forked from ncase/covid-19
-
Notifications
You must be signed in to change notification settings - Fork 0
/
Copy pathindex.html
743 lines (679 loc) · 79.6 KB
/
index.html
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
440
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
605
606
607
608
609
610
611
612
613
614
615
616
617
618
619
620
621
622
623
624
625
626
627
628
629
630
631
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
644
645
646
647
648
649
650
651
652
653
654
655
656
657
658
659
660
661
662
663
664
665
666
667
668
669
670
671
672
673
674
675
676
677
678
679
680
681
682
683
684
685
686
687
688
689
690
691
692
693
694
695
696
697
698
699
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709
710
711
712
713
714
715
716
717
718
719
720
721
722
723
724
725
726
727
728
729
730
731
732
733
734
735
736
737
738
739
740
741
742
743
<!DOCTYPE html>
<html>
<head>
<!-- THE BIG META -->
<title>Co będzie dalej? Możliwe ścieżki rozwoju sytuacji COVID-19, objaśnione przy pomocy symulacji</title> <!-- TRANSLATE -->
<meta name="description" content="interaktywny przewodnik" /> <!-- TRANSLATE: content -->
<link rel="icon" type="image/png" href="favicon.png">
<meta charset="utf-8">
<base target="_blank">
<!-- Twitter Card data -->
<meta name="twitter:card" content="summary_large_image">
<meta name="twitter:title" content="Co będzie dalej? Możliwe ścieżki rozwoju sytuacji COVID-19, objaśnione przy pomocy symulacji"> <!-- TRANSLATE: content -->
<meta name="twitter:description" content="interaktywny przewodnik"> <!-- TRANSLATE: content -->
<meta name="twitter:image" content="https://ncase.me/covid-19/sharing/thumbnail.png">
<!-- Open Graph data -->
<meta property="og:title" content="Co będzie dalej? Możliwe ścieżki rozwoju sytuacji COVID-19, objaśnione przy pomocy symulacji"> <!-- TRANSLATE: content -->
<meta property="og:type" content="website">
<meta property="og:url" content="https://ncase.me/covid-19/">
<meta property="og:image" content="https://ncase.me/covid-19/sharing/thumbnail.png">
<meta property="og:description" content="interaktywny przewodnik"> <!-- TRANSLATE: content -->
<meta property="og:site_name" content="Co będzie dalej? Możliwe ścieżki rozwoju sytuacji COVID-19, objaśnione przy pomocy symulacji"> <!-- TRANSLATE: content -->
<!-- Styles -->
<link rel="stylesheet" href="css/littlefoot.css"/>
<link rel="stylesheet" type="text/css" href="css/index.css" />
</head>
<body>
<!-- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -->
<!-- SIDEBARS - - - - - - - - - - - - - - - - - -->
<!-- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -->
<div id="translations">
Wersję językowe:
<ul>
<!-- IF YOU'RE MAKING A TRANSLATION, UN-COMMENT THE NEXT LINE -->
<li><a href='https://ncase.me/covid-19/'>English (original version)</a></li>
<li><a href='https://vrruiz.github.io/covid-19'>Español</a></li>
<li><a href='https://leonardoalcantara.github.io/covid-19-pt-br/'>Português</a></li>
<li><a href='https://tquev.github.io/covid-19/'>Deutsch</a></li>
<li><a href='https://harisont.github.io/covid-19/'>Italiano</a></li>
<li><a href='https://jusplathemus.github.io/covid-19/'>Magyar</a></li>
<li><a href='https://saskaaloric.github.io/covid-19/'>Srpski</a></li>
<li><a href='https://asherbarak.github.io/covid-19/'>עברית</a></li>
<li><a href='https://benbennben.github.io/covid-19/'>한국어</a></li>
<li><a href='https://eed3si9n.github.io/covid-19/'>日本語</a></li>
<li><a href='https://fuhsuann.github.io/covid-19/'>繁體中文</a></li>
<li><a href='https://brodafly.github.io/covid-19/'>Български</a></li>
</ul>
<a href='https://github.com/ncase/covid-19#how-to-translate'>
Help make a translation?
</a>
</div>
<div id="sharing">
Pomóż temu przewodnikowi osiągnąć R > 1:
<br>
<span id='share_title'>
Co będzie dalej? Możliwe ścieżki rozwoju sytuacji COVID-19, objaśnione przy pomocy symulacji
</span>
<span id='share_desc'>
🔬 Zgłębiamy temat! 30 min czytania i zabawy:
</span>
<span class='shareables' style='display:block; margin-top:7px; opacity:0.75'></span>
</div>
<!-- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -->
<!-- THE ACTUAL ARTICLE - - - - - - - - - - - - - -->
<!-- COPY PASTE YOUR EXPORT FROM WORDS.MD INTO HERE - - -->
<!-- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -->
<article>
<div class="section">
<div>
<iframe id="splash" width="960" height="480" src="banners/splash.html"></iframe>
<div style="top: 70px;font-size: 75px;font-weight: bold;">
Co będzie dalej?
</div>
<div style="font-weight: 500;top: 140px;left: 10px;font-size: 29px;">
Możliwe ścieżki rozwoju sytuacji COVID-19, objaśnione przy pomocy symulacji
</div>
<div style="font-weight: 100;top: 189px;left: 10px;font-size: 19px;line-height: 21px;">
<b>
🕐 30 minut zabawy i czytania
·
</b>
autorzy:
<a href="https://scholar.google.com/citations?user=_wHMGkUAAAAJ&hl=en">Marcel Salathé</a>
(epidemiolog),
<a href="https://ncase.me/">Nicky Case</a>
(kod i oprawa graficzna),
Dorota Czaplejewicz (tłumaczenie).
</div>
</div>
</div>
<p>„Tylko strachu należy się bać” to głupia porada.</p>
<p>Pewnie, nie wykupujcie papieru toaletowego – jednak jeśli prawodawcy boją się strachu, będą bagatelizować prawdziwe zagrożenia, aby uniknąć „masowej paniki”. To nie w strachu leży problem, tylko w tym, <em>jak go kierujemy</em>. Strach daje nam siłę, żeby stawić czoło zagrożeniom w tej chwili, i żeby przygotować się na niebezpieczeństwo w przyszłości.</p>
<p>Szczerze, my (Marcel, epidemiolog i Nicky, grafika/kod) jesteśmy zaniepokojeni. Pewnie wy także! Z tego powodu użyliśmy siłę naszego strachu do zrobienia tych <strong>grywalnych symulacji</strong>, abyście <em>wy</em> mogli użyć siły waszego strachu, żeby zrozumieć:</p>
<ul>
<li><strong>kilka ostatnich miesięcy</strong> (podstawy epidemiologii, model SEIR, R i R<sub>0</sub>)</li>
<li><strong>kilka kolejnych miesięcy</strong> (zakaz wychodzenia, śledzenie kontaktów, maski)</li>
<li><strong>kilka kolejnych lat</strong> (utrata odporności? brak szczepionki?)</li>
</ul>
<p>Niniejszy przewodnik (w angielskim oryginale opublikowany 1go maja 2020. kliknij przypis!→[!data]) ma za zadanie wskrzesić <em>zarówno</em> nadzieję, <em>jak i</em> strach. Aby pokonać COVID-19 <strong>jednocześnie chroniąc nasze zdrowie psychiczne i możliwości finansowe</strong>, potrzebujemy optymizmu do tworzenia planów i pesymizmu do tworzenia planów zapasowych. Jak kiedyś powiedziała Gladys Bronwyn Stern, <em>„Optymista wymyśli samolot, a pesymista spadochron”</em>.</p>
<p>Zapnijcie więc pasy i przygotujcie się na turbulencje.</p>
<div class="section chapter">
<div>
<img src="banners/curve.png" height=480 style="position: absolute;"/>
<div>Kilka ostatnich miesięcy</div>
</div>
</div>
<p>Piloci uczą się na symulatorach lotu, jak nie rozbijać samolotów.</p>
<p><strong>Epidemiolodzy uczą się na symulatorach epidemii, jak nie rozbić ludzkości.</strong></p>
<p>Stwórzmy więc bardzo, <em>bardzo</em> prosty „symulator lotu epidemii”! W tej symulacji <icon i></icon> Zaraźliwi ludzie przekształcają <icon s></icon> Podatnych ludzi w kolejnych <icon i></icon> Zaraźliwych:</p>
<p><img alt="" src="pics/spread.png"></p>
<p>Szacuje się, że <em>przy wybuchu</em> zarazy COVID-19, wirus przeskakuje z <icon i></icon> na <icon s></icon> <em>przeciętnie</em> co 4 dni<sup id="fnref:serial_interval"><a class="footnote-ref" href="#fn:serial_interval" rel="footnote">2</a></sup>. (Nie zapominajcie, że wahania są spore.)</p>
<p>Co stanie się, jeśli na populacji, gdzie jest tylko 0.001% <icon i></icon>, zasymulujemy „podwojenie co 4 dni” <em>i nic poza tym</em>? </p>
<p><strong>Kliknij „Start”, żeby rozpocząć symulację! Później można ją rozegrać ponownie z innymi ustawieniami:</strong> (Uwagi techniczne: <sup id="fnref:caveats"><a class="footnote-ref" href="#fn:caveats" rel="footnote">3</a></sup>)</p>
<div class="sim">
<iframe src="sim?stage=epi-1" width="800" height="540"></iframe>
</div>
<p>Oto <strong>wykres wzrostu wykładniczego</strong>. Zaczyna się powoli, potem wybucha. Od „przecież to tylko grypa” do „przecież grypa nie tworzy <em>masowych grobów w bogatych miastach</em>”. </p>
<p><img alt="" src="pics/exponential.png"></p>
<p>Ale ta symulacja jest błędna. Wzrost wykładniczy, na szczęście, nie może iść w nieskończoność. Coś, co przeszkadza wirusowi się rozprzestrzeniać to ludzie, którzy <em>już go mają</em>:</p>
<p><img alt="" src="pics/susceptibles.png"></p>
<p>Im więcej jest <icon i></icon>, tym szybciej <icon s></icon> stają się <icon i></icon>, <strong>ale im mniej jest <icon s></icon>, tym <em>wolniej</em> <icon s></icon> stają się <icon i></icon>.</strong></p>
<p>Jak wpływa to na postęp epidemii? Sprawdźmy:</p>
<div class="sim">
<iframe src="sim?stage=epi-2" width="800" height="540"></iframe>
</div>
<p>Oto S-kształtny wykres <strong>wzrostu logistycznego</strong>. Zaczyna się powoli, potem wybucha, a w końcu zwalnia.</p>
<p>Ale ta symulacja wciąż jest błędna. Nie wzięliśmy pod uwagę, że <icon i></icon> Zaraźliwi w końcu przestają być zaraźliwi, poprzez 1) ozdrowienie, 2) „ozdrowienie” z uszkodzeniami płuc, albo 3) śmierć.</p>
<p>Dla ułatwienia, załóżmy, że <icon i></icon> Zainfekowany przechodzą w <icon r></icon> Ozdrowiałych. (Pamiętaj, że w rzeczywistości część z nich będzie martwa.) <icon r></icon> nie dadzą się już więcej zarazić. Przyjmijmy też, – <em>póki co!</em> – że są odporni do końca życia.</p>
<p>W przypadku COVID-19, szacuje się, że <em>przeciętnie</em>, osoba <icon i></icon> Zaraźliwa zaraża przez 10 dni<sup id="fnref:infectiousness"><a class="footnote-ref" href="#fn:infectiousness" rel="footnote">4</a></sup>. To oznacza, że niektórzy ozdrowieją przed upływem 10 dni, a niektórzy po. <strong>Zaczynając od 100% <icon i></icon>, wygląda to tak:</strong></p>
<div class="sim">
<iframe src="sim?stage=epi-3" width="800" height="540"></iframe>
</div>
<p>To natomiast przeciwieństwo wzrostu wykładniczego: <strong>tłumienie (gaśnięcie) wykładnicze</strong>.</p>
<p>Co więc stanie się, jeśli zrobimy symulację wzrostu w kształcie S i <em>dodamy ozdrowienia</em>?</p>
<p><img alt="" src="pics/graphs_q.png"></p>
<p>Sprawdźmy.</p>
<p><b style='color:#ff4040'>Czerwony obszar</b> to chorzy <em>w tej chwili</em> <icon i></icon>, <br>
<b style='color:#999999'>Szary obszar</b> to ozdrowiali <icon r></icon>. Jego górna krawędź to <em>suma wszystkich zachorowań</em> (chorzy + ozdrowiali <icon r></icon>).
Zaczynamy od tylko 0.001% <icon i></icon>:</p>
<div class="sim">
<iframe src="sim?stage=epi-4" width="800" height="540"></iframe>
</div>
<p>To właśnie stąd pochodzi ten słynny kształt! Nie jest to rozkład normalny, nawet nie logarytmicznie normalny. Nie ma własnej nazwy. Ale na pewno widzieliście go miliard y razy, i byliście błagani, żeby go spłaszczyć.</p>
<p><strong>Model SIR</strong><sup id="fnref:sir"><a class="footnote-ref" href="#fn:sir" rel="footnote">5</a></sup> <br>
(<icon s></icon><strong>S</strong>usceptible - podatny, <icon i></icon><strong>I</strong>nfectious - zarażający, <icon r></icon><strong>R</strong>ecovered - ozdrowiały) <br>
to <em>druga</em> co do ważności podstawa epidemiologii:
101:</p>
<p><img alt="" src="pics/sir.png"></p>
<p><strong>UWAGA: Symulacje, na których polegają ustawodawcy, są <em>o wiele</em> bardziej zaawansowane, niż te!</strong> Pomimo to, model SIR jest w stanie pokazać nam ogólne zasady, nawet jeśli pomija niuanse.</p>
<p>Dodajmy jednak jeden szczegół: zanim <icon s></icon> zmieni się w <icon i></icon>, niech najpierw stanie się <icon e></icon> Zaatakowanym. Jest zarażony wirusem, ale jeszcze go nie przekazuje – zara<em>żony</em>, ale nie zara<em>źliwy</em>.</p>
<p><img alt="" src="pics/seir.png"></p>
<p>(Ten wariant to <strong>model SEIR</strong><sup id="fnref:seir"><a class="footnote-ref" href="#fn:seir" rel="footnote">6</a></sup>, gdzie „E” pochodzi od „Exposed” i oznacza <icon e></icon> „zaatakowany”. Zwróćmy uwagę, że, inaczej niż mogłoby się wydawać, Zaatakowany nie może się bronić. Zgodnie z tą definicją, Zaatakowany wirusa już ma. Tłumaczenie terminologii jest trudne.)</p>
<p>Osoby dotknięte COVID-19 pozostają <icon e></icon> <em>zaatakowane, ale jeszcze nie zaraźliwe</em> przeciętnie przez 3 dni.<sup id="fnref:latent"><a class="footnote-ref" href="#fn:latent" rel="footnote">7</a></sup> Co się stanie, jeśli włączymy to do symulacji?</p>
<p><b style='color:#ff4040'>Obszary Czerwony</b> <b style='color:#FF9393'>i Różowy</b> to razem chorzy w tej chwili (zaraźliwi <icon i></icon> + zaatakowani<icon e></icon>), <br>
górna krawędź <b style='color:#888'>Szarego obszaru</b> to <em>suma wszystkich zachorowań</em> (chorzy + ozdrowiali <icon r></icon>):</p>
<div class="sim">
<iframe src="sim?stage=epi-5" width="800" height="540"></iframe>
</div>
<p>Niewiele się zmieniło! To, jak długo pozostajemy <icon e></icon> Zaatakowani wpływa na proporcje <icon e></icon> do <icon i></icon>, i na to, <em>kiedy</em> mamy największą liczbę chorych... ale <em>szczytowa liczba</em> chorych, tak, jak i całkowita liczba zachorowań, nie zmieniają się.</p>
<p>Dlaczego tak się dzieje? To dzięki <em>najważniejszej</em> podstawie epidemiologii:</p>
<p><img alt="" src="pics/r.png"></p>
<p>Stopa (współczynnik) Reprodukcji. Odzwierciedla ona <em>średnią</em> liczbę ludzi, których <icon i></icon> zarazi <em>przed</em> własnym ozdrowieniem (albo śmiercią).</p>
<p><img alt="" src="pics/r2.png"></p>
<p><strong>R</strong> zmienia się w miarę rozwoju epidemii, w miarę, jak uzyskujemy odporność i przeprowadzamy działania przeciwko epidemii.</p>
<p><strong>R<sub>0</sub></strong> to wartość, którą R przyjmuje <em>w chwili rozpoczęcia zarazy, zanim zaczniemy jej przeciwdziałać</em>. R<sub>0</sub> odzwierciedla dokładniej siłę wirusa samego w sobie, ale też zmienia się w zależności od obszaru. Przykładowo, R<sub>0</sub> jest wyższe w gęściej zasiedlonych miastach, niż w luźniejszych terenach wiejskich.</p>
<p>(Większość artykułów prasowych – a nawet niektóre publikacje naukowe! – mylą ze sobą R i R<sub>0</sub>. Ponownie, terminologia to ciężki orzech do zgryzienia.)</p>
<p>R<sub>0</sub> corocznej grypy wynosi około 1.28<sup id="fnref:r0_flu"><a class="footnote-ref" href="#fn:r0_flu" rel="footnote">8</a></sup>. To oznacza, że <em>w momencie wybuchu</em> epidemii grypy, każdy z <icon i></icon> zarazi <em>średnio</em> po 1,28 osoby (O ile to może wyglądać dziwnie, że mamy ułamek osoby, to zwróćmy uwagę na to, że „średnio” matki, mają po 2,4 dziecka, a jednak nie widujemy pół-dzieci na ulicach.)</p>
<p>Szacuje się, że R<sub>0</sub> dla COVID-19 to około 2,2,<sup id="fnref:r0_covid"><a class="footnote-ref" href="#fn:r0_covid" rel="footnote">9</a></sup> chociaż pewne jeszcze <em>niezakończone</em> badanie wskazuje na 5,7(!) w Wuhan.<sup id="fnref:r0_wuhan"><a class="footnote-ref" href="#fn:r0_wuhan" rel="footnote">10</a></sup></p>
<p>W naszych symulacjach – <em>zarówno przy rozpoczęciu, jak i przeciętnie</em> – każdy <icon i></icon> zaraża kogoś nowego przez 10 dni, co 4 dni. „10 dni” zawiera dwie i pół porcji „czterech dni”, więc – <em>zarówno przy rozpoczęciu, jak i przeciętnie</em> – każdy z naszych <icon i></icon> zaraża po 2,5 osoby. Zatem R<sub>0</sub> = 2,5 (uwagi:<sup id="fnref:r0_caveats_sim"><a class="footnote-ref" href="#fn:r0_caveats_sim" rel="footnote">11</a></sup>).</p>
<p><strong>Sprawdź, jak R<sub>0</sub> zależy od czasu do ozdrowienia i czasu do zarażenia majstrując wartościami w tym kalkulatorze:</strong></p>
<div class="sim">
<iframe src="sim?stage=epi-6a&format=calc" width="285" height="255"></iframe>
</div>
<p>Pamiętaj jednak, że im mniej <icon s></icon>, tym <em>wolniej</em> <icon s></icon> zmieniają się w <icon i></icon>. Stopa reprodukcji (R) <em>w tej chwili</em> zależy nie tylko od <em>podstawowej</em> stopy reprodukcji (R<sub>0</sub>), ale <em>również</em> od tego, ile ludzi już nie jest <icon s></icon> Podatnych. (Na przykład dlatego, że wyzdrowieli i mają naturalną odporność.)</p>
<div class="sim">
<iframe src="sim?stage=epi-6b&format=calc" width="285" height="390"></iframe>
</div>
<p>Gdy ludzi odpornych jest wystarczająco wiele, R < 1, a wtedy wirus jest opanowany!Nazywa się to <strong>odpornością stadną</strong>. Odporność stadną od grypy dają nam <em>szczepionki</em>. Dawanie się zarazić, żeby osiągnąć „naturalną odporność stadną”, to <em>okropny</em> pomysł. (Ale nie z powodu, o którym myślicie! Czytajcie dalej.)</p>
<p>Spójrzmy znów na model modelu SEIR, ale tym razem z widoczną wartością R<sub>0</sub>, chwilową R, oraz progiem odporności stadnej:</p>
<div class="sim">
<iframe src="sim?stage=epi-7" width="800" height="540"></iframe>
</div>
<p><strong>UWAGA: Całkowita ilość zachorowań <em>nie zatrzymuje się</em> przy odporności stadnej, ale przekracza ją!</strong> Próg jest przekroczony dokładnie w momencie, gdy mamy maksymalną liczbę obecnie chorych. (Będzie tak nieważne, jak zmienimy ustawienia – spróbujcie!)</p>
<p>Jest tak dlatego, że gdy mamy więcej nie-<icon s></icon>, niż wynosi próg odporności stadnej, to otrzymujemy R < 1. A gdy R < 1, to liczba nowych przypadków przestaje rosnąć: maksimum.</p>
<p><strong>Najważniejsza lekcja, którą powinniście wynieść z tego przewodnika, to ten diagram</strong> – jest bardzo skomplikowany, więc poświęćcie trochę czasu na przyswojenie go:</p>
<p><img alt="" src="pics/r3.png"></p>
<p><strong>Oznacza to: NIE TRZEBA całkowicie, ani nawet prawie całkowicie, zatrzymać przechodzenie wirusa z osoby na osobę, żeby powstrzymać COVID-19!</strong></p>
<p>To paradoks. COVID-19 jest chorobą niezwykle zaraźliwą, a mimo to, aby ją opanować, musimy zatrzymać "tylko" ponad 60% zarażeń. 60%?! Na studiach mogłoby to odpowiadać ocenie dostateczny plus. Ale gdy R<sub>0</sub> = 2,5, to zmniejszenie go o 61% daje nam R = 0.975, czyli R < 1, czyli opanowanego wirusa (dokładny wzór:<sup id="fnref:exact_formula"><a class="footnote-ref" href="#fn:exact_formula" rel="footnote">12</a></sup>)!</p>
<p><img alt="" src="pics/r4.png"></p>
<p>(Jeśli uważacie, że wartości R<sub>0</sub> albo jakiekolwiek inne są w naszych symulacjach zbyt niskie albo wysokie, cieszy nas, że podważacie nasze założenia! Pod koniec przewodnika będzie „tryb piaskownicy”, gdzie można będzie podstawić <em>własne</em> liczby i sprawdzić, co z tego wyniknie.)</p>
<p><em>Każdy</em> sposób przeciwdziałania COVID-19, o którym słyszeliście – mycie rąk, dystansowanie fizyczne, samoizolacja, śledzenie kontaktów i kwarantanny, maski, nawet „odporność stadna” – <em>wszystko</em> to sprowadza się do jednego:</p>
<p>do obniżenia R poniżej 1.</p>
<p>Użyjmy zatem naszego „symulatora lotu epidemii”, żeby zdobyć odpowiedź na pytanie: jak otrzymać R < 1 na sposób, który <strong>jednocześnie chroni nasze zdrowie psychiczne i możliwości finansowe</strong>?</p>
<p>Przygotujcie się na lądowanie awaryjne...</p>
<div class="section chapter">
<div>
<img src="banners/curve.png" height=480 style="position: absolute;"/>
<div>The Next Few Months</div>
</div>
</div>
<p>...mogło być gorzej. Udało nam się uniknąć równoległego świata, w którym rozwinął się:</p>
<h3>Scenariusz 0: Nie róbmy zupełnie nic</h3>
<p>Około 1 na 20 osób zarażonych COVID-19 potrzebują pomocy z OIOMu (Ośrodka Intensywnej Opieki Medycznej)<sup id="fnref:icu_covid"><a class="footnote-ref" href="#fn:icu_covid" rel="footnote">13</a></sup>. W Stanach Zjednoczonych Ameryki, które są krajem bogatym, jedno łóżko na ICU [OIOMie] przypada na 3400 ludzi.<sup id="fnref:icu_us"><a class="footnote-ref" href="#fn:icu_us" rel="footnote">14</a></sup> Zatem USA jest w stanie poradzić sobie z 20 zarażonymi osobami <em>naraz</em> z każdych 3400 – w przeliczeniu, 0,6% ludności.</p>
<p>Nawet, gdyby <em>ponadpotroić</em> tą ilość do 2%, to oto, co stałoby się, <em>jeśli nie zrobilibyśmy zupełnie nic</em>:</p>
<div class="sim">
<iframe src="sim?stage=int-1&format=lines" width="800" height="540"></iframe>
</div>
<p>Niedobrze.</p>
<p>To właśnie opisał <a href="http://www.imperial.ac.uk/mrc-global-infectious-disease-analysis/covid-19/report-9-impact-of-npis-on-covid-19/">raport Imperial College z 16 marca (ang.)</a>: jeśli nie zrobimy nic [w kontekście USA i Wielkiej Brytanii], to przekroczymy możliwości OIOMów, a ponad 80% ludności zostanie zarażona (pamiętajcie, że całkowita ilość zarażeń <em>przekracza</em> próg odporności stadnej).</p>
<p>Nawet jeśli tylko 0,5% zarażonych umiera – wspaniałomyślne założenie, w przypadku, gdy OIOMy są pełne – w większym kraju, jak USA, przy 300 milionach ludzi, 0,5% z 80% z 300 milionów daje 1,2 miliona martwych... <em>JEŚLI nie zrobilibyśmy nic</em>.</p>
<p>(W prasie i mediach społecznościowych często mówi się, że „80% będzie zarażonych”, <em>nie wspominając</em> o „JEŚLI NIE ZROBIMY NIC”. Strach został wykorzystany, żeby nabić kliknięcia, a nie zrozumieć sprawę. <em>Ech.</em>)</p>
<h3>Scenariusz 1: Spowalnianie epidemii / odporność stadna</h3>
<p>Spowalnianie epidemii było strategią wszelkich organizacji zajmujących się opieką zdrowotną, natomiast plan „odporności stadnej” Wielkiej Brytanii spotkał się powszechnie złym odbiorem. Tylko, że to <em>ta sama strategia</em>. Wielka Brytania nie potrafiła jednak dobrze przekazać, co robią.<sup id="fnref:yong"><a class="footnote-ref" href="#fn:yong" rel="footnote">15</a></sup></p>
<p>Niestety, obie strategie miały pewną, dosłownie tragiczną, wadę.</p>
<p>Spójrzmy najpierw na dwa główne sposoby na spowolnienie epidemii: mycie rąk oraz zachowanie odstępów.</p>
<p>Częstsze mycie rąk zmniejsza występowanie gryp oraz przeziębień o ok. 25% w krajach o wysokich dochodach<sup id="fnref:handwashing"><a class="footnote-ref" href="#fn:handwashing" rel="footnote">16</a></sup>, a zakaz wychodzenia z domów w Londynie zmniejsza bliskie kontakty o ok. 70%<sup id="fnref:london"><a class="footnote-ref" href="#fn:london" rel="footnote">17</a></sup>. Załóżmy więc, że mycie rąk zmniejsza R o <em>najwyżej</em> 25%, a zachowanie odstępów o <em>najwyżej</em> 70%:</p>
<p><strong>Sprawdź za pomocą kalkulatora, jak % nie-<icon s></icon>, mycie rąk oraz pozostawanie w domach wpływa na R:</strong> (ich efekty są przedstawione <em>względnie</em>, dzięki czemu zwiększanie jednego parametru wydaje się zmniejszać efekt pozostałych<sup id="fnref:log_caveat"><a class="footnote-ref" href="#fn:log_caveat" rel="footnote">18</a></sup>.)</p>
<div class="sim">
<iframe src="sim?stage=int-2a&format=calc" width="285" height="260"></iframe>
</div>
<p>Przeprowadźmy teraz symulację epidemii COVID-19 od marca 2020, zakładając, że zaczęliśmy już częściej myć ręce, ale tylko <em>trochę</em> unikamy ludzi – tak, że R spadło, ale wciąż jest powyżej 1:</p>
<div class="sim">
<iframe src="sim?stage=int-2&format=lines" width="800" height="540"></iframe>
</div>
<p>Trzy obserwacje:</p>
<ol>
<li>
<p>Całkowita liczba zarażeń <em>spadła</em>! <strong>Nawet, jeśli nie osiągniemy R < 1, to zmniejszenie R wciąż może ocalić życie wielu ludziom, poprzez zmniejszenie tego, jak bardzo epidemia przekroczy próg odporności stadnej.</strong> Wielu ludziom wydaje się, że spowolnienie epidemii tylko rozkłada w czasie zarażenia bez zmniejszania ich całkowitej liczby. To byłoby niemożliwe w <em>żadnym</em> prostym modelu epidemiologicznym. Ale gdy media mówiły, że „zarażonych będzie ponad 80%”, jakby to było pewne, to było to rozumiane w ten sposób, że całkowita liczba zarażeń jest już niezmienna i wykuta w kamieniu. <em>Ech</em>.</p>
</li>
<li>
<p>Ze względu na dodatkowe przeciwdziałania, liczba obecnie zarażonych osiąga maksimum <em>przed</em> odpornością stadną. W tej symulacji całkowita liczba zarażeń przekracza próg odporności stadnej <em>tylko trochę</em> – plan Wielkiej Brytanii! W tym momencie mamy R < 1, możemy dać sobie spokój z przeciwdziałaniem, a COVID-19 pozostaje opanowany! Oprócz jednego drobnego problemu...</p>
</li>
<li>
<p>Nadal nie starcza nam miejsc na OIOMach. Przez wiele miesięcy (nie zapominajmy, że w symulacji już je potroiliśmy).</p>
</li>
</ol>
<p>To było drugie odkrycie raportu Imperial College z 16 marca, dzięki któremu Wielka Brytania porzuciła swój pierwotny plan. Żadne próby <strong>złagodzenia</strong> (zmniejszyć R, ale wciąż R > 1) nie opanują sytuacji. Jedyne wyjście to <strong>stłumienie</strong> (zmniejszyć R poniżej 1).</p>
<p><img alt="" src="pics/mitigation_vs_suppression.png"></p>
<p>Czyli, nie jedynie „spowolnienie”, ale <em>zduszenie</em> epidemii. Na przykład za pomocą...</p>
<h3>Scenariusz 2: Zakaz wychodzenia przez wiele miesięcy</h3>
<p>Zobaczmy, co się stanie, jeśli <em>zdusimy</em> epidemię poprzez pięciomiesięczny zakaz, który prawie zlikwiduje <icon i></icon>, a następnie – <em>w końcu</em> – powrócimy do normalności:</p>
<div class="sim">
<iframe src="sim?stage=int-3&format=lines" width="800" height="540"></iframe>
</div>
<p>Oj.</p>
<p>Widzimy tu „drugą falę”, o której tyle się mówi. Gdy tylko zniesiemy ograniczenia wychodzenia, wracamy do R > 1. Niedobitki <icon i></icon> (albo importowane <icon i></icon>) mogą spowodować kolejny szczyt epidemii, który ma prawie takie same skutki, jak w scenariuszu 0: nie róbmy zupełnie nic.</p>
<p><strong>Zakaz wychodzenia nie jest wybawieniem, a jedynie rozpoczęciem od nowa.</strong></p>
<p>Czyli co, będziemy wprowadzać zakaz co jakiś czas?</p>
<h3>Scenariusz 3: Przerywany zakaz</h3>
<p>Jako pierwszy, rozwiązanie te zaproponował raport Imperial College z 16 marca, a później również publikacja Harvardu.<sup id="fnref:lockdown_harvard"><a class="footnote-ref" href="#fn:lockdown_harvard" rel="footnote">19</a></sup></p>
<p><strong>Oto symulacja:</strong> (Gdy rozegracie „nagrany scenariusz”, możecie spróbować <em>własnego</em> planu zakazu wychodzenia, przesuwając suwaki <em>podczas</em> działania symulacji! Pamiętajcie, że symulację można wstrzymać i kontynuować, a także zmienić jej tempo.)</p>
<div class="sim">
<iframe src="sim?stage=int-4&format=lines" width="800" height="540"></iframe>
</div>
<p>To <em>powstrzymałoby</em> liczbę zachorowań, zanim przekroczyłaby możliwości OIOMów! Do tego jest to <em>o wiele</em> lepsze, niż utrzymywanie zakazu przez 18 miesięcy do pojawienia się szczepionki. Musimy jedynie... utrzymać zakaz przez kilka miesięcy, dać luz na kolejne kilka, a potem powtarzać, aż do pojawienia się szczepionki. (A jeśli nie będzie szczepionki, powtarzać, aż wykształci się odporność stadna... w roku 2022.)</p>
<p>Dobra, łatwo jest narysować linię oznaczającą „możliwości OIOMów”, ale jest kilka spraw, których tutaj <em>nie możemy</em> zasymulować. Takich, jak:</p>
<p><strong>Zdrowie psychiczne</strong>: samotność jest jednym z największych czynników ryzyka dla depresji, zaburzeń lękowych oraz samobójstwa. Do tego, powiązana jest z wcześniejszą śmiercią do tego samego stopnia, co palenie 15 papierosów dziennie.<sup id="fnref:loneliness"><a class="footnote-ref" href="#fn:loneliness" rel="footnote">20</a></sup></p>
<p><strong>Zdolności finansowe</strong>: pytanie „a co z gospodarką?” brzmi, jakby pytającemu zależało bardziej na pieniądzach, niż na życiu, ale „gospodarka” to nie tylko inwestycje: to zdolność społeczeństwa do zapewnienia jedzenia i domu dla swoich bliskich, do wykształcenia swoich dzieci, to możliwość korzystania ze sztuki, dobrego jedzenia, gier komputerowych – tych rzeczy, dla których warto żyć. A poza tym, bieda <em>sama w sobie</em> ma okropny wpływ na zdrowie zarówno psychiczne, jak i fizyczne.</p>
<p>Nie mówimy też, że <em>nie powinniśmy</em> wprowadzić zakazów ponownie! W dalszej części przyjrzymy się zakazom w roli „bezpiecznika”. W każdym razie, nie jest to rozwiązanie idealne.</p>
<p>Chwila... przecież Tajwanowi i Korei Południowej <em>już udało się</em> opanować COVID-19, prawda? Całe 4 miesiące, <em>bez</em> długotrwałych zakazów?</p>
<p>Jak?</p>
<h3>Scenariusz 4: Badania, śledzenie, izolacja</h3>
<p><em>„Pewnie, że *mogliśmy* zrobić to, co Tajwan i Korea zrobiły od razu, ale już jest za późno. Przegapiliśmy odpowiedni moment.”</em></p>
<p>Ale właśnie o to chodzi! „Zakaz to nie wybawienie, a rozpoczęcie od nowa”... <strong>a nowy początek to dokładnie to, czego nam trzeba.</strong></p>
<p>Aby zrozumieć, jak Tajwan i Korea Południowa opanowały COVID-19, należy zapoznać się z rozwojem typowego zarażenia COVID-19<sup id="fnref:timeline"><a class="footnote-ref" href="#fn:timeline" rel="footnote">21</a></sup>:</p>
<p><img alt="" src="pics/timeline1.png"></p>
<p>Jeśli chorzy schowają się w domach dopiero, gdy poczują się źle (czyli gdy odczują objawy), to wirus wciąż może się rozprzestrzeniać:</p>
<p><img alt="" src="pics/timeline2.png"></p>
<p>W rzeczy samej, 44% zarażeń dzieje się <em>zanim</em> zarażający poczuje objawy! <sup id="fnref:pre_symp"><a class="footnote-ref" href="#fn:pre_symp" rel="footnote">22</a></sup></p>
<p>Ale jeśli odnajdziemy osoby, które miały niedawno styczność z osobą mającą objawy, oraz zastosujemy wobec nich kwarantannę... zatrzymamy rozprzestrzenianie się wirusa, będąc jeden krok przed nim!</p>
<p><img alt="" src="pics/timeline3.png"></p>
<p>Nazywa się to <strong>śledzeniem kontaktów</strong>. Pomysł nie jest nowy, był już użyty na niespotykaną skalę, aby opanować Ebolę<sup id="fnref:ebola"><a class="footnote-ref" href="#fn:ebola" rel="footnote">23</a></sup>, a teraz jest jednym z podstawowych sposobów Tajwanu i Korei Południowej na opanowanie COVID-19!</p>
<p>(Pozwala nam również lepiej wykorzystać ograniczoną liczbę zestawów testowych, bo można wtedy znaleźć przedobjawowych <icon i></icon> bez potrzeby sprawdzania prawie wszystkich.)</p>
<p>Osoby mające styczność z chorym są zwyczajowo znajdowane poprzez wypytywanie, ale jako jedyny sposób byłoby to zbyt powolne, gdy COVID-19 pozostawia nam tylko ok. 48 godzin. Dlatego osoby przeprowadzające takie wywiady potrzebują pomocy ze strony aplikacji do śledzenia kontaktów – chociaż <em>nie powinny</em> ich zastąpić.</p>
<p>(Pomysł ten nie wyszedł z głów „komputerowców”: pomysł aplikacji do walki z COVID-19 był pierwszy raz zaproponowany przez <a href="https://science.sciencemag.org/content/early/2020/04/09/science.abb6936">zespół epidemiologów z Oksfordu (ang.)</a>.)</p>
<p>Zaraz, aplikacje, które śledzą, z kim mamy styczność?… Czy to nie naruszenie mojej sfery prywatności, wpuszczenie Wielkiego Brata?</p>
<p>Raczej, że nie! <strong><a href="https://github.com/DP-3T/documents#decentralized-privacy-preserving-proximity-tracing">DP-3T (ang.)</a></strong>, czyli zespół epidemiologów i kryptologów (w tym jeden z nas, Marcel Salathé), <em>już zajmuje się</em> tworzeniem aplikacji do śledzenia kontaktów – z kodem dostępnym publicznie – która nie ujawnia <strong>żadnych informacji o waszej tożsamości, waszym położeniu, o osobach, z którymi mieliście styczność, a nawet *ile to było osób</strong>*.</p>
<p>Działa to w ten sposób:</p>
<p><img alt="" src="pics/dp3t.png"></p>
<p>(<a href="https://ncase.me/contact-tracing/">a to pełna wersja komiksu</a>)</p>
<p>Wraz z podobnymi zespołami, jak TCN Protocol<sup id="fnref:tcn"><a class="footnote-ref" href="#fn:tcn" rel="footnote">24</a></sup> i MIT PACT<sup id="fnref:pact"><a class="footnote-ref" href="#fn:pact" rel="footnote">25</a></sup>, przekonali Apple do tego, żeby wbudować śledzenie kontaktów szanujące prywatność bezpośrednio w Androida i iOS.<sup id="fnref:gapple"><a class="footnote-ref" href="#fn:gapple" rel="footnote">26</a></sup> (Nie ufasz Google czy Apple? To w porządku! Piękno tego systemu polega na tym, że <em>nie wymaga</em> on zaufania!) Wasze instytucje opieki zdrowotnej mogą wkrótce prosić o ściągnięcie aplikacji. Jeśli szanuje ona prywatność oraz ma upubliczniony kod, wtedy prosimy: zróbcie to!</p>
<p>A co z ludźmi bez smartfonów? Z zarażeniami poprzez klamki? Z „rzeczywistymi” przypadkami bezobjawowymi? Aplikacje nie mogą wskazać wszystkich przypadków, kiedy doszło do zarażenia... <em>ale to nic!</em> Nie musimy złapać ich <em>wszystkich</em>, a tylko ponad 60%, aby otrzymać R < 1.</p>
<p>(Mieszanie przypadków przedobjawowych i „rzeczywiście” bezobjawowych jest męczące. „Prawdziwie” bezobjawowe przypadki zachorowań są rzadkie: <sup id="fnref:rant"><a class="footnote-ref" href="#fn:rant" rel="footnote">27</a></sup>)</p>
<p>Odizolowanie chorych <em>z objawami</em> zmniejszyłoby R o nie więcej, niż 40%, a kwarantanna dla osób, z którymi się zetknęli, a które same <em>nie mają objawów</em> zmniejszyłoby R o nie więcej, niż 50%<sup id="fnref:oxford"><a class="footnote-ref" href="#fn:oxford" rel="footnote">28</a></sup>:</p>
<div class="sim">
<iframe src="sim?stage=int-4a&format=calc" width="285" height="340"></iframe>
</div>
<p>Zatem nawet bez idealnej kwarantanny kontaktów można otrzymać R < 1 <em>bez zakazów wychodzenia!</em> To dużo lepsze dla naszego zdrowia psychicznego i finansów. (Jeśli mowa o kosztach, które ponoszą osoby, które się izolują, <em>rządy powinny ich wesprzeć</em> – płacić za badania, chronić ich pracę, dopłacać do urlopów chorobowych itd. Będzie to i tak tańsze, niż zakaz przerywany.)</p>
<p>Potem utrzymujemy R poniżej i aż do chwili, gdy mamy szczepionkę, która przemienia podatnych <icon s></icon> w odpornych <icon r></icon>. Odporność stadna <em>tak, jak należy</em>:</p>
<div class="sim">
<iframe src="sim?stage=int-4b&format=calc" width="285" height="230"></iframe>
</div>
<p>(Uwaga: ten kalkulator zakłada, że szczepionki są stuprocentowo skuteczne. Musimy pamiętać, że w rzeczywistości trzeba zaszczepić <em>więcej osób</em>, niż wynosi próg „odporności stadnej”, żeby ją rzeczywiście osiągnąć.)</p>
<p>Starczy tego gadania. Oto symulacja, w której mamy:</p>
<ol>
<li>Kilka miesięcy ograniczeń, po których...</li>
<li>Wprowadzamy badania, śledzenie i izolację, aby móc...</li>
<li>Zaszczepić wystarczająco wiele osób, bo wtedy...</li>
<li>Zwyciężymy.</li>
</ol>
<div class="sim">
<iframe src="sim?stage=int-5&format=lines" width="800" height="540"></iframe>
</div>
<p>I tyle! Tak ląduje się awaryjnie tym samolotem.</p>
<p>Tak pokonamy COVID-19.</p>
<p>...</p>
<p>A co, jeśli <em>mimo wszystko</em>, coś pójdzie nie tak? Już nieraz zdarzało się, że coś poszło tragicznie. To przemawia strach, ale to dobrze! Strach daje nam siły na zrobienie planów awaryjnych.</p>
<p>Pesymista wymyśli spadochron.</p>
<h3>Scenariusz 4+: Maski dla każdego, lato, bezpieczniki</h3>
<p>Co, jeśli R<sub>0</sub> jest o wiele wyższe, niż oczekiwaliśmy, a powyższe przeciwdziałania, nawet wraz z zachowaniem odstępów, <em>wciąż</em> nie daje nam R < 1?</p>
<p>Przypomnijmy sobie, że nawet, jeśli nie osiągniemy R < 1, obniżenie R wciąż zmniejsza „nadwyżkę” chorych po przekroczeniu progu odporności stadnej, więc przekłada się na ocalone życie. Ale R < 1 to wciąż nasz cel, więc mamy jeszcze kilka sposobów na obniżenie R:</p>
<p><strong>Maski dla każdego:</strong></p>
<p><em>„Zaraz“</em>, zapytacie, <em>„przecież maski nie chronią przed zachorowaniem?”</em></p>
<p>Zgadza się. Maski nie chronią noszących przed zachorowaniem<sup id="fnref:incoming"><a class="footnote-ref" href="#fn:incoming" rel="footnote">29</a></sup>... za to chronią <em>innych</em> przed zarażającym noszącym maskę.</p>
<p><img alt="" src="pics/masks.png"></p>
<p>Przekładając to na liczby, maski chirurgiczne <em>noszone przez chorych</em> zmniejszają liczbę wirusów grypy i przeziębienia w powietrzu o 70%.<sup id="fnref:outgoing"><a class="footnote-ref" href="#fn:outgoing" rel="footnote">30</a></sup> Obniżka zarażeń o 70% byłaby tak samo skuteczna, jak zakazy!</p>
<p>Nie znamy jednak wpływu masek <em>konkretnie</em> na COVID-19. Wyniki naukowe powinny być publikowane dopiero, gdy pewność osiąga 95% (...powinny<sup id="fnref:replication"><a class="footnote-ref" href="#fn:replication" rel="footnote">32</a></sup>). Pierwszego maja 2020 roku maski są „pewne” na mniej niż 95%.</p>
<p>Ale pandemie są jak poker. <strong>Stawiajcie tylko gdy masz 95% pewności, a przegracie całą stawkę.</strong> Jak zauważa British Medical Journal<sup id="fnref:precautionary"><a class="footnote-ref" href="#fn:precautionary" rel="footnote">33</a></sup> w świeżym artykule o maskach, w warunkach niepewności <em>musimy</em> stosować analizę kosztów i korzyści. Na przykład tak:</p>
<p>Koszty: W przypadku domowych masek z materiału (skutecznych w ok. 2/3 w porównaniu do chirurgicznych<sup id="fnref:homemade"><a class="footnote-ref" href="#fn:homemade" rel="footnote">31</a></sup>), bardzo niewielkie. Przy maskach chirurgicznych, większe, ale wciąż małe.</p>
<p>Korzyści: Nawet jeśli mamy 50% szans zarówno na to, że maski chirurgiczne zmniejszają zarażenia o 0%, jak i o 70%, to średnia „wartość oczekiwana” wynosi 35%, czyli połowa tego, co wprowadzenie zakazów! Załóżmy, że maski chirurgiczne – na oko i po uwzględnieniu niepewności – zmniejszają R o nie więcej niż 35%. (Inne założenia można tu również wypróbować przez przesuwanie suwaków w górę i w dół.)</p>
<div class="sim">
<iframe src="sim?stage=int-6a&format=calc" width="285" height="380"></iframe>
</div>
<p>(Więcej argumentów za oraz przeciwko maskom:<sup id="fnref:mask_args"><a class="footnote-ref" href="#fn:mask_args" rel="footnote">34</a></sup>.)</p>
<p><strong>„Trudno używać ich we właściwy sposób.”</strong> Trudno jest też umyć ręce zgodnie z wytycznymi Światowej Organizacji Zdrowia, a mimo to zalecamy mycie rąk, bo zrobienie czegoś średnio daje lepsze efekty, niż nierobienie w ogóle niczego.</p>
<p><strong>„Przez maski ludzie zaczną lekceważyć mycie rąk i zachowanie odstępów.”</strong> Tak samo, jak przez pasy bezpieczeństwa lekceważone są znaki STOP, a ci, co myją zęby, częściej żują kamienie. Na poważnie, stawiamy na coś przeciwnego: maski <em>stale przypominają</em> o byciu ostrożnym – a na wschodzie Azji są symbolem solidarności!</p>
<p>Same tylko maski nie dadzą R < 1. Ale gdy mycie rąk oraz badania, śledzenie i izolacja dają razem R = 1,1, to noszenie masek przez 1/3 wszystkich osób zmniejszyłoby to do R < 1, wirus opanowany!</p>
<p><strong>Lato:</strong></p>
<p>Dobra, nie jest to „działanie”, które można przeprowadzić, ale też pomoże! Media mówią czasem, że lato nie zmieni nic w sprawie COVID-19. Mają trochę racji: Lato nie da R < 1, ale <em>i tak</em> zmniejszy R.</p>
<p>W przypadku COVID-19, każdy 1°C obniża R o 1,2%<sup id="fnref:heat"><a class="footnote-ref" href="#fn:heat" rel="footnote">35</a></sup>. Różnica między latem a zimą w Warszawie wynosi ok. 16.8°C,<sup id="fnref:nyc_heat"><a class="footnote-ref" href="#fn:nyc_heat" rel="footnote">36</a></sup>, czyli latem R spadnie o ok. 20%.</p>
<div class="sim">
<iframe src="sim?stage=int-6b&format=calc" width="285" height="220"></iframe>
</div>
<p>Lato samo w sobie nie spowoduje, że R < 1, ale jeśli mamy ograniczone możliwości, możemy osłabić pewne przeciwdziałania na lato, <em>żeby wzmóc je</em> zimą.</p>
<p><strong>Zakazy w roli bezpiecznika</strong></p>
<p>Jeśli to <em>wciąż</em> nie wystarczy, żeby uzyskać R < 1... możemy ponownie wprowadzić zakazy.</p>
<p>Tym razem nie musiałoby to być na okrągło po 2 miesiące ograniczeń i 1 na luzie! R jest pomniejszone, więc ograniczenia potrzebne są tylko raz albo dwa, żeby odciąć gwałtowny wzrost, zanim pojawi się szczepionka. (Niedawno zrobił tak Singapur, „pomimo”, że przez 4 miesiące panowali nad COVID-19. To nie porażka, <em>tak buduje się</em> zwycięstwo.)</p>
<p>Oto symulacja „luźnego” scenariusza:</p>
<ol>
<li>Zakazy, a następnie</li>
<li>Garstka higieny oraz badań, śledzenia i izolacji, ze szczyptą masek dla wszystkich, po czym...</li>
<li>Jeszcze raz zakaz na odcięcie gwałtownego wzrostu w oczekiwaniu na szczepionkę.</li>
</ol>
<div class="sim">
<iframe src="sim?stage=int-7&format=lines&height=620" width="800" height="620"></iframe>
</div>
<p>Nie wspominając wszystkich <em>innych</em> przeciwdziałań, które możemy podjąć, żeby przyciąć R:</p>
<ul>
<li>Ograniczenia podróży i kwarantanna</li>
<li>Badanie temperatury w galeriach handlowych i szkołach</li>
<li>Dokładne czyszczenie miejsc publicznych</li>
<li><a href="https://twitter.com/V_actually/status/1233785527788285953">Stukanie się butami zamiast podawania dłoni (ang.)</a></li>
<li>I wszystko to, co wymyśli geniusz ludzkiego umysłu.</li>
</ul>
<p>. . .</p>
<p>Mamy nadzieję, że te scenariusze dadzą Wam nadzieję. </p>
<p><strong>Nawet w pesymistycznym rozwoju wydarzeń <em>da się</em> pokonać COVID-19 jednocześnie chroniąc nasze zdrowie psychiczne i zdolności finansowe.</strong> Używanie zakazów jako wyłącznika, utrzymywanie R < 1, izolowanie chorych, śledzenie kontaktów z poszanowaniem prywatności i jeszcze co najmniej maski dla każdego... pozwoli nam mniej-więcej wrócić do normalności!</p>
<p>Pewnie, może wyjdziemy z tego z wysuszonymi dłońmi, ale będzie można wyjść na randkę do księgarni z komiksami! Wyjść do kina na kolejną hollywoodzką drożyznę. Przyglądać się ludziom w bibliotece, cieszyć się z tego, że wszyscy po prostu wiodą swoje normalne <em>życie</em>.</p>
<p>Życie zwycięża... nawet w najgorszym przypadku.</p>
<p>Przygotujmy więc plan na <em>gorsze</em> z najgorszych z przypadków. Lądowanie na wodzie, prosimy nałożyć kamizelki ratunkowe i podążać za światłami do wyjść awaryjnych:</p>
<div class="section chapter">
<div>
<img src="banners/curve.png" height=480 style="position: absolute;"/>
<div>Kilka kolejnych lat</div>
</div>
</div>
<p>Zachorujemy na COVID-19, a potem wyzdrowiejemy. Albo dostaniemy szczepionkę. W każdym razie mamy odporność...</p>
<p>...<em>na jak długo?</em></p>
<ul>
<li>Najbardziej spokrewnionym wirusem z COVID-19 jest SARS, po którym odporność utrzymuje się 2 lata<sup id="fnref:SARS immunity"><a class="footnote-ref" href="#fn:SARS immunity" rel="footnote">37</a></sup>.</li>
<li>Po koronawirusach powodujących przeziębienie odporność utrzymuje się przez 8 miesięcy<sup id="fnref:cold immunity"><a class="footnote-ref" href="#fn:cold immunity" rel="footnote">38</a></sup>.</li>
<li>Są doniesienia o osobach, które po przejściu COVID-19 znów miały pozytywne wyniki badań, ale nie jest jasne, czy to nie przez niepewność badania<sup id="fnref:unclear"><a class="footnote-ref" href="#fn:unclear" rel="footnote">39</a></sup>.</li>
<li>Pewne jeszcze <em>niezrecenzowane</em> badanie naukowe wykazało, że w małpach odporność na COVID-19 pozostaje przez przynajmniej 28 dni<sup id="fnref:monkeys"><a class="footnote-ref" href="#fn:monkeys" rel="footnote">40</a></sup>.</li>
</ul>
<p>Jeśli chodzi o COVID-19 <em>u ludzi</em>, to 1 maja 2020 pytanie o <em>czas odporności</em> jest wciąż otwarte.</p>
<p>Zasymulujmy 1 rok.
<strong>Oto symulacja, w której zaczynamy z 100% <span class="nowrap"><icon r></icon></strong>,</span> wykładniczo gasnących i przeciętnie po 1 roku zmieniających się w podatnych i nieodpornych <span class="nowrap"><icon s></icon></span>:</p>
<div class="sim">
<iframe src="sim?stage=yrs-1&format=lines&height=600" width="800" height="600"></iframe>
</div>
<p>Powrót gaszenia wykładniczego!</p>
<p>Ten model nazywa się <strong>SEIRS</strong>. Ostatnie „S” to znów „Susceptible”, czyli <icon s></icon> podatny.</p>
<p><img alt="" src="pics/seirs.png"></p>
<p>Zasymulujmy wybuch epidemii COVID-19 na okresie 10 lat, bez przeciwdziałań, <em>przy odporności utrzymującej się rok</em>:</p>
<div class="sim">
<iframe src="sim?stage=yrs-2&format=lines&height=600" width="800" height="600"></iframe>
</div>
<p>W poprzednich symulacjach mieliśmy tylko <em>jeden</em> szczyt zachorowań, w którym zabrakło miejsc na OIOMach. Teraz mamy ich kilka, a <em>do tego</em> osoby <icon i></icon> w końcu <em>całkiem zapełniają</em> OIOMy (których moce już <em>potroiliśmy</em> dla symulacji).</p>
<p>R = 1, czyli <strong>endemia.</strong></p>
<p>Całe szczęście, że lato zmniejsza R, co poprawi sytuację:</p>
<div class="sim">
<iframe src="sim?stage=yrs-3&format=lines&height=640" width="800" height="640"></iframe>
</div>
<p>Oj.</p>
<p>Lato, inaczej, niż mogłoby się wydawać, powoduje, że maksima są większe i <em>do tego</em> regularne! Latem wolniej przybywa <span class="nowrap"><icon i></icon></span>, dzięki czemu przybywa też mniej <span class="nowrap"><icon r></icon></span>. Przez to latem gwałtownie spada odporność, <em>tworząc</em> znaczne i regularne zimowe maksima.</p>
<p>Na szczęście rozwiązanie jest dosyć proste – szczepienia w każdym okresie jesienno-zimowym, tak jak przeciw grypie:</p>
<p><strong>(Spróbujcie wymyślić własny plan po odtworzeniu nagranego scenariusza! Pamiętajcie, że w każdej chwili można zatrzymać i wznowić symulację.)</strong></p>
<div class="sim">
<iframe src="sim?stage=yrs-4&format=lines" width="800" height="540"></iframe>
</div>
<p>A teraz straszniejsze pytanie:</p>
<p>Co, jeśli jeszcze <em>przez lata</em> nie będzie szczepionki? Albo w ogóle <em>nigdy</em>?</p>
<p><strong>Dla jasności: to mało prawdopodobne.</strong> Większość epidemiologów spodziewa się szczepionki za rok, dwa lata. Owszem, nie było jeszcze szczepionki na żadnego koronawirusa, ale to dlatego, że SARS został szybko unicestwiony, a przeziębienie nie było warte wysiłku. </p>
<p>Mimo wszystko, badacze chorób zakaźnych wyrażają obawy: co, jeśli nie wyprodukujemy wystarczająco dużo?<sup id="fnref:vax_enough"><a class="footnote-ref" href="#fn:vax_enough" rel="footnote">41</a></sup> Co, jeśli pośpieszymy się i szczepionka nie będzie bezpieczna?<sup id="fnref:vax_safe"><a class="footnote-ref" href="#fn:vax_safe" rel="footnote">42</a></sup></p>
<p>Nawet w najgorszym scenariuszu, w którym nie będzie szczepionki, mamy wciąż 3 wyjścia. Od najgorszego do najmniej okropnego:</p>
<p>1) Przeprowadzać powtarzane albo pojedyncze przeciwdziałania w celu otrzymania R < 1 i uzyskania „naturalnej odporności stadnej”. (Ostrzeżenie: kosztem będzie wiele zmarłych oraz wiele uszkodzonych płuc. <em>Nie zadziała</em> to też, jeśli odporność się nie utrzymuje.)</p>
<p>2) Wprowadzić na stałe przeciwdziałania w celu otrzymania R < 1. Śledzenie kontaktów i noszenie masek stałoby się normą w świecie z wirusem COVID-19, tak, jak badania na choroby weneryczne i noszenie prezerwatyw stały się normą w świecie z HIV.</p>
<p>3) Przeprowadzać przeciwdziałania w celu otrzymania R < 1, aż opracowane zostaną metody leczenia COVID-19, które zmniejszą potrzebę intensywnej opieki. (Co <em>i tak</em> powinniśmy robić!) 10-krotne zmniejszenie zapotrzebowania na OIOMy to to samo, co ich 10-krotne powiększenie:</p>
<p><strong>Oto symulacja <em>bez</em> utrzymującej się odporności, <em>bez</em> szczepionki, a nawet bez jakichkolwiek przeciwdziałań – jedynie zwiększanie OIOMów, żeby przetrwać maksima:</strong></p>
<div class="sim">
<iframe src="sim?stage=yrs-5&format=lines" width="800" height="540"></iframe>
</div>
<p>Nawet w <em>najgorszym</em> najgorszym przypadku… życie zwycięża.</p>
<p>. . .</p>
<p>Jeśli chcielibyście zmienić nasze założenia, spróbujcie różnych wartości R<sub>0</sub> lub innych parametrów. Spróbujcie też przeprowadzić symulację <em>własnych</em> kombinacji przeciwdziałań!</p>
<p><strong>Oto tryb piaskownicy, w którym wszystkie możliwości są otwarte. (Wszystkie opcje ukażą się po przewinięciu.) Symulujcie do woli:</strong></p>
<div class="sim">
<iframe src="sim?stage=SB&format=sb" width="800" height="540"></iframe>
</div>
<p>Tak wiele nauczył nas ten prosty „symulator lotu epidemii”. Pozwolił nam odpowiedzieć na pytania na temat kilku ostatnich miesięcy, kilku kolejnych miesięcy i kilku kolejnych lat.</p>
<p>Powróćmy w końcu do teraz…</p>
<div class="section chapter">
<div>
<img src="banners/curve.png" height=480 style="position: absolute;"/>
<div>Teraźniejszość</div>
</div>
</div>
<p>Samolot zatonął. Wdrapaliśmy się na łodzie ratunkowe. Czas znaleźć suchy ląd<sup id="fnref:dry_land"><a class="footnote-ref" href="#fn:dry_land" rel="footnote">43</a></sup>.</p>
<p>Zespoły epidemiologów i prawodawców z USA (z tamtejszej <a href="https://www.americanprogress.org/issues/healthcare/news/2020/04/03/482613/national-state-plan-end-coronavirus-crisis/">lewicy (ang.)</a>, <a href="https://www.aei.org/research-products/report/national-coronavirus-response-a-road-map-to-reopening/">prawicy (ang.)</a>, i z <a href="https://ethics.harvard.edu/covid-roadmap">obu stron (ang.)</a>) są zgodne, co do tego, jak pokonać COVID-19, chroniąc tak życie, <em>jak i</em> wolności obywatelskie.</p>
<p>Ogólny zarys, razem z planami zapasowymi, co do których jest mniej zgody, wygląda tak:</p>
<p><img alt="" src="pics/plan.png"></p>
<p>Co ten plan mówi NAM, w tej chwili?</p>
<p><strong>Dla wszystkich:</strong> przestrzegajcie ograniczeń wychodzenia z domów, abyśmy mogli jak najszybciej przejść Fazę 1. Myjcie ręce. Szyjcie własne maski. Ściągnijcie aplikacje do śledzenia kontaktów (te, które chronią waszą prywatność), gdy pojawią się gdzieś w przyszłym miesiącu. Dbajcie o zdrowie, zarówno fizyczne, jak i umysłowe. Napiszcie do swoich prawodawców, żeby ruszyli tyłki i…</p>
<p><strong>Dla prawodawców:</strong> wprowadźcie prawa wspierające ludzi, którzy poddali się ochotniczo kwarantannie i izolacji. Zatrudnijcie więcej osób wyszukujących źródeł zarażeń, wspieranych przez aplikacje, które śledzą kontakty, chroniąc prywatność. Skierujcie środki pieniężne na wytworzenie tego, co potrzebujemy, czyli…</p>
<p><strong>Dla twórców:</strong> Twórzcie badania. Twórzcie respiratory. Twórzcie sprzęt ochronny dla szpitali. Twórzcie badania. Twórzcie maski. Twórzcie aplikacje. Twórzcie leki przeciwwirusowe, profilaktyczne, i inne poza szczepionkami. Twórzcie szczepionki. Twórzcie badania. Twórzcie badania. Twórzcie badania. Twórzcie nadzieję.</p>
<p>Nie bagatelizujcie strachu, budując nadzieję. Nasze lęki powinny <em>połączyć siły</em> z naszą nadzieją, tak, jak wynalazcy samolotów i spadochronów. Przygotowując się na ciężkie czasy <em>tworzymy</em> lepsze czasy.</p>
<p>Jedyne, czego należy się bać, to pomysł, że warto się bać tylko strachu.</p>
<div class="footnote">
<hr>
<ol>
<li id="fn:data">
<p>Przypisy będą zawierać żródła, odnośniki, albo dodatkowe komentarze. Tak, jak ten komentarz!</p>
<p><strong>Ten przewodnik został opublikowany w oryginalnej wersji angielskiej 1go maja 2020.</strong> Wiele szczegółów kiedyś przestanie być aktualnych, ale jesteśmy pewni, że ten przewodnik obejmie 95% możliwych ścieżek w przyszłość, a podstawy epidemiologii zawsze będą przydatne. <a class="footnote-backref" href="#fnref:data" rev="footnote" title="Jump back to footnote 1 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:serial_interval">
<p>„Przeciętny [szeregowy] okres wynosił 3,96 dni (przedział ufności 95% 3,53–4,39 dni).” <a href="https://wwwnc.cdc.gov/eid/article/26/6/20-0357_article">Du Z, Xu X, Wu Y, Wang L, Cowling BJ, Ancel Meyers L (ang.)</a> (Uwaga: wczesne wydania artykułów nie są ich ostatecznymi wersjami.) <a class="footnote-backref" href="#fnref:serial_interval" rev="footnote" title="Jump back to footnote 2 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:caveats">
<p><strong>Nie zapomnijcie, że wszystkie przedstawione symulacje są super uproszczone w celu dydaktycznym.</strong></p>
<p>Uproszczenie: gdy zadacie symulacji, żeby „zainfekować jedną nową osobę co X dni”, rzeczywiście zwiększa ona liczbę zainfekowanych o 1/X każdego dnia. Podobnie działają przyszłe ustawienia przedstawionych symulacji – „ozdrowienie co X dni” to zmniejszenie liczby zainfekowanych o 1/X co dnia. <a class="footnote-backref" href="#fnref:caveats" rev="footnote" title="Jump back to footnote 3 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:infectiousness">
<p>“Mediana okresu zaraźliwego <script type="math/tex; mode=display">...</script> wynosiła 9,5 dnia.” <a href="https://link.springer.com/article/10.1007/s11427-020-1661-4">Hu, Z., Song, C., Xu, C. et al (ang.)</a> Tak, wiemy, że „mediana” to nie to samo, co „przeciętna”. Ale w celu uproszczenia i edukacji jest wystarczająco podobna. <a class="footnote-backref" href="#fnref:infectiousness" rev="footnote" title="Jump back to footnote 4 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:sir">
<p>Aby zasięgnąć więcej informacji na temat modelu SIR, odwołaj sie do <a href="https://www.idmod.org/docs/hiv/model-sir.html#">the Institute for Disease Modeling (ang.)</a> oraz <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Compartmental_models_in_epidemiology#The_SIR_model">Wikipedii (ang.)</a> <a class="footnote-backref" href="#fnref:sir" rev="footnote" title="Jump back to footnote 5 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:seir">
<p>Więcej informacji na temat modelu SEIR można znaleźć w <a href="https://www.idmod.org/docs/hiv/model-seir.html">the Institute for Disease Modeling (ang.)</a> oraz <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Compartmental_models_in_epidemiology#The_SEIR_model">na Wikipedii</a> <a class="footnote-backref" href="#fnref:seir" rev="footnote" title="Jump back to footnote 6 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:latent">
<p>„Zakładając rozkład czasu inkubacji ze średnią 5,2 dni wynikającą z odrębnego badania wczesnych przypadków COVID-19, wydedukowaliśmy, że zaraźliwość rozpoczyna się 2,3 dnia (przedział ufności 95%, 0,8–3,0 dni) zanim pojawią się pierwsze oznaki choroby” (w skrócie: jeśli oznaki pojawiają się po 5 dniach, zarażanie rozpoczyna się 2 dni wcześniej = zarażanie zaczyna się po 3 dniach) <a href="https://www.nature.com/articles/s41591-020-0869-5">He, X., Lau, E.H.Y., Wu, P. et al. (ang.)</a> <a class="footnote-backref" href="#fnref:latent" rev="footnote" title="Jump back to footnote 7 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:r0_flu">
<p>„Mediana R w przypadku grypy sezonowej wyniosła 1,28 (rozstęp ćwiartkowy: 1,19–1,37)” <a href="https://bmcinfectdis.biomedcentral.com/articles/10.1186/1471-2334-14-480">Biggerstaff, M., Cauchemez, S., Reed, C. et al. (ang:)</a> <a class="footnote-backref" href="#fnref:r0_flu" rev="footnote" title="Jump back to footnote 8 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:r0_covid">
<p>„Szacujemy, że podstawowy współczynnik reprodukcji R0 wynosi około 2,2 (przedział 95% prawdopodobieństwa: 1,4–3,8)” <a href="https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7001239/">Riou J, Althaus CL. (ang.)</a> <a class="footnote-backref" href="#fnref:r0_covid" rev="footnote" title="Jump back to footnote 9 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:r0_wuhan">
<p>„obliczyliśmy, że mediana wartość R0 wynosi 5,7 (przedział ufności 95% 3,8–8,9)” <a href="https://wwwnc.cdc.gov/eid/article/26/7/20-0282_article">Sanche S, Lin YT, Xu C, Romero-Severson E, Hengartner N, Ke R. (ang.)</a> <a class="footnote-backref" href="#fnref:r0_wuhan" rev="footnote" title="Jump back to footnote 10 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:r0_caveats_sim">
<p>Przy założeniu, że przez cały „okres zaraźliwości” jesteśmy zaraźliwi zawsze w tym samym stopniu. Jest to kolejne uproszczenie w imię zrozumiałości. <a class="footnote-backref" href="#fnref:r0_caveats_sim" rev="footnote" title="Jump back to footnote 11 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:exact_formula">
<p>Zwróćmy uwagę na to, że R = R<sub>0</sub> · część niewstrzymanych zarażeń ze wszystkich. Pamiętajmy też, że część niewstrzymanych zarażeń = 1 - część <em>zatrzymanych</em>.</p>
<p>Zatem, aby uzyskać R < 1, należy najpierw doprowadzić do R<sub>0</sub> · ZarażeniaNiewstrzymane < 1. </p>
<p>Zatem ZarażeniaNiewstrzymane < 1/R<sub>0</sub></p>
<p>Zatem 1 - ZarażeniaZatrzymane < 1/R<sub>0</sub></p>
<p>Zatem, ZarażeniaZatrzymane > 1 - 1/R<sub>0</sub></p>
<p>Zatem należy zatrzymać więcej, niż <strong>1 - 1/R<sub>0</sub></strong> zarażeń, aby uzyskać R < 1 i zatrzymać wirusa! <a class="footnote-backref" href="#fnref:exact_formula" rev="footnote" title="Jump back to footnote 12 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:icu_covid">
<p><a href="https://www.statista.com/statistics/1105420/covid-icu-admission-rates-us-by-age-group/">„Proporcja przypadków COVID-19, które wymagały przyjęcia na ICU [OIOM] w USA od 12 lutego do 16 marca 2020, podział na grupy wiekowe.” (ang.)</a>. Między 4,9% a 11,5% <em>wszystkich</em> przypadków COVID-19 wymagało intensywnej opieki. Wybierając dolną granicę przedziału (co ułatwia zadanie), to 5%, czyli 1 z 20. Należy zwrócić uwagę na to, że ta liczba odpowiada konkretnie rozkładzie wiekowemu USA, oraz będzie większa w krajach o starszej ludności, a mniejsza w krajach o młodszej. <a class="footnote-backref" href="#fnref:icu_covid" rev="footnote" title="Jump back to footnote 13 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:icu_us">
<p>„Liczba łóżek na ICU [OIOM] = 96596”. Za <a href="https://sccm.org/Blog/March-2020/United-States-Resource-Availability-for-COVID-19">the Society of Critical Care Medicine (ang.)</a> liczba ludności USA wyniosła 328 200 000 w roku 2019. 96 596 spośród 328 200 000 = około 1 na 3400. <a class="footnote-backref" href="#fnref:icu_us" rev="footnote" title="Jump back to footnote 14 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:yong">
<p>„Mówi, że cel jest taki sam, jak w innych krajach: spowolnić epidemię przez rozłożenie zarażeń w czasie. W rezultacie, naród mógłby uzyskać odporność stadną; to efekt uboczny, a nie cel. [...] Strategia działań rządu, która jest dostępna w internecie, w ogóle nie wspomina o odporności stadnej.”</p>
<p>Zaczerpnięte z <a href="https://www.theatlantic.com/health/archive/2020/03/coronavirus-pandemic-herd-immunity-uk-boris-johnson/608065/">artykułu Eda Younga w magazynie The Atlantic (ang.)</a> <a class="footnote-backref" href="#fnref:yong" rev="footnote" title="Jump back to footnote 15 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:handwashing">
<p>„Wszystkie osiem z kwalifikujących się badań stwierdziły, że mycie rąk zmniejszyło ryzyko infekcji dróg oddechowych, przy zmniejszeniu ryzyka od 6% do 44% [wartość ogółem 24% (przedział ufności 95% 6–40%)].” W symulacjach zaokrągliliśmy wartość do 25% w imię prostoty. <a href="https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1111/j.1365-3156.2006.01568.x">Rabie, T. and Curtis, V. (and.)</a> Uwaga: jak zauważa ta meta-analiza, jakość badań na temat mycia rąk (przynajmniej w krajach o wysokim dochodzie) pozostawia wiele do życzenia. <a class="footnote-backref" href="#fnref:handwashing" rev="footnote" title="Jump back to footnote 16 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:london">
<p>„Zaobserwowaliśmy zmniejszenie średniej liczby dziennych kontaktów każdego uczestnika badania o 73%. Byłoby to wystarczające, aby zmniejszyć R0 z wartości 2,6 przed do 0,62 (0,37 - 0,89) po wprowadzeniem zasad pozostawania w domach.”. W imię prostoty, zaokrągliliśmy to do 70% w tych symulacjach. <a href="https://cmmid.github.io/topics/covid19/comix-impact-of-physical-distance-measures-on-transmission-in-the-UK.html">Jarvis and Zandvoort et al (ang.)</a> <a class="footnote-backref" href="#fnref:london" rev="footnote" title="Jump back to footnote 17 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:log_caveat">
<p>Zniekształcenia tego nie byłoby, gdyby R było nakreślone na skali logarytmicznej... ale wtedy musielibyśmy wytłumaczyć, czym jest <em>skala logarytmiczna</em>. <a class="footnote-backref" href="#fnref:log_caveat" rev="footnote" title="Jump back to footnote 18 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:lockdown_harvard">
<p>„Przy braku innych działań, kluczową miarą powodzenia ograniczenia kontaktów jest to, czy możliwości opieki zdrowotnej nie zostaną przekroczone. Aby tego uniknąć, może powstać potrzeba przedłużonego albo przerywanego ograniczenia kontaktów do roku 2022.”<a href="https://science.sciencemag.org/content/early/2020/04/14/science.abb5793">Kissler and Tedijanto et al (ang.)</a> <a class="footnote-backref" href="#fnref:lockdown_harvard" rev="footnote" title="Jump back to footnote 19 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:loneliness">
<p>Zobacz <a href="https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/1745691614568352">Ryc. 6 z Holt-Lunstad & Smith 2010 (ang.)</a>. Oczywiście, wielka uwaga, badanie wykazało <em>korelację</em>. Jednakże, o ile nie zaczniemy losowo wybierać ludzi, żeby przez całe życie byli samotni, wiedzę możemy czerpać jedynie z obserwacji. <a class="footnote-backref" href="#fnref:loneliness" rev="footnote" title="Jump back to footnote 20 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:timeline">
<p><strong>Przeciętnie 3 dni do zaraźliwości</strong>: „Zakładając rozkład czasu inkubacji ze średnią 5,2 dni wynikającą z odrębnego badania wczesnych przypadków COVID-19, wydedukowaliśmy, że zaraźliwość rozpoczyna się 2,3 dnia (przedział ufności 95%, 0,8–3,0 dni) zanim pojawią się pierwsze oznaki choroby” (w skrócie: jeśli oznaki pojawiają się po 5 dniach, zarażanie rozpoczyna się 2 dni wcześniej = zarażanie zaczyna się po 3 dniach) <a href="https://www.nature.com/articles/s41591-020-0869-5">He, X., Lau, E.H.Y., Wu, P. et al. (ang.)</a> </p>
<p><strong>przeciętnie 4 dni do zarażenia kolejnej osoby</strong>: „Przeciętny [szeregowy] okres wynosił 3,96 dni (przedział ufności 95% 3,53–4,39 dni).” <a href="https://wwwnc.cdc.gov/eid/article/26/6/20-0357_article">Du Z, Xu X, Wu Y, Wang L, Cowling BJ, Ancel Meyers L (ang.)</a></p>
<p><strong>średnio 5 dni do wystąpienia objawów</strong>: „przeciętny czas inkubacji szacuje się na 5,1 dnia (przedział ufności 95% od 4,5 do 5,8 dnia)” <a href="https://annals.org/AIM/FULLARTICLE/2762808/INCUBATION-PERIOD-CORONAVIRUS-DISEASE-2019-COVID-19-FROM-PUBLICLY-REPORTED">Lauer SA, Grantz KH, Bi Q, et al (ang.)</a> <a class="footnote-backref" href="#fnref:timeline" rev="footnote" title="Jump back to footnote 21 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:pre_symp">
<p>„Szacujemy, że 44% (przedział ufności 95% 25%–69%) nosicieli wtórnych zostało zarażonych w czasie, gdy nosiciel pierwotny był w stadium przedobjawowym” <a href="https://www.nature.com/articles/s41591-020-0869-5">He, X., Lau, E.H.Y., Wu, P. et al (ang.)</a> <a class="footnote-backref" href="#fnref:pre_symp" rev="footnote" title="Jump back to footnote 22 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:ebola">
<p>„Śledzenie kontaktów było kluczowy działaniem podjętym w Liberii i jednym z najszerzej zakrojonych projektów śledzenia kontaktów podczas epidemii w dziejach.” <a href="https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6152989/">Swanson KC, Altare C, Wesseh CS, et al. (ang.)</a> <a class="footnote-backref" href="#fnref:ebola" rev="footnote" title="Jump back to footnote 23 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:tcn">
<p><a href="https://github.com/TCNCoalition/TCN#tcn-protocol">Temporary Contact Numbers [Tymczasowe Numery Kontaktowe], zdecentralizowany protokół śledzenia kontaktów, który chroni prywatność (ang.)</a> <a class="footnote-backref" href="#fnref:tcn" rev="footnote" title="Jump back to footnote 24 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:pact">
<p><a href="https://pact.mit.edu/">Private Automated Contact Tracing [Automatyczne Prywatne Śledzenie Kontaktów] (ang.)</a> <a class="footnote-backref" href="#fnref:pact" rev="footnote" title="Jump back to footnote 25 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:gapple">
<p><a href="https://www.apple.com/ca/newsroom/2020/04/apple-and-google-partner-on-covid-19-contact-tracing-technology/">Apple oraz Google podejmują współdziałanie w kwestii technologii śledzenia kontaktów COVID-19 (ang.)</a>. Należy zwrócić uwagę, że nie budują <em>samych aplikacji</em>, tylko systemy, które je <em>wesprą</em>. <a class="footnote-backref" href="#fnref:gapple" rev="footnote" title="Jump back to footnote 26 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:rant">
<p>Wiele artykułów dziennikarskich – a nawet naukowych – nie odróżnia chorych którzy „mieli objawy, kiedy ich badano” (przedobjawowych) od tych, którzy „<em>w ogóle</em> nigdy nie mieli objawów” (rzeczywiście bezobjawowych). Jedyny sposób, w który można ich odróżnić to wrócić kiedyś do przebadanych.</p>
<p>Dlatego też zrobiono to w <a href="https://wwwnc.cdc.gov/eid/article/26/8/20-1274_article">tym badaniu (ang.)</a>. (Uwaga: wczesne wydania artykułów nie są ich ostatecznymi wersjami.) W telefonicznym centrum obsługi w Korei Południowej, w którym zaobserwowano wybuch COVID-19 „jedynie 4 (1,9%) osób nie miało objawów podczas trwania 14-dniowej kwarantanny, oraz żadna z osób mieszkających z nimi nie została wtórnie zarażona."</p>
<p>Oznacza to, że osoby przechodzące chorobę „rzeczywiście bezobjawowo” są rzadko spotykane, a zarażenie się od nich może być jeszcze bardziej niezwykłe! <a class="footnote-backref" href="#fnref:rant" rev="footnote" title="Jump back to footnote 27 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:oxford">
<p>Za badaniem, które wskazało na aplikacje jako sposób walki z COVID-19: <a href="https://science.sciencemag.org/content/early/2020/04/09/science.abb6936/tab-figures-data">Luca Ferretti & Chris Wymant et al (ang.)</a> Zob. Ryc. 2. Zakładając, że R<sub>0</sub> = 2,0, stwierdzono tam, że: </p>
<ul>
<li>Chorzy z objawami mają udział R = 0,8 (40%)</li>
<li>Chorzy przed objawami mają udział R = 0,9 (45%)</li>
<li>Chorzy bezobjawowi mają udział R = 0,1 (5%, chociaż w modelu badaczy jest duża dawka niepewności, więc wartość może być mniejsza)</li>
<li>Warunki środowiskowe jak klamki odpowiadają za R = 0,2 (10%)</li>
</ul>
<p>Suma chorych przedobjawowych oraz bezobjawowych (45% + 5%) daje razem 50% udziału w R! <a class="footnote-backref" href="#fnref:oxford" rev="footnote" title="Jump back to footnote 28 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:incoming">
<p>„Żadna z masek chirurgicznych nie wykazała wystarczającej skuteczności filtrowania ani dopasowania do twarzy, aby można było ją uznać za urządzenie chroniące drogi oddechowe” <a href="https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0196655307007742">Tara Oberg & Lisa M. Brosseau (ang.)</a> <a class="footnote-backref" href="#fnref:incoming" rev="footnote" title="Jump back to footnote 29 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:outgoing">
<p>„3,4-krotny spadek [o 70%] cząstek aerozoli, oraz niemal całkowity zanik większych kropli zaobserwowany przez by Johnson et al. może oznaczać, że maski chirurgiczne noszone przez zarażonych mają znaczący wpływ na zarażanie.” <a href="https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3591312/">Milton DK, Fabian MP, Cowling BJ, Grantham ML, McDevitt JJ (ang.)</a> <a class="footnote-backref" href="#fnref:outgoing" rev="footnote" title="Jump back to footnote 30 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:homemade">
<p><a href="https://www.cambridge.org/core/journals/disaster-medicine-and-public-health-preparedness/article/testing-the-efficacy-of-homemade-masks-would-they-protect-in-an-influenza-pandemic/0921A05A69A9419C862FA2F35F819D55">Davies, A., Thompson, K., Giri, K., Kafatos, G., Walker, J., & Bennett, A</a> See Table 1: a 100% cotton T-shirt has around 2/3 the filtration efficiency as a surgical mask, for the two bacterial aerosols they tested. <a class="footnote-backref" href="#fnref:homemade" rev="footnote" title="Jump back to footnote 31 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:replication">
<p>Każdy szanujący się naukowiec, który przeczytał ostatnie zdanie pewnie śmieje się teraz przez łzy. Zobacz: <a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/P-hacking">tzw. p-hacking</a>, <a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Replikacja_(metoda_naukowa)#Kryzys_replikacji">kryzys replikacji</a>). <a class="footnote-backref" href="#fnref:replication" rev="footnote" title="Jump back to footnote 32 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:precautionary">
<p>„Czas zastosować zasadę ostrożności” <a href="https://www.bmj.com/content/bmj/369/bmj.m1435.full.pdf">Trisha Greenhalgh et al <script type="math/tex; mode=display">PDF</script> (ang.)</a> <a class="footnote-backref" href="#fnref:precautionary" rev="footnote" title="Jump back to footnote 33 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:mask_args">
<p><strong>„Musimy oszczędzać wyposażenie, aby wystarczyło szpitalom”</strong> <em>Pełna zgoda.</em> Ale to argument bardziej za wzmożeniem produkcji masek, a nie za reglamentacją. W międzyczasie możemy robić je z materiału. <a class="footnote-backref" href="#fnref:mask_args" rev="footnote" title="Jump back to footnote 34 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:heat">
<p>„Wzrost temperatury o jeden stopień Celsjusza [...] obniża R o 0,0225”, oraz „średnia wartość R pośród tych 100 miast to 1,83”. 0,0225 ÷ 1,83 ≈ 1,2%. <a href="https://papers.ssrn.com/sol3/Papers.cfm?abstract_id=3551767">Wang, Jingyuan and Tang, Ke and Feng, Kai and Lv, Weifeng (ang.)</a> <a class="footnote-backref" href="#fnref:heat" rev="footnote" title="Jump back to footnote 35 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:nyc_heat">
<p>Miesiące zimowe (grudzień, styczeń, luty) mają średnią temperaturę -1,2°C, a letnie (czerwiec, lipiec, sierpień) ok. 18°C. Dane z lat 1982-2010 z <a href="http://pogodynka.pl/polska/daneklimatyczne/">IMGW</a>. <a class="footnote-backref" href="#fnref:nyc_heat" rev="footnote" title="Jump back to footnote 36 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:SARS immunity">
<p>„Przeciwciała szczególne dla SARS utrzymywały się średnio przez 2 lata [...] Pacjenci chorzy na SARS mogą być zatem podatni na ponowne zarażenie ≥3 lata po pierwszym zarażeniu.” <a href="https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2851497/">Wu LP, Wang NC, Chang YH, et al. (ang.)</a> „Niestety”, nigdy nie dowiemy się, jak długo rzeczywiście utrzymywałaby się odporność na SARS, bo szybko go unicestwiliśmy. <a class="footnote-backref" href="#fnref:SARS immunity" rev="footnote" title="Jump back to footnote 37 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:cold immunity">
<p>„Nie stwierdziliśmy znaczącej różnicy między szansą przynajmniej jednego pozytywnego wyniku, a szansą na powtórkę w przypadku beta-koronawirusów HKU1 i OC43 po 34 tygodniach od rozpoczęcia lub pierwszego zarażenia.” <a href="http://www.columbia.edu/~jls106/galanti_shaman_ms_supp.pdf">Marta Galanti & Jeffrey Shaman (PDF) (ang.)</a> <a class="footnote-backref" href="#fnref:cold immunity" rev="footnote" title="Jump back to footnote 38 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:unclear">
<p>„Cząstki wirusa utrzymują się jeszcze przez jakiś czas po tym, jak organizm zwalczy wirusa. Nie są zaraźliwe, ale mogą oszukać badania na obecność wirusa.” <a href="https://www.statnews.com/2020/04/20/everything-we-know-about-coronavirus-immunity-and-antibodies-and-plenty-we-still-dont/">from STAT News by Andrew Joseph (ang.)</a> <a class="footnote-backref" href="#fnref:unclear" rev="footnote" title="Jump back to footnote 39 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:monkeys">
<p>Za <a href="https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2020.03.13.990226v1.abstract">Bao et al. (ang.)</a> <em>Uwaga: Ten artykuł naukowy jest przeddrukiem i nie został jeszcze zatwierdzony przez recenzję.</em> Podkreślamy też, że badanie na okoliczność ponownej infekcji przeprowadzono po 28 dniach. <a class="footnote-backref" href="#fnref:monkeys" rev="footnote" title="Jump back to footnote 40 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:vax_enough">
<p>„Czy świat jest w stanie wytworzyć wystarczającą ilość szczepionki przeciwko koronawirusowi, gdy ta zostanie opracowana?” <a href="https://www.nature.com/articles/d41586-020-01063-8">by Roxanne Khamsi, on Nature (ang.)</a> <a class="footnote-backref" href="#fnref:vax_enough" rev="footnote" title="Jump back to footnote 41 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:vax_safe">
<p>„Nie śpieszmy się z użyciem szczepionek i leków przeciw COVID-19 kosztem bezpieczeństwa” <a href="https://www.nature.com/articles/d41586-020-00751-9">by Shibo Jiang, on Nature (ang.)</a> <a class="footnote-backref" href="#fnref:vax_safe" rev="footnote" title="Jump back to footnote 42 in the text">↩</a></p>
</li>
<li id="fn:dry_land">
<p>Przenośnia suchego lądu <a href="https://www.statnews.com/2020/04/01/navigating-covid-19-pandemic/">from Marc Lipsitch & Yonatan Grad, on STAT News (ang.)</a> <a class="footnote-backref" href="#fnref:dry_land" rev="footnote" title="Jump back to footnote 43 in the text">↩</a></p>
</li>
</ol>
</div>
</article>
<!-- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -->
<!-- THE FOOTER - - - - - - - - - - - - - - - - -->
<!-- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -->
<div id="footer">
<div>
Pomóż naszemu artykułowi przekroczyć R = 1: <span class='shareables in_footer' style='position: relative; top: 17px; right: -6px;'></span>
<br><br>
<br><br>
Niniejszy przewodnik jest udostępniony w
<br>
<img src='sharing/cc0.png' style="margin-right: 10px; margin-top: 10px; width: 120px;"/>
<b style='font-size: 100px;position: relative;top: -24px;'>
DOMENIE PUBLICZNEJ
</b>
i <i>każdy</i> ma prawo używać i przerabiać jego zawartość: kod, tekst i oprawę graficzną
- na blogach, w prasie, szkołach, i na wszelkie inne potrzeby.
<a href='https://github.com/ncase/covid-19'>
(Przejrzyj kod źródłowy na Githubie)
</a>
<br>
<b>
Pamiętajcie o dodaniu wzmianki o autorach. Są to:
<a href='https://scholar.google.com/citations?user=_wHMGkUAAAAJ&hl=en'>Marcel Salathé</a>,
<a href='https://ncase.me/'>Nicky Case</a> i
Dorota Czaplejewicz (tłumaczenie)
(Maj 2020)
</b>
<br><br>
Ten wolny przewodnik z otwartym źródłem nie istniałby, gdyby nie wsparcie, które Nicky zbiera na Patreonie.
Jeśli (poważnie, JEŚLI) stać was na datki w tych ciężkich czasach,
<a href='https://www.patreon.com/ncase'>Nicky nie wzgardzi groszem!</a>
Jeśli nie, to pokażcie ten przewodnik innym, albo
<a href='https://ncase.me/'>obejrzyjcie inne rzeczy, którą Nicky tworzy, aby uczyć</a>
(świetne do domowej nauki, jeśli np. szkoły są pozamykane ze względu na epidemię).
<br><br>
Dziękujemy wszystkim, którzy umożliwili stworzenie tego przez szczodre wsparcie na Patreonie: 💖
<br><br>
<div id="supporters">
9_9<br>Aaron Steelman<br>Abdallah AbuHashem<br>Adam Zeiner<br>Aeryn Light<br>Agent Entity<br>Ahti Ahde<br>Aimee Jarboe<br>Akito INOUE<br>Aldebarb <br>alex <br>Alex Kreitzberg<br>Alexander Zacherl<br>Alexis Olson<br>Allison Clift-Jennings<br>Amy Fuchs<br>Amy Traylor<br>Andre Latchman<br>Andrea Chlebikova<br>Andrea Di Biagio<br>Andrew Sachs<br>Andy Ellis<br>Anton Eremin<br>Apollo Slater<br>Aria Minaei<br>Armelle Laine<br>Arvand Barghi<br>Aurimas<br>B Cavello<br>Ben Kraft<br>Benoit Doidic<br>Berk Gedik<br>Brandon Quinn<br>Brendan Nelligan<br>Brian Handy<br>Brian Lange<br>Bruce Steinberg<br>Caelyn McAulay<br>Caio Vinicius do Nascimento<br>Cassandra Xia<br>Catherine J Smith<br>Cathy Deng<br>Cedric Nering<br>Chad Sansing<br>Charlie Stigler<br>Chong Kee Tan<br>Choose A Username<br>Chris Hallacy<br>Chris Makler<br>Chris Ploeg<br>Christine Capra<br>Christopher Ferrie<br>Christopher Walker<br>Clive Freeman<br>Colin Anderson<br>Colin Liotta<br>Connie <br>Corey Girard<br>count <br>Cristy Stone<br>Curtis Frye<br>Cyrus Levy<br>D <br>Da LIberman<br>Dag Frode Solberg<br>Damien Bernard<br>Daniel Shiffman<br>Daniel Teitelbaum<br>Dante <br>Darius Bacon<br>Dave B.<br>Dave Tu<br>David E Weekly<br>David Mora<br>Denis <br>Dominik <br>Duilio Palacios<br>Dylan Field<br>Eldecrok <br>Eric Chisholm<br>Ernst Scholtz<br>Ethan Muller<br>Eugene Eric Kim<br>Evan Rocha<br>Evan Shulman<br>Fanboat <br>Fiona Nielsen<br>Florencia Herra Vega<br>FlyingRat <br>Gabriel Barbosa Nunes<br>Gargi Sharma<br>Gary Coulter<br>Gauthier Muguerza<br>Glen E. Ivey<br>Grävling <br>Green <br>Greg <br>Guy Chapman<br>Harry Brisson<br>HI <br>Hilary Fried<br>Hildegard von Bigass<br>Idahosa Ness<br>ikrima <br>IndustrialRobot <br>Ivar Troost<br>Ivo Murrell<br>J C<br>Jacob Christian Munch-Andersen<br>James <br>James Horton<br>Jan Kölling<br>Jared Cosulich<br>Jason Crawford<br>Jay Mitchell<br>Jay Treat<br>jc <br>Jean-Eudes Denis<br>Jesse Bradley<br>Jing Wang<br>Jingfeng Chen<br>Joe Sevits<br>Jonne Harja<br>Joost Gadellaa<br>Joseph Rocca<br>Josh 'Cheeseness' Bush<br>Josh Koenig<br>Joshua Horowitz<br>Joy Buolamwini<br>k3taminee<br>Kailys <br>Kalu <br>Karen Cooper<br>Kate Fractal<br>Kelly Reed<br>Kelvin Nishikawa<br>Kendra Lockman<br>Kevin Richardson<br>Kevin Simler<br>Kevin Zollman<br>KevinDeLand <br>Kien <br>Kimberly Lammi<br>Kwame Thomison<br>Kyle Buswell<br>Kyle Studstill<br>labratross <br>Landy Manderson<br>Laura <br>Laura Baldwin<br>Laurent COOPER<br>Lee Berman<br>Leopard Dan<br>Liyi Zhang<br>Lucas Garron<br>Lukas Peyer<br>Lydia Choy<br>M <br>Malte <br>Manuel Kueblboeck<br>Marc Cohen<br>Marc Marasco<br>Marguerite Dibble<br>Mark Guzdial<br>marko <br>Mary Bush<br>Mary C.<br>Matt Hughes<br>Matthew Campbell<br>Maura Dawes<br>Maxim Sidorov<br>Mercury Legba<br>Michael Donatz<br>Michael Handler<br>Michael Huff<br>Michael Slade<br>Michal Takáč<br>Mikayla <br>Mikey <br>Mikkel Snyder<br>Naomi Alderman<br>Nat Alison<br>Natalie Rothfels<br>Natalie Sun<br>Nelson Crespo<br>Nguyet Vuong<br>Nigel Kerr<br>Nikhil Harithas<br>Nikita Vasilyev<br>Nimrod Kimhi<br>Noah Richards<br>Orb Li<br>Pablo Molins<br>Patrick Henderson<br>Paul d'Aoust<br>Paul Sztajer<br>Phil Dougherty<br>Philip White<br>Pierre Thierry<br>Pixl Pixl<br>postmillenial <br>Przemek Piotrowski<br>Rachél Bazelais<br>Rae McIntosh<br>Rafael F.Font<br>Ralph Pantozzi<br>raspbeguy <br>Raymond Keller<br>Rebecca Thomas<br>Reed Copperstrand<br>Ridima Ramesh<br>Rob Howard<br>Rob McKaughan<br>Robert Aran<br>Robert Cobb<br>Robert Duncan<br>Rohit Bhat<br>Ruby Moore<br>S Smith<br>saianne <br>Sara Ness<br>Sasha Fenn<br>Scott Reynolds<br>Sean Riley<br>Sergey Dolgov<br>Shreeya Goel<br>Simon <br>Simon Morrow<br>slow.danger<br>Smarter Every Day<br>Sofia Razón<br>Soraya Een Hajji<br>Sorden <br>Srini Kadamati<br>Steve Cha<br>Steve Ryman<br>Steve Waldman<br>Stewart Burrows Brand<br>Stian Soltvedt<br>Stuart <br>Sylvain Francis<br>T <br>Tal Rotbart<br>Tamir Bahar<br>Thais Weiller<br>Thember <br>Tobias Rose-Stockwell<br>toby schachman<br>Todd Siegel<br>Tom Lieber<br>Tommy Maranges<br>Toph Tucker<br>Tyler Coleman<br>Victor Debrus<br>Vlad Dziuba<br>Vladimir <br>Wait But Why<br>Wesley Gardner<br>what's for dinner<br>Will Dayble<br>William B Everett<br>Wouter <br>Yan Naung Oak<br>Yohan Dash<br>Yu-Han Kuo<br>Zach Smith<br>Zan Armstrong<br>Zener <br>zubr kabbi<br>김슬<br>🐸
</div>
<br><br>
<i>Ogromne</i> dzięki tym osobom za testowanie i korektę:
Alex Kreitzberg,
Amit Patel,
EmilyKate McDonough,
Emma Hodcroft,
Evan Rocha,
Gillian Tarr,
Grävling,
Kayle Sawyer,
Michael Huff,
Phil Dougherty,
Philipp Wacker,
Ridima Ramesh,
Sofia Razón,
Srini Kadamati,
Vi Hart
<br><br>
Za pozostałe błędy odpowiada najpewniej Nicky.
</div>
</div>
<div id="footnotes_container">
<h2 id='show_feetnotes_button'>(Kliknij, żeby zobaczyć przypisy)</h2>
<h2 id='shown_feetnotes'>Przypisy:</h2-->
</div>
<div id="wash">
Myjcie ręce! 👏
</div>
</body>
<script src="js/blerp.js"></script>
<script src="js/littlefoot.js"></script>
<script>
littlefoot.littlefoot({
buttonTemplate:`
<button
aria-controls="fncontent:<% id %>"
aria-expanded="false"
aria-label="Footnote <% number %>"
class="littlefoot-footnote__button"
id="<% reference %>"
rel="footnote"
title="See Footnote <% number %>"
/>
<% number %>
</button>
`
});
</script>
</html>