia. 12. vicum vendituram: hovw faithfully Terentia stood by her husband may be seen from the fact that she was willing to spend her private fortune to secure his recall. 16. tantum: merely this. 18. ne perditum perdamus: that we do not utterly ruin, i.e. financially. 21. tabellarios: couriers. 22. exspectatio: suspense.
3. libera: it therefore had the right to harbor exiles.

n

0 4s

10

20

wn

4l

252 LETTERS OF CICERO

. IV M. Tullius 8S. D. Terentiae Suae et Tulliolae et Ciceroni

Accēpī ab Aristocritō trīs epistulās, quās ego lacrimīs prope dēlēvī. Cōnficior enim maerōre, mea Terentia, nec meae mē miseriae magis excruciant quam tuae vestraeque. Ego autem hōc miserior sum quam tū, quae es miserrima, quod ipsa cala- mitās commūnis est utrīusque nostrum sed culpa mea propria est. Meum fuit officium vel lēgātiōne vītāre perīculum vel dīligentiā et cōpiīs resissere vel cadere fortiter. Hōc miserius, turpius, indīgnius nōbīs nihil fuit. Quā rē cum dolōre cōnficior tum etiam pudōre. Pudet enim mē uxōrī meae optimae, suā- vissimīs līberīs virtūtem et dīligentiam nōn praestitisse. Nam mihi ante oculōs diēs noctīsque versātur squālor vester et mae- ror et īnfīrmitās valētūdinis tuae, spēs autem salūtis pertenuis ostenditur. Inimīcī sunt multī, invidī paene omnēs. Ficere nōs māgnum fuit, exclūdere facile est. Sed tamen quam diū vōs eritis in spē, nōn dēficiam, nē omnia meā culpā cecidisse videantur.

Ut tūtō sim, quod labōrās, id mihi nunc facillimum est, quem etiam inimīcī volunt vīvere in hīs tantīs miseriīs. Ego tamen faciam quae praecipis. Amīcīs quibus voluistī ēgī grātiās, et eās litterās Dexippō dedī, mēque dē eōrum officiō scrīpsī ā tē certiōrem esse factum. Pīsōnem nostrum mīrificō esse studiō in nōs et officiō et ego perspiciō et omnēs praedicant. Dī faxint ut tālī generō mihi praesentī tēcum simul et cum lberīs nostrīs fruī liceat. Nunc spēs reliqua est in novīs tribūnīs plēbis, et in prīmīs quidem diēbus; nam sī inveterārit, āctum

Fam. 14. 3, written at Dyrrhachium, Nov. 29, 58 B.C. —1. Aristo- crito: a slave acting as tabellarius. 2. delevi: made illegiōle.— 5. mea... est: is all my own. 7. Hoc: abl. with the comparatives. 12. pertenuis: veryslight. 13. Bicere: sc. ex urbe. 19. quae prae- cipis: what you suggest. 20. Dexippo: a slave. 21. mirifico esse studio: shows wonderful seal. 23. faxint: old form for fecerint. 24. frui liceat: this wish was not to be fultilled. Piso died before Ciceros return. 25. nam.. . actum est: for if the matter drags on, all is over.

EPISTULAE AD TERENTIAM UXOREM 253

est. Eā rē ad tē statim Aristocritum mīsī, ut ad mē continuō initia rērum et ratiōnem tōtīus negōtī possēs scrībere, etsī Dexippō quoque ita imperāvī statim hūc ut recurreret, et ad frātrem mīsī ut crēbrō tabellāriōs mitteret. Nam ego eō nōmine sum Dȳrrachiī hōc tempore, ut quam celerrimē quid agātur audiam; et sum tūtō, cīvitās enim haec semper ā mē dēfēnsa est. Cum inimīcī nostrī venīre dīcentur, tum in Ēpīrum īō. Quod scrībis tē, sī velim, ad mē ventūram, ego vērō cum sciam māgnam partem istīus oneris abs tē sustinērī, tē istīc esse volō. Sī perficitis quod agitis, mē ad vōs venīre oportet; sīn autem —sed nihil opus est reliqua scrībere. Ex prīmīs aut summum secundīs litterīs tuīs cōnstituere poterimus quid nōbīs faciendum sit. Tū modo ad mē velim omnia dīligentissimē perscrībās, etsī magis iam rem quam litterās dēbeō exspectāre. Cūrā ut valeās et ita tibi persuādeās, mihi tē cārius nihil esse nec umquam fuisse. Valē, mea Terentia, quam ego vidēre videor itaque dēbilitor lacrimīs. Valē. Pr. Kal. Dec.

v Tullius S. D. Terentiae Suae

Sī tū et Tullia, lūx nostra, valētis, ego et suāvissimus Cicerō valēmus. Pr. īdūs Oct. Athēnās vēnimus, cum sānē adversīs ventīs ūsī essēmus tardēque et incommodē nāvigāssēmus. Dē nāve exeuntibus nōbīs Acastus cum litterīs praestō fuit ūnō et vīcēsimō diē, sānē strēnuē. Accēpī tuās litterās, quibus intellēxī tē verērī nē superiōrēs mihi redditae nōn essent. ŌOmnēs sunt

2. negoti: i.e. his recall from exile. 4. eo nomine: for this reason.
3. tuto: colloquial for tutus.— defensa est: it was customary for cities under Roman rule to have at Rome some influential citizen as their representative (patronus). 9. te istic esse: you to stay where you arce.
4. rem: i.e. definite news as to his recall.

Fam. 14. 5, written Oct. 138, s50 B.C., at Athens, where Cicero had stopped on his return from Cilicia, to Terentia at Rome. —20. navi- gassemus: our journey had beeu made. 21. Acastus: a slave.— praesto fuit: met.—uno... die: i.e. from Rome. 22. sane strenue:

very promptly.

5.

10

15

254 LETTERS OF CICERO

redditae dīligentissimēque ā tē perscrīpta sunt omnia, idque mihi grātissimum fuit. Neque sum admīrātus hanc epistulam quam Acastus attulit brevem fuisse; iam enim mē ipsum exspectās, sīve nōs ipsōs, quī quidem quam prīmum ad vōs venīre cupimus, etsī in quam rem pūblicam veniāmus intellegō. Cōgnōvī enim ex multōrum amīcōrum litterīs, quās attulit Acastus, ad arma rem spectāre, ut mihi, cum vēnerō, dissimu- lāre nōn liceat quid sentiam. Sed quoniam subeunda fortūna est, eō citius dabimus operam ut veniāmus quō facilius dē tōtā rē dēlīberēmus. Tū velim, quod commodō valētūdinis tuae fīat, quam longissimē poteris, obviam nōbīs prōdeās.

Dē hērēditāte Preciānā— quae quidem mihi māgnō dolōrī est, valdē enim illum amāvī —sed hōc velim cūrēs, sī auctiō ante meum adventum fīet, ut Pompōnius, aut sī is minus po- terit, Camillus nostrum negōtium cūret. Nōs cum salvī vēnē- rimus, reliqua per nōs agēmus; sīn tū iam Rōmā profecta eris, tamen cūrābis ut hōc ita fīat. Nōs, sī dī adiuvābunt, circiter īdūs Novembrīs in ītaliā spērāmus fore. Vōs, mea suāvissima et optātissima Terentia, sī nōs amātis, cūrāte ut valeātis. VaP. Athēnīs a. d. xv Kal. Novemb.

VI

Tullius Terentiae Suae et Pater Suavissimae Filiae, Cicero Matri et Sorori S. D. P.

Cōnsīderandum vōbīs etiam atque etiam, animae meae, dīli- genter putō quid faciātis, Rōmaene sītis an mēcum in aliquō

4. sive: or rather. 7. ad .. . spectare: it begins to look like war. 12. Preciana: Precianus, a Roman jurist, had remembered Cicero in his will..— quae quidem: not the hereditas, but the cause of it, the death of his friend. 14. Pomponius: T. Pomponius Atticus, Cicero’s most intimate friend. 15. Camillus: another friend, a lawyer. 18. Vos: i.e. Terentia and Tullia.

Fam. 14. 18, dated Jan. 22, 49 B.C. Cicero and his son were in Cam- pania, but Terentia and Tullia still at Rome. The civil war had just begun.—P.: plurimam, sincerest.

.

EPISTULAE AD TERENTIAM UXOREM 3255

tūtō locō. Id nōn sōlum meum cōnsilium est sed etiam ve- strum. Mihi veniunt in mentem haec: Rōmae vōs esse tūtō posse per Dolābellam, eamque rem posse nōbīs adiūmentō esse, sī quae vīs aut sī quae rapīnae fierī coeperint. Sed rūrsus illud mē movet, quod videō omnīs bonōs abesse Rōmā et eōs mulierēs suās sēcum habēre. Haec autem regiō in quā ego sum nostrō- rum est cum oppidōrum tum etiam praediōrum, ut et multum esse mēcum et, cum abieritis, commodē et in nostrīs praediīs esse possītis. Mihi plānē nōn satis cōnstat adhūc utrum sit melius. Vōs vidēte quid aliae faciant istō locō fēminae et nē, cum velītis, exīre nōn liceat. Id velim dīligenter etiam atque etiam vōbīscum et cum amīcīs cōnsīderētis. Domus ut prōpūgnācula et praesidium habeat, Philotīmō dīcētis. Et velim tabellāriōs īnstituātis certōs, ut cottīdiē aliquās ā vōbīs litterās accipiam. Māximē autem date operam ut valeātis, sī nōs vultis valēre. vmi Kal. Formiīs.

VII

Tullius Terentiae et Pater Tulliae, Duabus Animis Suis, et Cicero Matri Optimae, Suavissimae Sorori S. P. D.

Sī vōs valētis, nōs valēmus. Vestrum iam cōnsilium est, nōn sōlum meum, quid sit vōbīs faciendum. Sī ille Rōmam modestē ventūrus est, rēctē in praesentiā domī esse potestis; sīn homō āmēns dīripiendam urbem datūrus est, vereor ut Dolābella ipse

1. solum... consilium: a matter for me alone to weigh. 3. Dola- bellam: Tullia’s third husband, a partizan of Caesar. 4. coeperint: notice that active forms of coepi are used with fieri. 6. nostrorum oppiūdorum: the senate had put Cicero in command in this region.
2. praediorum: Cicero had several villas here. I10. isto loco: of your rank. 13. Philotimo: one of Terentia’s freedmen. 14. institua- tis: you would arrange for. 16. Kal.: sc. Febr.—Formiis: Formiae, a city of southern Latium, near which one of Cicero’s villas was located.

Fam. 14. 14, written at Minturnae in Latium, Jan. 23, 49 B.c. The superscription of this letter is most affectionate, and forms a strange contrast to the business-like curtness of his last extant letter to his wife. 18. Ille: i.e. Caesar. —modeste: gquietly. 19. recte: safely.

20 ē4

10

15

20

256 LETTERS OF CICERO

satis nōbīs prōdesse possit. Etiam illud metuō, nē iam inter- clūdāmur, ut cum velītis exīre, nōn liceat. Reliquum est, quod ipsae optimē cōnsīderābitis, vestrī similēs fēminae sintne Rōmae; sī enim nōn sunt, videndum est ut honestē vōs esse possītis. Quō modō quidem nunc sē rēs habet, modo ut haec nōbīs loca tenēre liceat, bellissimē vel mēcum vel in nostrīs praediīs esse poteritis. Etiam illud verendum est, nē brevī tempore famēs in urbe sit. Hīs dē rēbus velim cum Pompōniō, cum Camillō, cum quibus vōbīs vidēbitur cōnsīderētis, ad sum- mam animō fortī sītis. Labiēnus rem meliōrem fēcit; adiuvat etiam Pīsō, quod ab urbe discēdit et sceleris condemnat gene- rum suum. Vōs, meae cārissimae animae, quam saepissimē ad mē scrībite et vōs quid agātis et quid istīc agātur. Quīntus pater et fīlius et Rūfus vōbīs s. d. Valēte. vmi K. Minturnīs.

VIII Tullius Terentiae Suae S8Sal. Plurimam

Omnīs molestiās et sollicitūdinēs, quibus et tē miserrimam habuī, id quod mihi molestissimum est, et Tulliolam, quae nōbīs nostrā vītā dulcior est, dēposuī et ēiēcī. Quid causae autem fuerit, postrīdiē intellēxī quam ā vōbīs discessī: xorjv āxparov noctū ēiēcī, statim ita sum levātus ut mihi deus aliquis medicī- nam fēcisse videātur; cui quidem tū deō, quem ad modum solēs, piē et castē satisfaciēs, id est Apollinī et Aesculāpiō.

.

3. vestri similes: of your rank. b. bellissime: most conveniently.
4. ad summam: in short. 10. Labienus: T. Labienus, Caesar’s famous lieutenant during his campaigns in Gaul. On the breaking out of the civil war, Labienus deserted his old commander and joined Pompey. He fell in the battle of Munda, 45 B.c. 11. Piso: L. Piso, Caesar’s father- in-law, had accompanied Pompey in his flight from Rome. He fīnally returned to the city, however, and maintained a strict neutrality.
5. Quintus .. . filius: Cicero’s brother Quintus and his brother’s son.
6. Rufus: perhaps Cicero’s quaestor in Cilicia is meant.

Fam. 14. 1, written on shipboard, en route from Caieta to join Pompey in Greece, June 7, 49 B.C. — 16. habui: I have kept. 18. xoMp āxparov: pure bile.

EPISTULAE AD TERENTIAM UXOREM 1257

Nāvem spērō nōs valdē bonam habēre; in eam simul atque cōnscendī, haec scrīpsī. Deinde cōnscrībam ad nostrōs famili- ārīs multās epistulās, quibus tē et Tulliolam nostram dīligen- tissimē commendābō. Cohortārer vōs quō animō fortiōrēs essētis nisi vōs fortiōrēs cōgnōssem quam quemquam virum; et tamen ēius modī spērō negōtia esse ut et vōs istīc commo- dissimē spērem esse et mē aliquandō cum similibus nostrī rem pūblicam dēfēnsūrōs. Tū prīmum valētūdinem tuam velim cūrēs; deinde, tibi sī vidēbitur, vīllīs iīs ūtere quae longissimē aberunt ā mīlitibus. Fundō Arpīnātī bene poteris ūtī cum fa- miliā urbānā sī annōna cārior fuerit. Cicerō bellissimus tibi salū- tem plūrimam dīcit. Etiam atque etiam valē. D. vn īdūs Iūn.

IX Tullius Suis S. Dicit

Nec saepe est cui litterās dēmus nec rem habēmus ūllam quam scrībere velīmus. Ex tuīs litterīs, quās proximē accēpī, cōgnōvī praedium nūllum vēnīre potuisse; quā rē videātis velim quō modō satisfīat eī cui scītis mē satisfierī velle. Quod nostra tibi grātiās agit, id ego nōn mīror tē merērī, ut ea tibi meritō tuō grātiās agere possit. Pollicem, sī adhūc nōn est profectus, quam prīmum fac extrūdās. Cūrā ut valeās. īdib. Quīnct.

1. valde: thoroughly. S. defensuros: instead of defensurum, inas- much as the plural idea of me cum similibus nostri has prevailed.
2. Fundo Arpinati: Arpinum, a Volscian town in Latium, was the birthplace of Cicero. r1. 8si ... fuerit: i.e. because of the war.— bellissimus: wao is a dear boy. The young Marcus, then about sixteen years old, had accompanied his father on this journey.

Fam. 14. 6, written in Pompey’s camp, July 15, 48 B.c. 13. Nec... cui: 7 do not often have any one to whom. 15. venire: be sold. 16. ei: i.e. Dolabella, to whom Cicero yet owed a part of Tullia’s dowry. 17. nostra: our darling, i.e. Tullia. —id: explained by ut ... possit. 18. Pollicem: Pollex, one of Ciceros slaves. 19. fac extrudas: get him started.

5

cn

C2l

5

20 5

258 LETTERS OF CICERO

X Tullius Terentiae Suae S. D.

Quod nōs in ītaliam salvōs vēnisse gaudēs, perpetuō gaudeās velim; sed perturbātī dolōre animī māgnīsque iniūriīs metuō nē id cōnsilī cēperimus quod nōn facile explicāre possīmus. Quā rē, quantum potes, adiuvā; quid autem possīs, mihi in 5 mentem nōn venit. In viam quod tē dēs hōc tempore, nihil est; et longum est iter et nōn tūtum, et nōn videō quid prō- desse possīs sī vēneris. Valē. D. pr. Nōn. Nov. Brundisiō.

XI Tullius Terentiae Suae S. D.

In māximīs meīs dolōribus excruciat mē valētūdō Tulliae nostrae, dē quā nihil est quod ad tē plūra scrībam; tibi enim 10 aequē māgnae cūrae esse certō sciō. Quod mē propius vultis accēdere, videō ita esse faciendum; etiam ante fēcissem, sed mē multa impedīvērunt, quae nē nunc quidem expedīta sunt. Sed ā Pompōniō exspectō litterās, quās ad mē quam prīmum perferendās cūrēs velim. Dā operam ut valeās.

XII Tullius Terentiae Suae Sal. Plurimam

11 Ad cēterās meās miseriās accessit dolor et dē Dolābellae valētūdine et dē Tulliae. Omnīnō dē omnibus rēbus nec quid cōnsilī capiam nec quid faciam sciō. Tū velim tuam et Tulliae valētūdinem cūrēs. vaē.

Fam. 14. 12, written Nov. 4, 48 B.C., at Brundisium, whither Cicero had gone after the battle of Pharsalus. 1. Quod gaudes: as to your rejoic- img. 4. mihi ... venit: does not occur to me. 5. In.. . est: there is no reason for your coming to me.

Fam. 14. 19, written at Brundisium, Nov. 27, 48 B.C. I10. QUuOd vultis: as to your uwish.

Fam. 14. 9, written at Brundisium, Dec. 17, 48 B C.

EPISTULAE AD TERENTIAM UXOREM 259

XIII Tullius Terentiae Suae S. D.

S. v. b. e. v. Sī quid habērem quod ad tē scrīberem, facerem id et plūribus verbīs et saepius. Nunc quae sint negōtia vidēs; ego autem quō modō sim adfectus ex Leptā et Trebātiō.poteris cōgnōscere. Tū fac ut tuam et Tulliae valētūdinem cūrēs. valē.

XIV Tullius Terentiae Suae S. D.

S. v. b. e. e. v. Etsī ēius modī tempora nostra sunt ut nihil habeam quod aut ā tē litterārum exspectem aut ipse ad tē scrībam, tamen nesciō quō modō et ipse vestrās litterās exspectō et scrībō ad vōs cum habeō quī ferat. Volumnia dēbuit in tē officiōsior esse quam fuit, et id ipsum quod fēcit potuit dīligentius facere et cautius. Quamquam alia sunt quae magis cūrēmus magisque doleāmus, quae mē ita cōnficiunt ut iī voluērunt quī mē dē meā sententiā dētrūsērunt. Cūrā ut valeās. Prī. Nōn. Iān.

Xv

Tullius Terentiae Suae Sal.

Sī valēs, bene est; ego valeō. vValētūdinem tuam velim cūrēs dīligentissimē; nam mihi et scrīptum et nūntiātum est

Fam. 14. 17, written at Brundisium, on or about Dec. 18, 48 B.C. 1. S. v. b. e. v.: i.e. si vales, bene est; valeo. 3. quo.... adfectus: how worried Iam. —Lepta: Cicerōs praefectus fabrum (chief engineer) while governor of Cilicia. — Trebatio: a famous jurist and wit, an intimate friend of Cicero.

Fam. 14. 16, written at Brundisium, Jan. 4, 47 B.C. 6. S. v. b. e. e. v.: i.e. si vales, bene est; ego valeo. 17. nihil ... quod: I have no reason to. 9. Volumnia: probably either a sister or daughter of P. Volumnius Eutrapelus, a wealthy knight. 12. ut ii voluerunt: Cicero’s frequent complaint that he has been ill advised by some malicious persons who pretended to be his friends.

Fam. 14. 8, written at Brundisium, June 2, 47 B.C.

b=4

] 5

10

ī5

260 LETTERS OF CICERO

tē in febrim subitō incidisse. Quod celeriter mē fēcisti dē Caesaris litterīs certiōrem, fēcisti mihi grātum. Item posthāc, sī quid opus erit, sī quid acciderit novī, faciēs ut sciam. Cūrā ut valeās. Valē. D. mn Nōn. Iūn.

XVI Tullius Terentiae Suae S. D.

S. v. b. e. v. Dā operam ut convalēscās; quod opus erit, ut rēs tempusque postulat, prōvideās atque administrēs et ad mē dē omnibus rēbus quam saepissimē litterās mittās. valē.

XVII Tullius S. D. Terentiae Suae S. v. b. e. v. Tullia nostra vēnit ad mē pr. īdūs Iūn.; cūius summā virtūte et singulārī hūmānitāte graviōre etiam sum dolōre adfectus nostrā factum esse neglegentiā, ut longē aliā in fortūnā esset atque ēius pietās ac dīgnitās postulābat. Nōbīs erat in animō Cicerōnem ad Caesarem mittere et cum eō Cn. Sāllu-

stium. Sī profectus erit, faciam tē certiōrem. Valētūdinem tuam cūrā dīligenter. Valē. xvn K. Quīnctīlīs.

XVIII Tullius S. D. Terentiae

Sī valēs, bene est. Cōnstituerāmus, ut ad tē anteā scrīp- seram, obviam Cicerōnem Caesarī mittere, sed mūtāvimus cōn- silium quia dē illīus adventū nihil audiēbāmus. Dē cēterīs rēbus, etsī nihil erat novī, tamen quid velīmus et quid hōc

Fam. 14. 21, written at Brundisium shortly after June 3, 47 n C.

Fam. 14, 11, written at Brundisium, June 14, 47 B.c. Tullia was at that time visiting her father. S. cuius: i.e. Tullia’s. 10. factum esse: that it has been brought about. He refers to her unhappy marriage with Dolabella. 11. atque: from what. 12. Ciceronem: i.e. young Marcus.

Fam. 14. 15, written June i9, 47 B.C., from Brundisium. 17. illius: i.e. Caesars. He had gone to Asia after bringing the Alexandrian war to a successful close, and did not return to Italy until September.

EPISTULAE AD TERENTIAM UXOREM 9261

tempore putēmus opus esse ex Sīccā poteris cōgnōscere. Tul- liam adhūc mēcum teneō. vValētūdinem tuam cūrā dīligenter. valē. x5n K. Quīnctīlīs.

XIX Tullius S. D. Terentiae Suae

Quid fierī placēret scrīpsī ad Pompōnium sērius quam oportuit. Cum eō sī locūta eris, intellegēs quid fierī velim. Apertius scrībī, quoniam ad illum scrīpseram, necesse nōn fuit. Dē eā rē et dē cēterīs rēbus quam prīmum velim nōbīs litterās mittās. Valētūdinem tuam cūrā dīligenter. Valē. vn īdūs Quīnctīlīs.

xX Tullius S. D. Terentiae Suae

Quod scrīpsī ad tē proximīs litterīs dē nūntiō remittendō, quae sit istīus vīs hōc tempore et quae concitātiō multitūdinis, īgnōrō. Sī metuendus īrātus est, quiēscēs; tamen ab illō fortasse nāscētur. Tōtum iūdicābis, quāle sit, et quod in mi- serrimīs rēbus minimē miserum putābis, id faciēs. valē. vi Id. Quīnctīlīs.

XXI Tullius Terentiae Suae S. D.

S. v. b. e. v. Nōs neque dē Caesaris adventū neque dē litterīs quās Philotīmus habēre dīcitur quicquam adhūc certī habēmus. Sī quid erit certī, faciam tē statim certiōrem. valē- tūdinem tuam fac ut cūrēs. valē. m īdūs sextīlī.

Fam. 14. 10, written at Brundisium, July 9, 47 B.C. 4. Quid... placeret: because of his son-in-law’s dissolute life Cicero was anxious that Tullia should obtain a divorce.

Fam. 14. 13, written at Brundisium, July 10, 47 B.C. I0. proximis: last.— de .... remittendo: i.e. to serve notice on Dolabella of Tullia’s intention to seek a divorce. 12. Si... quiesces: if he should be angry and give you cause for alarm, do not worry. 13. nascetur: the first steps will be taken.

Fam. 14. 24, written at Brundisium, Aug. 11, 47 BLC.

I5 262 LETTERS OF CICERO

XXII Tullius S. D. Terentiae Suae

S. v. b. e. v. Redditae mihi tandem sunt ā Caesare litterae satis līberālēs, et ipse opīniōne celerius ventūrus esse dīcitur; cui utrum obviam prōcēdam an hīc eum exspectem, cum cōn- stituerō, faciam tē certiōrem. Tabellāriōs mihi velim quam

s prīmum remittās. Valētūdinem tuam cūrā dīligenter. valPē. D. pr. īd. sext.

XXIII Tullius S. D. Terentiae Suae

S. v. b. e. v. Nōs cottīdiē tabellāriōs exspectāmus, quī sī vēnerint, fortasse erimus certiōrēs quid nōbīs faciendum sit, faciēmusque tē statim certiōrem. vValētūdinem tuam cūrā dīli-

i0 genter. Valē. K. Septembr.

XXIV Tullius Terentiae Suae

In Tūsculānum nōs ventūrōs putāmus aut Nōnīs aut postrī- diē. Ibi ut sint omnia parāta. Plūrēs enim fortasse nōbīscum erunt et, ut arbitror, diūtius ibi commorābimur. Lābrum sī in balineō nōn est, ut sit; item cētera quae sunt ad vīctum et ad

15 valētūdinem necessāria. Valē. K. Oct. dē Venusīnō.

Fam. 14. 23, written at Brundisium, Aug. 12, 47 B.C. I. tandem: this word betrays Cicero’s anxiety and uncertainty as to Caesar’s inten- tions. 2. satis liberales: gquite generous. 3. cui... procedam: but whether Ig0 to meet him.

Fam. 14. 22, written at Brundisium, Sept. 1, 47 B.C., a few days before the meeting between Caesar and Cicero.

Fam. 14. 20, written at Venusia, Oct. 1, 47 B.c. The business-like con- ciseness of this letter and the absence of any word betraying affaction show that the troubles which were to result in a divorce from Terentia were nearing a crisis. 11. Tusculanum: Cicero’s favorite villa. 12. ut -. . parata: see that everything is made ready. 13. Labrum tu5. 14. balineo: iath. :

[OCR skipped on page(s) 296-559]